Совет властны заманында 7 джылы толмагъан сабийни школгъа алмаучан эдиле. Озгъан ёмюрню 60-чы –70-чи джылларында школгъа джюрюб башлагъынчы харифлени таныгъан, окъуй билген сабий да бек аз болуучан эди. Бюгюнлюкде сабийле бек гитчеликден телевизоргъа, Интернетге къараб, акъыллы болмагъан эселе да, бизни тёлюден эсе билимли болгъанларына сёз да джокъду. Ата-анала сабийлерини сёлешгенлерине, къара таныгъанларына къууаныб, «ары школну дженгилирек бошар эди…» деген оюм бла, керекли джерге нохта баучукъ да этиб, 6-джыллыкъ сабийлерин 1-чи классха джибериучендиле. Алай этгенлерин тюзмю этедиле, терсми этедиле?
«Асыры джашлай
къартлыкъгъа джетме,
Къартлыкъда джашлыкъ къылыкъла этме», – дегендиле буруннгула. Бу эки тизгинден «Асыры джашлай къартлыкъгъа джетме» деген сёзлени нек айтылгъанларын билир ючюн, «Феномен Сидиса» (Сидис акъылман сабийни тукъумуду) деген айтыуну осмакълаб кёрейик.
Уильям Джеймс Сидис (Сайдис) 1898-чи джыл арттотур (апрель) айны 1-чи кюнюнде Нью-Йоркда (эртделеде Украинада джашаб кетген) чууут юйдегиде туугъанды. Джашчыкъны атасы медицина илмуланы доктору Борис Сидис Гарвард университетде ишлегенди, анасы Сара да Бостон университетни медицина бёлюмюн бошагъан билимли тиширыу болгъанды. Уильямны къачлау атасы (крестный отец) белгили американ психолог, философ Уильям Джеймс болгъанды. Аны атын атагъандыла джашчыкъгъа.
Уильямны туугъан кюнюнден башлаб, атасы бла анасы аны акъылман, закий этерге излеб, сынау ишле бардырыб тебрегендиле. Атасы Борис илму кёзден къараб, оюм этиб, «сабийчикни мыйысы уллу адамны мыйысындан эсе 100 къатха кёб джангы затны сингдиреди» деб «джангылыкъ» ачханды. Медицинадан, психологиядан хапарлары болгъан ата бла ана джашчыкъларына 1 ай толгъан кюнюнден башлаб, аны бла уллу сабий бла сёлешгенча сёлешиб, гипноз этиб кюрешгендиле. Джашчыкъгъа 7 ай толгъанында, ол талай сёзню айта билгенди. Кеси къолчугъу бла къашыкъны, чолпуну, чанчхыны тутуб ашаргъа юреннгенди. Харифлени, тюрлю-тюрлю белгилени эсгериб, не болгъанларын айталгъанды. Аллай болум эсли сабийлеге 3-4 джылларында келеди. Уильям а, бир джыл бла джарымы тола, джаза билгенди, газетледе джазылгъан затланы эджиклемей окъуялгъанды, окъугъаныны магъанасын да ангылагъанды. Акъылман джашчыкъны 4 джылы толгъанында уа, ол эски грек тилде Гомерни джазгъанларын окъугъанды, басмалагъан машиначыкъда кеси сюйген затланы джазгъанды.
Уильямны атасы джашчыгъыны джетишимлерине асыры бек къууаннгандан, аны юсюнден илму ишле джазыб башлагъанды. Ма алай бла джашчыкъ школгъа барыр джылына да джетгинчи сау Америкагъа айтылгъан бир сабий болгъанды.
6 джылында Уильям школгъа баргъанында, джыл джарымдан биргесине окъугъан сабийледен эсе кёбге онглу болгъанды. Арадан 2 джыл озгъанында уа, 9-джыллыкъ Уильям орта школну джетишимли бошаб, Гарвард университетге кирирге излеб, къагъытларын бергенди. Экзаменледе эм уллу багъаланы алгъанды, алай а сабийди деб, университетде окъургъа эркинлик бермегендиле. Уильям заманын бош ашырмай колледжге киреди. Эки джылны ичинде математикадан, космологиядан бир бёлек китаб джазады. Ма алай бла 11 джылы тола, джангыдан келиб Гарвард университетге кириб, окъуб башлайды.
Уильямны джетишимлерини юслеринден джазыучула, журналистле кёб джазгъандыла. «Уильямны атасы Борис Сидис сабийин тюзмю, терсми юретгенди?» – деб алимле ёчешгендиле.
