Хапаргъа кёчерни аллы бла кесими юсюмден къысхасы бла талай сёз айтайым. Мен Чотчаланы Дагирни джашы Исмаилма. Тёбен Тебердиде 1958-чи джылдан бери джашайбыз. 1980-чы джыл Ставрополь шахарда эл мюлк институтну ветеринар факультетине окъургъа кирген эдим. 1985-чи джыл баш билим алыб, «Теберди» совхозда тамада ветврач болуб ишлеб башладым. Совет Союз чачылгъанында, «Теберди» совхоз иги кесек заманны чачылмай турду. Чачылгъанында, мен ишсиз турмайым деб, «Трам» ООО-да тамада ветврач болдум. Ишлей туруб, меннге 60 джыл толгъанында, пенсиягъа чыкъдым. Бюгюнлюкде бир джерде да ишлемейме. Адамла ийнегибиз, атыбыз ауруйду деселе, барыб болушлукъ этиученме.
Тёбен Тебердиде къабакъ сюрюу джокъду. Адамла малларын эртденбла къыстаб къойсала, ингирде тойгъан малла юйлерине кеслери келиб къаладыла. Бир кюн Лайпанланы Руслан тууар малларын къыстайды джайлыкъгъа. Совет Союзну заманында алайда сакъат сабийлени юйлери бар эдиле, энди ол мекямлада киши джашамайды.
Лайпан улуну тууар маллары мекямланы къатларында кютюле турадыла. Кюн исси болгъанында ийнеги бла къунаджини эшиги ачылыб тургъан мекямланы бирини джер юйюне киредиле. Эшик а, тышына тюл, ичине ачылырча салыннганды. Малла ары киргенлей эшик этиледи да къалады.
Ингир болады. Лайпан улуну къалгъан маллары арбазгъа джыйыладыла. Ийнек бла къунаджин келмейдиле. Лайпан улу бир кюн къой, талай кюнню излейди. Алай а табмайды. Гудуладан ким болса да къоратыб кетген болур деб, излей-излей арыгъанында, малларындан умут юзюб къояды.
Арадан 19 кюн озады. Мекямлагъа къараууллукъ этген Хапчаланы Тамара, не бар, не джокъ деб тёгерекге къарай барады бир кюн. Мекямланы бирине джетгенинде, джер юйден бир мал ынгырдагъан таууш къулагъына келеди. «Тёгерекде мал джокъду, бу таууш не болду?» деб, джер юйню эшигин ачады. Ачса, ачсын, Лайпан улуну ийнеги бла къунаджини аны ичинде тура. Тамара Лайпан улуну юйюне барыб, ийнеги бла къунаджинни мекямланы бирини джер юйюнде тургъанларын айтханында, бу мени къозуй турады деб, ийнанмайды аны айтханына. Талай кере къайтарыб айтханында, адамланы джыйыб, сабий юйню арбазына барады. Бары да джер юйге киргенлеринде, сейир-тамаша боладыла: малла, арыкъ болуб, кючден солуй, джатыб тура эдиле. Артыкъ да бек къунаджинни болуму къыйын эди. Башын кёлтюрюрге къарыуу джетген болмаз эди да, хамхотун джерге тиреб, анга таянчакъ болуб тура эди. Экисин да, кёлтюрюб тышына чыгъарадыла. Лайпан улуну арбазына джыядыла аланы. Малла асыры арыкъ, къарыусуз болгъандан аякъ юсюнде туралмай, джатыб къалыучан эдиле. Къарыусуз болмай да не этерик эдиле, 20 кюн бла кечени ауузларына джукъ алмай турсала.
Лайпан улу, малларын арбазына джыйгъанында, меннге келиб, аланы юсюнден толу хапар айтады. Мен,сейир бола, мурукку-зат эте турмай, барыб, аланы саулукъларын тинтеме, дарман-дары береме, уколла этеме. Бир кюн кетеди: малла тургъанларыча тургъан болмасала, иги джанына тюрленмедиле. «Энди былагъа не мадар табайым?» деб сагъыш этиб турама. Болмагъанында, хуппеги эсиме тюшеди. Хуппегини ауругъан малгъа джарагъанын эшите турсам да, аны джашауумда хайырландырмагъан эдим. Малла уа джукъудан уянмагъанча болуб турадыла. Ол болумгъа орусча «коматозное состояние», дейдиле.
20 кюнню аш ашамагъанлары амалтын, сангкъылчакълары ишлегенлерин къойгъан эдиле: къатыб къалгъандыла. Хуппеги уа хар затны джумушатхан этеди. Юч кюнню 10 литр хуппеги ичириб турдум. Ючюнчю кюн ичлери ётдю. Хуппеги кесини ишин этгенин ангыладым. Сора 200-шер грамм къара ётмекни ашатдым эки кюнню. Артдан сау ётмекни бердим. Аны ашадыла. Сора маджал болуб, кырдык отлаб тебредиле. Алай бла 20 кюнню, кечени джер юйню ичинде туруб, джукъ ашамагъан малланы сау къалдырдыкъ. Былайда бир затны айтыргъа тыйыншлыды: джер юйню ичи кенг, таза эди. Ол зат да уллу болушлукъ этген болурму малланы джашауларын сакъларгъа.
