Миллетни миллет этген ышанларыны бири эм алгъа аны тилиди. Тилибизни юсю бла биз бир-бирибиз бла сёлешебиз, бир-бирибизни ангылайбыз, бир тилли, бир иннетли болабыз.
Тил сёзледен къуралады. Аны байлыгъы, ариулугъу да сёзню кючю бла байламлыды. Сёзлюк - харифлени тизими бла джарашдырылгъан сёзлени кюбюрчегиди. Къайсы менме деген джазыучуну да кесини энчи сёзлюгю болмай амалы джокъду.
Тёппеланы Алим къарачай-малкъар халкъны деменгили джазыучуларыны бириди. Анга Алимни «Сейирсиндиртме сёзлюгю» шагъатлыкъ этеди.
Бу сёзлюк ариу тил бла, кескин ангылатмала бла, сёз къалай, къайсы джерде хайырланнганына сейир юлгюле келтириле алай джазылгъанды. Тёппеланы Алимни бу сёзлюгю уллугъа, гитчеге да хайыр келтирлигине ийнана басмагъа теджейбиз.
Додуланы Аскер,
КъЧР-ни халкъ поэти.
А
«А» деген – Адам, Адам деген - Алам,
Алам деген – Сёз.
АБА
Юс кийим; асламысына афендиле, дин ахлула кийиучю, аллы ачыкъ узун быстыр, къаблама. Афенди джашагъан элни неда аны юйюрюню къарыууна кёре сыйлы неда бош къумачдан тикгендиле. Бурун заманлада таулу тиширыула аны кеслери сокъгъан чепкенден да тикгендиле. Артдан артха сыйлы къумачла – джибек, схарла – джайыла башлагъандан сора, ёшюн алларына багъалы инджиле сырыб, этеклерине да окъа чалыула салыб, алай тикгендиле.
Абаны эки тюрлюсю барды. Бирин афенди хар кюн сайын киеди. Экинчи уа сыйлы абады - кюмюш, инджи тюймели. Аны афенди дин байрамлада, джума кюнледе киеди.
Аппаланы Хасан «Къара кюбюр» романында аба кийген афендини былай суратлайды:
«Афенди кём-кёк абасы бла, къолунда сары мынчакълары, кеси да кёзлерин толусу бла ачмай, энгишге къараб келеди».
«Къарт къатын, ирикни тарта-соза, аны аллына чыгъыб, айтды:
– Абангы алтын этегине джаным къор, афенди, бу ирик халалынг болсун, ол къаядан кетген джарлыгъа Къур’ан тауус...»
Къарачай-малкъар фольклорда сабийле былай джырлайдыла:
– Абулай ханны къаласы,
Атыуну арпа таласы.
Бары мени болмаса,
Мен ассыны баласы.
– Атыуну джибек абасы,
Джашыуну кюмюш къамасы,
Бары мени болмаса,
Мен – зийнаны баласы.
АБАДЖЫГЫРЫКМЫ, АБАДЖЫРЫКЪМЫ?
Шаушюгют неда башха ханс чырмалыб ёсген джер. Торф. Кёб джылланы сюрюлмей, къазылмай, ханс ёсе, тюбюн тамыр ала, башында къауданы чирий да, мулджар къатлана, джер абыджыгырык болуб къалады. Аллай джерледе суу тохтаучу болса, ханс, къамиш ёсюб, аланы тамырлары джерге терен кетиб, топуракъны кесине алыб, къуу чирикге айландырады, акъгъан чапыракъгъа джыйыла, бирини юсюне бири чирий, ахырында торфха айланады. Халкъ джырда:
Джыйын этиб сюредиле,
Абаджыгырык къазаргъа
Талгъан билегим болалмайд,
Анама къагъыт джазаргъа.
Абаджыгырык джанады,
Ой, тютюн этиб, къаралыб.
Ай, джарлы анам, кёрсемед,
Джаным сау болуб, баралыб.
(Кёчгюнчю джырладан).
Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюнде «Абаджыгырык» «Абаджырыкъ» деб берилгенди. Аны тилде (адабиятда) джюрютюлюу халындан а юлгю берилмегенди. Магъанасы да «тамырлы джер» деб алай ангылатылады. Ол тюздю, абаджыгырык деб кертиси да тамырлы джерге айтадыла, топурагъындан эсе тамыры кёб джерге. Алай а «Абаджырыкъ» деб, бизни акъылыбызгъа кёре, джангылыч берилгенди. Сёзню къуралгъанына къарасакъ, «аба», «абдан» деген сёзню кючлендирген кесегиди - «бек кёб», «бек аламат», «бек сейир» дегенча. Экинчи джарымы «джырыкъ» - болумгъа аз да келишмейди - «Абаджырыкъ», «Абданджырыкъ», «Бек джырыкъ». Затны халына ушамайды. «Джыгырык» дегенлей хар зат орнуна келиб къалады. «Джугурук», «къалын», «джоппу», «кёб» деген магъанада. «Абаджыгырык», «Абданджыгырык» – «бек къалын», «бек джоппу».
Абаджыгырыкла суу тохтагъан, къара топуракълы джерледе боладыла.
АБДИХАТ
Медресени бошагъаннга берилиучю шагъатлыкъ къагъыт, диплом. Уллу медреселени барында да, анда окъугъанла, дерсге кёб-аз джюрюселе да, хадислени, фарызланы, шериатны толу билселе, Къур’анны аллындан ахырына дери окъургъа юренселе, алагъа элни афендиси болургъа неда башха джерде дин къуллукъ этерге эркинлик берилгенди. «Медресени тауусуб, абдихат алыб къайтды», - дегендиле.
Бу сёз, нек эсе да, къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюне кирмегенди.
АБИЛ
«Абил» деген сабий оюнну атыды. «Тил», «билчи» деген буйрукъчу этимни «а» бла кючлендириб, алай къуралгъан сёздю. А-бил, а-билчи деген, «а» «энди» деген магъананы тутады – энди - билчи. Тилге юретген оюнду. Оюнну былай башлаб, ойнайдыла:
- Абил, Адил, Шамил нек джыйылгъандыла, сен бил?
- Мен билсем а – А-бил, сен а?
- Мен а... Мен а... Абилчи!
- Абил бла Абилчи, ким болады биринчи?
- Къызла келе, сюйюмчю!
- Сюйюмчюге - боюнчакъ! Къызла билген - оюнчакъ! Къызла, къызла, Абил ойнаймысыз?
Къызла:
- Келишебиз, эришебиз!
Джашла:
- Биринчиге чёб атабыз. Ким чыкъса да, тамадады.
(Чёб атадыла. Къызладан бири башлайды).
- Абил, абил, абиляй...
Биз къууабыз ма былай... (Джашчыкъланы къууадыла. Къайсын тутсала, ол айтады. Айталмаса, оюндан къысталады).
Мындан арысы басмаланныкъды.