Ала джазыб, ёчешиб кюрешген заманлада уа 11-джыллыкъ Уильям Гарвард университетде математикадан лекцияла окъуб башлагъанды. «Хансыз джомакъ болмаз» дегенлей кёбчюлюк джыйылгъан джерде билимни, акъылны юсюнден сёлешселе - Уильям Джеймс Сидис, газетледе - Уильям Джеймс Сидис! «Халкъны ауузуна тюшген иги тюлдю», - дегендиле буруннгула. Махтау, сый асыры кёб берилгенден, 12 джылы толгъан Уильямны халиси тюрлене тебрейди. Уллу кёллю болуб, тюз адамланы адамгъа санамайды, ачыулу, къычырыкъчы болады. Ма алай бла акъылман джашчыкъны саулугъуна къаратыргъа, бакъдырыргъа деб санаторийге ашырадыла. Уильям андан къайтханындан сора хазна киши бла сёлеширге излемейди. Айтылгъан бош сёзню терсине буруб, кёлкъалды болуб, джууаблашыучу болады. Алай болса да, 16 джылы тола Гарвард университетни бек джетишимли бошаб, «бакалавр искусств» деген дипломну алады. Университетден сора кесек заманны студентлеге дерс бериб да турады. Гарвард университетде Уильям окъутхан студентлени джыллары андан эсе тамада болгъанлары амалтын, студентле аны айтханын этмей, таб къозургъа, самаркъау этерге да кюрешиб башлайдыла.
Бир журналист бла ушакъ эте келиб Уильям: «Кесим джангыз къалыб (отшельник болуб), кесими саулай да илмугъа атаргъа излейме; юйдегили болургъа да излемейме, тиширыуланы барлыкъларындан, джокълукъларындан да меннге башхалыкъ джокъду…» – дейди. Ол айтханын тутадыла да газетде басмалайдыла. Айтхан сёзлерин хар ким кеси ангылагъан джанына сюреди. Къысхасыча айтыргъа, кеси окъутханла бла, устазла бла да Уильямны ёлю оту джанмагъанча болуб, ол университетде ишинден кетерге керек болады. Ма алай бла акъылман джаш устазны ата-анасы аны Гарвард университетден Хьюстон университетге ишге кёчюредиле. Анда да Уильямны джюреги тынчлыкъ табмайды. Билим джаны бла уллу алимле адам ортасына келгенден сора билген затланы Уильям 20 джылында билиб, асыры эртдеден хар затдан эригиб башлайды. Акъылманлыгъы да таркъая баргъаны амалтын, илмуда уруб бир уллу джангылыкъла ачалмайды. Ма алай бла 1919-чу джыл 21 джылы толгъан Уильям политикада кесин сынаргъа излеб, социалист къозгъалыулагъа къатышады да, тутуб аны тюрмеге атадыла. Атасы, анасы кюреш этиб, кючден бла бутдан башын тутмакъдан къутхарадыла да, Калифорнияда юйлерине элтиб, «тышындан киритни салыб», къайгъычы джашларын юйден эшикге чыгъармай бёлек заманны тутадыла. Уильям юйден къачады. Ким болгъанын да кишиге билдирмей, Американы бир шахарындан бирине бара, къара ишледе ишлей, джанын кечиндире айланады. Окъуугъа, илмугъа, не бир башха магъаналы, хайырлы ишни этерге чыртда кёлю тартмайды.
Сабийлигинде акъылман болуб, уллу болгъанында билимин джукъгъа джаратмай къойгъан къайгъылы джашны юсюнден журналистле болгъаныча хапар джазыб, газетледе басмалагъанларында, Уильям аланы сюдге бергенди. Аны чарлагъанын кёрген журналистле бютюн да бек къызыб, болгъан-болмагъан затланы да джазыб, Уильямны атын «къозулгъан телиге» чыгъарыб кюрешгендиле.
Уильям джашаууну экинчи бёлюмюн ёчешиу бла, тюйюшюу бла, сюдлеге джюрюу бла ашыргъанды. Ата-анасы бла да ортасы бек сууукъ болгъанды. Атасы ауушханында, аны ахыр джолгъа ашырыргъа да бармай къалгъанды.
Ма алай бла, 1944-чю джыл Уильямгъа 46 джыл тола, джюрек ауруулу болуб, башына къан уруб, илмуда бир джангы, уллу зат да ачалмагъанлай, дуниядан кетгенди.
«Асыры джашлай
къартлыкъгъа джетме,
Къартлыкъда джашлыкъ къылыкъла этме», – дегендиле буруннгула. Бу эки тизгинден «Асыры джашлай къартлыкъгъа джетме» деген сёзлени нек айтылгъанларын билир ючюн, «Феномен Сидиса» (Сидис акъылман сабийни тукъумуду) деген айтыуну осмакълаб кёрейик.