Мен эшитгеннге кёре, хайуанла 16 кюнню ашамай, суу ичмей турсала, чарпыгъан этедиле, дейдиле. Бу эки хайуан 20 кюнню, кечени ауузларына джукъ салмай туруб, сау къалай къалгъандыла? Бу соруугъа джууаб табхан къыйынды. Уллу Аллахны къолундан кёб зат келеди да, малланы джазыкъсыныб, джашауларын сакълагъан болур…
Тёбен Тебердиде къабакъ сюрюу джокъду. Адамла малларын эртденбла къыстаб къойсала, ингирде тойгъан малла юйлерине кеслери келиб къаладыла. Бир кюн Лайпанланы Руслан тууар малларын къыстайды джайлыкъгъа. Совет Союзну заманында алайда сакъат сабийлени юйлери бар эдиле, энди ол мекямлада киши джашамайды.
Лайпан улуну тууар маллары мекямланы къатларында кютюле турадыла. Кюн исси болгъанында ийнеги бла къунаджини эшиги ачылыб тургъан мекямланы бирини джер юйюне киредиле. Эшик а, тышына тюл, ичине ачылырча салыннганды. Малла ары киргенлей эшик этиледи да къалады.
Ингир болады. Лайпан улуну къалгъан маллары арбазгъа джыйыладыла. Ийнек бла къунаджин келмейдиле. Лайпан улу бир кюн къой, талай кюнню излейди. Алай а табмайды. Гудуладан ким болса да къоратыб кетген болур деб, излей-излей арыгъанында, малларындан умут юзюб къояды.
Арадан 19 кюн озады. Мекямлагъа къараууллукъ этген Хапчаланы Тамара, не бар, не джокъ деб тёгерекге къарай барады бир кюн. Мекямланы бирине джетгенинде, джер юйден бир мал ынгырдагъан таууш къулагъына келеди. «Тёгерекде мал джокъду, бу таууш не болду?» деб, джер юйню эшигин ачады. Ачса, ачсын, Лайпан улуну ийнеги бла къунаджини аны ичинде тура. Тамара Лайпан улуну юйюне барыб, ийнеги бла къунаджинни мекямланы бирини джер юйюнде тургъанларын айтханында, бу мени къозуй турады деб, ийнанмайды аны айтханына. Талай кере къайтарыб айтханында, адамланы джыйыб, сабий юйню арбазына барады. Бары да джер юйге киргенлеринде, сейир-тамаша боладыла: малла, арыкъ болуб, кючден солуй, джатыб тура эдиле. Артыкъ да бек къунаджинни болуму къыйын эди. Башын кёлтюрюрге къарыуу джетген болмаз эди да, хамхотун джерге тиреб, анга таянчакъ болуб тура эди. Экисин да, кёлтюрюб тышына чыгъарадыла. Лайпан улуну арбазына джыядыла аланы. Малла асыры арыкъ, къарыусуз болгъандан аякъ юсюнде туралмай, джатыб къалыучан эдиле. Къарыусуз болмай да не этерик эдиле, 20 кюн бла кечени ауузларына джукъ алмай турсала.
Лайпан улу, малларын арбазына джыйгъанында, меннге келиб, аланы юсюнден толу хапар айтады. Мен,сейир бола, мурукку-зат эте турмай, барыб, аланы саулукъларын тинтеме, дарман-дары береме, уколла этеме. Бир кюн кетеди: малла тургъанларыча тургъан болмасала, иги джанына тюрленмедиле. «Энди былагъа не мадар табайым?» деб сагъыш этиб турама. Болмагъанында, хуппеги эсиме тюшеди. Хуппегини ауругъан малгъа джарагъанын эшите турсам да, аны джашауумда хайырландырмагъан эдим. Малла уа джукъудан уянмагъанча болуб турадыла. Ол болумгъа орусча «коматозное состояние», дейдиле.
20 кюнню аш ашамагъанлары амалтын, сангкъылчакълары ишлегенлерин къойгъан эдиле: къатыб къалгъандыла. Хуппеги уа хар затны джумушатхан этеди. Юч кюнню 10 литр хуппеги ичириб турдум. Ючюнчю кюн ичлери ётдю. Хуппеги кесини ишин этгенин ангыладым. Сора 200-шер грамм къара ётмекни ашатдым эки кюнню. Артдан сау ётмекни бердим. Аны ашадыла. Сора маджал болуб, кырдык отлаб тебредиле. Алай бла 20 кюнню, кечени джер юйню ичинде туруб, джукъ ашамагъан малланы сау къалдырдыкъ. Былайда бир затны айтыргъа тыйыншлыды: джер юйню ичи кенг, таза эди. Ол зат да уллу болушлукъ этген болурму малланы джашауларын сакъларгъа.
Мен эшитгеннге кёре, хайуанла 16 кюнню ашамай, суу ичмей турсала, чарпыгъан этедиле, дейдиле. Бу эки хайуан 20 кюнню, кечени ауузларына джукъ салмай туруб, сау къалай къалгъандыла? Бу соруугъа джууаб табхан къыйынды. Уллу Аллахны къолундан кёб зат келеди да, малланы джазыкъсыныб, джашауларын сакълагъан болур…
ЧОТЧАЛАНЫ Исмаил.
Тёбен Теберди.
{jcomments}