АЛМАСТЫ БЛА АГЪАЧ КИШИ

Табигъат кючлеге ийнаныуну заманында туугъан, кёзге кёрюнюрге боллукъ миф джаныуар.  Алмасты узун чачлы, джапысыз,  алай а огъурсузлугъу  болмагъан затча джюрюйдю. Аны къарыуу, обурлугъу  чачында болады. Аны кесине кёргюзтмей, чач тюгюн алыб, ким букъдуралса алмасты аны къулу болуб къалады. Джуртубайланы Махтини  «Къарачайлыланы бла малкъарлыланы  буруннгу ийнаныулары» деген китабында Бахсанда Орусбийланы  тукъумдан биреу чегетде алмастыгъа тюбеб, аны ёлтюрген эди деб айтылады. Алмасты ёле туруб: «Бир джыл алгъа болугъуз, бир джыл артха болугъуз!» – деб къаргъыш этгенди. Китабны автору ол ангылашынмагъаны себебли аны магъанасын ачыкъламайды. Алмастыны къаргъышы  «ёлген да этмегиз, джашагъан да этмегиз» деген магъананы тута болур деб, мен алай къарайма.  Ол а бек аман къаргъышды.
«Алмасты» деген ангылам халкъда кёб тюрлю магъанада джюрюйдю. Аны сабийлени къоркъутургъа да айтадыла: «У-у, къара-къара, алмасты келе турады». Джапысыз эрши адамны, хыйлачыны бир зат бла тенглешдирирге тюшсе да: «Кет, сен алмасты!» - дейдиле. Джерни башында «обур», «байчы», «юй иеси» деген   затла  бар эселе, аланы бири олду.
Халкъда алмасты  атха минсе, ол аны джалкъасын кёзге кёрюнмезча, ууакъ, ингичке  ёрмеле этиб, хыйла къапчыгъын анда букъдурады, деб ийнаннгандыла. Алмастыны бир элде тос къатыны болуб, ол анга джюрюйдю, деген ийнаныула да тюбейдиле. Ол джаны бла Маммеланы Ибрагимни 1999-чу джыл арттотур (апрель) айны 21-де «Заман» газетде  басмаланнган «Алмасты»  деген хапары сейирликди. Анда быллай джерле бардыла:
«...Шайтандан-джинден билгеним джокъду, алай а алмастыла керти затладыла. Аланы юслеринде даулаш джокъду, - деди ёре къалпагъы болгъан киши. - Алмасты аман затды, кёб  хата этеди. Бир кёзюуде ала бизни бауда джашаб тургъандыла. Атлагъа миниб, ийнеклерибизни да саууб... «Энди юсюме келсе, кёкюрегине тиреб, эки окъ бла да бирча урурма» деб, къауалны джангыдан джерлейме. Биягъы уа тохтамай, хылы-мышты болуб, келеди. Артыкъ джууукълашханча  да кёрюнмейди.
«Да бу не зат эсе да, андан бери былайгъа нек джетмейди? Огъесе бир джерде тепсебми турады?» деб келеди кёлюме. «Эки окъ тийгенинде да тепсегинин къоймагъан, къаллай алмастыды бу», деб къобама да, кесим тебрейме аллына. Дагъыда алай барыб къалмай, къауалны бир кере джандырама. Энди андан да джууукъ барыб урайым деб, бир кесек алгъа атласам, ол а башы эртде сыныб, белинден энгишгеси къалыб тургъан терек. Аны былайда болуучусун унутханыма сейир этиб, кеси кесиме кюлдюм. Ол огъай, мени шкок тауушума элде итлени юргенлерин да энди эшитдим. Элде адамла да къозгъалгъан болур эдиле, чегетде шкок тауушланы эшитиб.
Мени кёрселе, соруб башларла деб, кишиге кёрюнмей къутулур акъылда, ырбынла бла тебредим юйге. Хо бир да! Элни къыйырына киргенлей, меннге юрмеучю итле, барысы да бирча, юрюб башладыла. Адамла да, орамгъа чыгъыб, мени сакълаб тургъанча, шкок атылгъанланы соруб башладыла. Не айтырыкъ эдим? Къоркъгъандан терекге шкок атыб тургъанмамы дерик эдим!  «Аллыма бир уллу алмасты чыкъгъанды да, аны ата эдим. Эски баула таба къачханды. Къарангыда ызындан бармадым. Ёлген эсе, къалгъан эсе да, билмейме», - деб, хар соргъаннга алай айтыб бардым. Алай бла халкъда эртдеден джюрюген бир къауум ётюрюк хапаргъа мен да бир джангы юлюш къошдум...»
Кёргенибизча, Маммеланы Ибрагимним хапарында да алмасты мифлей къалады. Ол кёзге кёрюнмеген джин, ауана болгъаны айтылады.
АЛТАКЪ
Кёзбау этерге ёч болуучу, эки  бетли, сатхыч адам. Ары - оракъ, бери - чалкъы. Сёзюнде турмагъан, бир тюрлю бир магъаналы ишни ышаныргъа джарамагъан эркиши. Кязим хаджи аллай адамны бетин бек уста суратлагъанды.
«Алтакъ, кёзбау - бек кёб тюрлю,
Кими - сылхыр, кими - джинли;
Кими болур эки  тилли,
Бири - джахил, бири - кирли.
Аллайланы иши  - хыйны,
Билигиз сиз дайым аны.
Алдатмагъыз, болса джарыкъ,
Этиб къояр сизни джазыкъ».
Алтакъ адам, кесине хайыр тюшюрюр ючюн неда къуллугъунда дараджагъа джетер ючюн бир затдан артха турмайды, уялмайды – тенгин, хоншусун, джердешин  да, капекге санамай, сатады.
«Кенг туругъуз алтакъладан -
Кёзде - халал, кёлде - харам бусакъладан». (Халкъ сёз).
АЛТЫНЛЫ
Малкъаргъа биринчи болуб келген узун быргъылы шкок;  бистону болмагъанды, отлукъ ташны джилтини бла атылгъанды. (Кремневка). Алтынлы деб, аны къалагъына неда башха бир джерине  оюу салыныб,  алтын суу ичирилгени себебли айтылгъанды. Уучула аллай  шкоклары болгъанын багъалы этдирир ючюн да айтхандыла. «Татаркъан» деген тарих джырда:
«Батыр Татаркъан  алтынлыгъа  бетден бетге базады,
Къызылкёнчек улу омакъ Иммолат
Аягъындан, черкес атлай, асхайды», –
деб айтылады.
Уучу хапарлада алтынлыгъа миф магъана берилиб къалгъан кёзюуле да тюбейдиле.
«Алтынлы эди къолундагъы от быргъы,
Атдыргъаны кеси барыб тийиучю.
Кечиу, джалау излетмейин уучугъа,
Кийиклени къайдагъысын билиучю».
 
{jcomments}