Уильям Джеймс Сидис (Сайдис) 1898-чи джыл арттотур (апрель) айны 1-чи кюнюнде Нью-Йоркда (эртделеде Украинада джашаб кетген) чууут юйдегиде туугъанды. Джашчыкъны атасы медицина илмуланы доктору Борис Сидис Гарвард университетде ишлегенди, анасы Сара да Бостон университетни медицина бёлюмюн бошагъан билимли тиширыу болгъанды. Уильямны къачлау атасы (крестный отец) белгили американ психолог, философ Уильям Джеймс болгъанды. Аны атын атагъандыла джашчыкъгъа.
Уильямны туугъан кюнюнден башлаб, атасы бла анасы аны акъылман, закий этерге излеб, сынау ишле бардырыб тебрегендиле. Атасы Борис илму кёзден къараб, оюм этиб, «сабийчикни мыйысы уллу адамны мыйысындан эсе 100 къатха кёб джангы затны сингдиреди» деб «джангылыкъ» ачханды. Медицинадан, психологиядан хапарлары болгъан ата бла ана джашчыкъларына 1 ай толгъан кюнюнден башлаб, аны бла уллу сабий бла сёлешгенча сёлешиб, гипноз этиб кюрешгендиле. Джашчыкъгъа 7 ай толгъанында, ол талай сёзню айта билгенди. Кеси къолчугъу бла къашыкъны, чолпуну, чанчхыны тутуб ашаргъа юреннгенди. Харифлени, тюрлю-тюрлю белгилени эсгериб, не болгъанларын айталгъанды. Аллай болум эсли сабийлеге 3-4 джылларында келеди. Уильям а, бир джыл бла джарымы тола, джаза билгенди, газетледе джазылгъан затланы эджиклемей окъуялгъанды, окъугъаныны магъанасын да ангылагъанды. Акъылман джашчыкъны 4 джылы толгъанында уа, ол эски грек тилде Гомерни джазгъанларын окъугъанды, басмалагъан машиначыкъда кеси сюйген затланы джазгъанды.
Уильямны атасы джашчыгъыны джетишимлерине асыры бек къууаннгандан, аны юсюнден илму ишле джазыб башлагъанды. Ма алай бла джашчыкъ школгъа барыр джылына да джетгинчи сау Америкагъа айтылгъан бир сабий болгъанды.
6 джылында Уильям школгъа баргъанында, джыл джарымдан биргесине окъугъан сабийледен эсе кёбге онглу болгъанды. Арадан 2 джыл озгъанында уа, 9-джыллыкъ Уильям орта школну джетишимли бошаб, Гарвард университетге кирирге излеб, къагъытларын бергенди. Экзаменледе эм уллу багъаланы алгъанды, алай а сабийди деб, университетде окъургъа эркинлик бермегендиле. Уильям заманын бош ашырмай колледжге киреди. Эки джылны ичинде математикадан, космологиядан бир бёлек китаб джазады. Ма алай бла 11 джылы тола, джангыдан келиб Гарвард университетге кириб, окъуб башлайды.
Уильямны джетишимлерини юслеринден джазыучула, журналистле кёб джазгъандыла. «Уильямны атасы Борис Сидис сабийин тюзмю, терсми юретгенди?» – деб алимле ёчешгендиле.
Ала джазыб, ёчешиб кюрешген заманлада уа 11-джыллыкъ Уильям Гарвард университетде математикадан лекцияла окъуб башлагъанды. «Хансыз джомакъ болмаз» дегенлей кёбчюлюк джыйылгъан джерде билимни, акъылны юсюнден сёлешселе - Уильям Джеймс Сидис, газетледе - Уильям Джеймс Сидис! «Халкъны ауузуна тюшген иги тюлдю», - дегендиле буруннгула. Махтау, сый асыры кёб берилгенден, 12 джылы толгъан Уильямны халиси тюрлене тебрейди. Уллу кёллю болуб, тюз адамланы адамгъа санамайды, ачыулу, къычырыкъчы болады. Ма алай бла акъылман джашчыкъны саулугъуна къаратыргъа, бакъдырыргъа деб санаторийге ашырадыла. Уильям андан къайтханындан сора хазна киши бла сёлеширге излемейди. Айтылгъан бош сёзню терсине буруб, кёлкъалды болуб, джууаблашыучу болады. Алай болса да, 16 джылы тола Гарвард университетни бек джетишимли бошаб, «бакалавр искусств» деген дипломну алады. Университетден сора кесек заманны студентлеге дерс бериб да турады. Гарвард университетде Уильям окъутхан студентлени джыллары андан эсе тамада болгъанлары амалтын, студентле аны айтханын этмей, таб къозургъа, самаркъау этерге да кюрешиб башлайдыла.
