АЛГЪЫЗ.
АЛГЪЫЗЧЫЛЫКЪ
Урушда хорланыб,  джесирге тюшген,  ёлтюрюлюрге тыйыншлы аскерчини эркинлигин кесине тилеб алыу;  джесирни къоруулагъан, аны джаны ючюн хакъ бериб, джашауун сакълагъан адам. Урушда болмай, мамыр джашауну заманында да къан тёлеую болгъан джууугъу ючюн  хакъ берген неда кесини джашауун джюкге (залогга) салгъан адам.
Суратлау адабиятха къарасакъ, ол сёз Этезланы  Омарны «Нарт къала» поэмасында тюбейди.
 «...Аланы эгечлерин  джесир этиб,
Кетген эди бу малгъун бери элтиб.
Энди ол - ариу Къудас - къайда болур,
Ким айтыр кесген болсакъ муну бойнун?
Аны  ючюн  юч къарнаш алгъа чыгъыб,
Тиледиле  бу итге алгъызчылыкъ».
Къолгъа тюшген хыйлачы, къанлы джесир алгъызгъа кимге берилсе да, аны оноуун ол этеди. Сюйсе, азат этиб, джуртуна, юйюне бошлайды, сюйсе, къул этиб, джегеди.

АЛДЖАН. АЛТУРАКЪ
Юйню ал отоуу, ал джаны. (Прихожая. Вестибюль. Веранда).
Бурун заманлада бай юйдегиле тюбюнде мал орунла, гёзенле этиб, башында уа деменгили юйле ишлегендиле. Аллай юйлени ал джанлары ачыкъ, ал къабыргъаны узунуна джатма болгъанды.
«Ол, танг джарыгъы бла орнундан туруб, габрайын къаблаб, мийик алджаннга  чыгъа эди. Алайдан элге къарайды. (Т. А. «Тенгиз»).
«Алтуракъ» бу сёзлюкню автору кеси къурагъан сёздю. Ал отоу.
«Къалагъа кирдиле. Къала деб да анга элчикде бирси юйледен мийиклиги ючюн айта болур эдиле -  узун, тар алтуракъны ичи бла къарангыракъ тартхан кенг отоугъа ётдюле».  (Т. А. «Ас-тах», 140).
АЛДЖЫУ БЛА АЛДЖАУ
«Алджыгъан къарт ...», «асыры эсиргенден, не айтханын да билмей эди, алджаб...». Сёлешиу тилде былай айтылгъанны кёб кере эшитирге боллукъду. Алджыгъан – сант болгъан, айтханын-къалгъанын билмеген. Аны асламысына къартлыкъ бла байламлы этедиле. Алай а алджыгъан джашла да этедиле. Алджыу кесин таб джюрюте билмегенден, телиленнгенден, къошакъланнгандан чыгъады. «Бет тюрсюнюне, кесин тутханына къараб, аны алджыгъан къартха санаргъа къыйын эди...». Былайда сёз кесин табсыз джюрютген, бетсиз, намыссыз джаншагъан адамны юсюнден барады. Алджыгъан деб къартха  айтхан сагъатда аны айыблау, терслеу магъанасы болмайды. Къартлыкъ джетиб, сер бола башлагъанны кёргюзтеди. «Алджыды», «алджый турады» деген,  адам къарт, тели тюл эсе да, хыйсабсыз тели затла айта тургъанын  кёргюзтеди.
«Алджыгъан» дегеннге ушаб, магъанасы уа башха болгъан «алджа», «алджаусуз» деген  сёзле бардыла. «Алджады» десек, абызырады, джунчуду, не айтыргъа билмей къалды, амалсыз болду, дегенни ангылайбыз.  «Алджатды» десек джунчутду, амалсыз этди, эсин ташлатды деген ангыламла келедиле. «Ай медет, ол тиширыу аны алджатхан  эди» неда «шашдыргъан эди», «этмез ишин этдирген эди» деген  болады. Алджаны бет айландыргъан магъанасы «алджаусуз» деген сёздю. Ол а «таймай, джангылмай, сокъуранмазча, арсарсыз» дегенни ангылатады.
 
{jcomments}