ГАППАР
Джара игиге айланыб башласа, аны юсю сотургъа тартыб, къотур болады. Гаппар аллай джараны баш къабугъуду.
Адам юсюн джуумай кёб турса, кири тер къатыш къата, гаппар болады.
Къой, заманында къыркъылмай, джюню юйюгюб, джабагъыгъа айлана, къатса, анга да гаппар къатханды дейдиле.
ГАРА
Джерден чыкъгъан дарман сууланы бири. Кавказда тюрлю-тюрлю гара суула кёбдюле. «Балыкъ башында ариулукъну айтыб джетишдирген къыйынды, – деб джазады филология илмуланы доктору Биттирланы Тамара. – Ёхтем къаяла, суху шоркъала, сууукъ гарала, джашил сыртла, аланы мийиклеринде учхан тау къушла, дарман суула бла бирге, адамны чархына-санына дженгиллик бередиле».
Гара сууланы юслеринден халкъны чыгъармачылыгъында да, джазма адабиятда да кёб махтау сёз айтылады.
Къолумдагъы джюзюгюм,
Чартлаб тюшгенди гарагъа.
Дарман табылса, байлау табылмаз,
Сюйгеним салгъан джарагъа.
Юйюбюз аллында гара бар, къызла,
Джюзюгюм тюшдю гарагъа.
Ой, тогъуз дохтур келиб къарайла
Мени джюрегимде джарагъа.
Пушкинни, Лермонтовну заманларында саулукъларын бакъдырыр ючюн Кавказгъа келиучюле «На водах» деб, гараны, аны кибик, дарман сууланы юслеринден айтыучан эдиле. Нарсана, Бештау, Исси Суу, Минги Тауну этеклери, Балыкъ башы – ол джерле бары гара суулары бла бютеу дуниягъа белгилидиле.
ГЕБЕНЕК БЛА
ГЁБЕЛЕК
Асламысына бу эки ариу джаз джаныуарчыкъны – гебенек бла гёбелекни – (орусча бабочка бла мотылёк) бир-биринден айырмайдыла. Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюнде гебенек деб къарачайлыла гёбелеккеге айтадыла деб бериледи. Алай а гебенек бла гёбелек, кёргенибизча, экиси эки тюрлю къурт-къумурсхадыла. Къанатлы демей, къурт-къумурсха дегенибиз да аны ючюндю – урлукъ къурт-къумурсха тёресинде саладыла.
Гебенек, кертиси да, ангылатма сёзлюкде берилгенича, къош къанатлары кёбтюрсюн ызлыкълы, тамгъалы болуучу, къумурсхаланы хауада учхан къауумларынданды. Ол джазда, кырдык джашнагъан заманда, джаратылады, кесини да къанатлары гюл чапыракълагъа ушайдыла.
Гёбелекни къанатлары тюрсюнсюз боладыла. Джаннган затны – отну, чыракъны - тёгерегине учаргъа ёч болады. «Ёлюр гёбелек кесин отха атханлай» деб андан айтадыла. Кюнчыгъыш поэзияда гёбелек сюймеклик кюйдюрген джюрекни белгисиди.
ГЕБОХ
Биринчи магъанасында – аскер сауут: къыйыры джити джонулгъан неда къыйырына темир уч салыннган узун таякъ, союл. Бурун аллай союлла бла душманла бир-бирине ат юсюнде чабышхандыла.
Бюгюнлюкде, халкъны сёлешиу тилинде гебох деб ауруугъа айтыб да къоядыла. «Бир аман гебох къарын тюбюнге!», «Быгъынынгы гебох кюйдюрсюн!», «Гебохунга бара болур эдинг, бармаз джеринге!» - деб, къаргъыш этедиле. Ангылатма сёзлюкде гебох «сибирская язва» деб бериледи. Джукъгъан аурууну атыды деб ангылатылады. Гебох бла байламлы халкъда джюрюген айтыулагъа кёре, анга тюздю дерге болмайды. Ауруу джукъгъан этеди, тийген этеди, къаргъышлада уа гебох тийген, джукъгъан зат огъай, кирген зат болгъаны ачыкъ кёрюнеди.
 
{jcomments}