Бир журналист бла ушакъ эте келиб Уильям: «Кесим джангыз къалыб (отшельник болуб), кесими саулай да илмугъа атаргъа излейме; юйдегили болургъа да излемейме, тиширыуланы барлыкъларындан, джокълукъларындан да меннге башхалыкъ джокъду…» – дейди. Ол айтханын тутадыла да газетде басмалайдыла. Айтхан сёзлерин хар ким кеси ангылагъан джанына сюреди. Къысхасыча айтыргъа, кеси окъутханла бла, устазла бла да Уильямны ёлю оту джанмагъанча болуб, ол университетде ишинден кетерге керек болады. Ма алай бла акъылман джаш устазны ата-анасы аны Гарвард университетден Хьюстон университетге ишге кёчюредиле. Анда да Уильямны джюреги тынчлыкъ табмайды. Билим джаны бла уллу алимле адам ортасына келгенден сора билген затланы Уильям 20 джылында билиб, асыры эртдеден хар затдан эригиб башлайды. Акъылманлыгъы да таркъая баргъаны амалтын, илмуда уруб бир уллу джангылыкъла ачалмайды. Ма алай бла 1919-чу джыл 21 джылы толгъан Уильям политикада кесин сынаргъа излеб, социалист къозгъалыулагъа къатышады да, тутуб аны тюрмеге атадыла. Атасы, анасы кюреш этиб, кючден бла бутдан башын тутмакъдан къутхарадыла да, Калифорнияда юйлерине элтиб, «тышындан киритни салыб», къайгъычы джашларын юйден эшикге чыгъармай бёлек заманны тутадыла. Уильям юйден къачады. Ким болгъанын да кишиге билдирмей, Американы бир шахарындан бирине бара, къара ишледе ишлей, джанын кечиндире айланады. Окъуугъа, илмугъа, не бир башха магъаналы, хайырлы ишни этерге чыртда кёлю тартмайды.
Сабийлигинде акъылман болуб, уллу болгъанында билимин джукъгъа джаратмай къойгъан къайгъылы джашны юсюнден журналистле болгъаныча хапар джазыб, газетледе басмалагъанларында, Уильям аланы сюдге бергенди. Аны чарлагъанын кёрген журналистле бютюн да бек къызыб, болгъан-болмагъан затланы да джазыб, Уильямны атын «къозулгъан телиге» чыгъарыб кюрешгендиле.
Уильям джашаууну экинчи бёлюмюн ёчешиу бла, тюйюшюу бла, сюдлеге джюрюу бла ашыргъанды. Ата-анасы бла да ортасы бек сууукъ болгъанды. Атасы ауушханында, аны ахыр джолгъа ашырыргъа да бармай къалгъанды.
Ма алай бла, 1944-чю джыл Уильямгъа 46 джыл тола, джюрек ауруулу болуб, башына къан уруб, илмуда бир джангы, уллу зат да ачалмагъанлай, дуниядан кетгенди.
* * *
Уильям Джеймс Сидисни джашау джолу адамланы кёб затха тюшюндюре болур деб келеди кёлюбюзге. Алай эсе: «Сабий болгъан дерсни да иги билиб нек къоймайды, бир уллу фахмусу нек джокъду?!» – деб ата-анала асыры бек джарсымасынла. Кърал, дин джорукълагъа къаршчы баргъан, халкъ адетлеге чыртда келишмеген бир терс ишлени этмей эсе, дерслерин бек иги билмегени ючюн, сабий къылыкъла этгени ючюн сабийге асыры къаты болмазгъа керекбиз. «Джашлыгъында джашлыкъ этмеген, ёсюб джетсе, башлыкъ этмез (къартлыкъ этмез)» деген айтыу бизни миллетибизде минг джылланы ичинде сыналыб айтылгъан болур.
Уильям Джеймс Сидисни джашау джолу адамланы кёб затха тюшюндюре болур деб келеди кёлюбюзге. Алай эсе: «Сабий болгъан дерсни да иги билиб нек къоймайды, бир уллу фахмусу нек джокъду?!» – деб ата-анала асыры бек джарсымасынла. Кърал, дин джорукълагъа къаршчы баргъан, халкъ адетлеге чыртда келишмеген бир терс ишлени этмей эсе, дерслерин бек иги билмегени ючюн, сабий къылыкъла этгени ючюн сабийге асыры къаты болмазгъа керекбиз. «Джашлыгъында джашлыкъ этмеген, ёсюб джетсе, башлыкъ этмез (къартлыкъ этмез)» деген айтыу бизни миллетибизде минг джылланы ичинде сыналыб айтылгъан болур.
ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
педагогика илмуланы кандидаты.
{jcomments}
