Абайханланы Иссаны джашы Умар 1971-чи джыл Къызыл Октябрь элде туугъанды. Эл школну тауусханындан сора Умарны аскерге аладыла. Ол аскер къуллугъун Германияда бардыргъанды. Андан къайтхандан сора, Умар Новочеркасск шахарда кърал техника университетге (бусагъатда НПИ) окъургъа киреди. Анда инженер-геология тинтиуле бардырыучу усталыкъ алады. Ишлерге ол Къарачай-Черкес кърал минералогия-геология аралыкъгъа джарашады. Алайда аны билимин, усталыгъын да сынаб, талай айдан сора тамаданы орунбасыры этиб саладыла. Бу санагъатда ишлеген 20 джылыны ичинде ол КъЧР-де Табигъат ресурсланы гидрогеология бёлюмюнде баш устадан башлаб, ШКФО-ну Джер тюбюнде байлыкъла бла хайырланыуну департаментини Къарачай-Черкесияда геология бла лицензия берген бёлюмюню тамадасына дери ёседи. Республиканы джер тюбюнде гара сууларын тинтиу ишле бла байламлы ол айланмагъан, ауламагъан бир чегет, бир тау къалгъан болмаз дерчады. Хар джангы тинтиуню бирин да сансыз этмегенди, аланы юслеринден джазгъанлай да тургъанды. 2011-чи джыл Умар, баш билим алгъан университетде аспирантураны тауусуб, «Геохимические особенности и формирование минеральных вод Центрального Кавказа и Предкавказья» деген илму ишин джакълаб, геология-минералогия илмуланы кандидаты болады. Башында сагъынылгъаныча, ол ишине кесин толусу бла бериб, арымай-талмай кюрешгенди. Аны къыйыны сансыз да болмагъанды. Къралны табигъат ресурсларына уллу юлюш къошханы ючюн эмда ол санагъатда кёб джылланы уруннганы ючюн Эресей Федерацияны Табигъат ресурсла бла экологиясыны министерствосундан Махтау грамота да алгъанды. Былтыр да ол «Отличник разведки недр» деген белги бла да саугъаланнганды. Геологланы 2008-чи, 2012-чи, 2013-чю джыллада бардырылгъан Бютеуэресей съездерине делегат да болгъанды. Аны джаш геологланы 2011-чи, 2013-чю джыллада бардырылгъан Бютеуэресей ачыкъ олимпиадаларына баш сюдю да этгендиле.
Абайханланы Умар айтхандан, Къарачай-Черкесияны джер тюбюнде байлыгъы бек уллуду. Кёб дарман суула, гарала, багъалы ташла, бирси затла бардыла. Аланы арасында гара суула баш орунну аладыла. Адамны чархын бегитиуде, ауругъанны багъыуда ол сууланы магъаналары кимге да белгилидиле. Евразия материкде бюгюнлюкде илмуда ачыкъланнган гара суула къуралгъанларына кёре джети къауумгъа юлешинедиле. Аланы алты къаууму барды бизде.
Джылы Сууну, Джалан Къолну, Индишни, Джингирикни, Мараны гара сууларын республиканы ичинде да, тышында да бек сюйюб, багъалатыб ичедиле. Была кеслери да иш этиб къазылмагъанлай чыгъадыла. Тебердиде, Гумда, Красногоркада, Важныйде, Доммайда уа джерни тешиб, башына чыгъарча этгендиле. Хайырландырыргъа керек болса, алайладан бир суткагъа 2,5 минг кубометр суу алыргъа боллукъду. Бюгюнлюкде аланы ючюсюнде гара сууланы шышалагъа къуйгъан заводла да бардыла.
Углекислоталары да аслам болуб, алагъа да талай тюрлю биология элемент къошулгъанла аурууланы багъаргъа артыкъ да бек болушадыла. Пхияда, Махарда, Дууутда, Джамагъатда, Хурзук сууну джагъаларында гарала аллайладыла. Кёб джерде чыкъгъаны, ауругъан адамлагъа джарагъанлары бла экинчи орунну компонентлери аз кислород-азот суула аладыла. Ашхын-ичеги аурууланы багъыуда иги джарайдыла. Ол къауум гара сууланы арасында Чапаевское эл бла Эшкаконда чыкъгъанла бек белгилидиле. Ол экисинден суткагъа 1,5 минг кубометр алыр мадар барды. Бу къауум суула да геохимия дараджалары бла он тюрлюдюле. Ол затха уллу эс бёлюнмесе да, хар бирини инджиулени багъыуда энчи шартлары барды.
Ючюнчю къауумгъа йод-бром суула дейбиз. Аланы къайсы бирин да ичерге джарамайды. Минерал къошакълары келишгени бла къалгъанына къараргъа тыйыншлыды. Анга кёре бир-бирлерин тюз суу бла къатышдырыб ичерге болады. Аланы ванналагъа къуюб хайырланыргъа дурусду. Нервалары, джюрек-къан тамырлары, солуу органлары инджитгенлеге джарайдыла. Быллай суула республиканы арасы сюремде, шимал джанында аслам тюбейдиле, сёз ючюн, Черкесскеде «Солнечный» деген профилакторий да аллай сууну тамалында къуралгъанды.
Кремнистые деген исси сууланы саулукъ сакълауда хайырландырыр ючюн, 35 градусдан исси кёзюулеринде хар литрде 50 миллиграмм кислоталары болургъа керекди. Ол суула быргъыла бла минг метр теренликден чыгъадыла. Сёз ючюн, Джёгетей Аягъыны тёбен джанында алгъыннгы «Черноморка» студент лагерь болгъан джерге, бюгюн да республикадан огъай эсенг аны тышындан да адамла келгенлей, танг атхандан кече арасына дери адамла юсюн басханлай турадыла.
Абайхан улу айтхандан, радон бла полиметалл сууларыбыз илму тамалда толу тинтилиб бошалмагъандыла. Алай болса да Гитче Къарачай районда гара суулада радон къошакъ аслам болгъаны белгилиди. Аны себебли бу къауум сууланы аурууланы багъыуда хайырландырыуну юсюнден ишле башланнганлары болса, алагъа баш магъана берилсе дурусду. Къарачай-Черкесияда болгъан тюрлю-тюрлю гара суула Эресейни эмда СНГ-ны къралларыны сан бир регионунда бардыла.
Бусагъатда къралда курортла бла байламлы ишле мийик дараджагъа чыгъыб келедиле. Къарачай-Черкесияда санаторий-курорт комплекслени, гара эмда бек таза сууланы (къара сууланы) шышалагъа къуйгъан предприятиелени аслам этиу, адамланы багъарча таблыкъланы къурау ишле этилликдиле.
60-чы - 70-чи джылладан бери Къарачай-Черкесияда гара эмда бек таза суулагъа илму тамалда къаралмагъанды, ала тинтилиб, толу анализле этилиб бегимегендиле. Алайды да, къайда да геология-гидрогеология тинтиуле бардырыб, хар гараны, бек тазагъа саналгъан сууланы къалайлада болгъанларын, алагъа не элементле къошулгъанларын толу билирге керекди. Иш алай этилсе, хар не да ачыкъланныкъды, ол байлыгъыбыз къаллай бир болгъаны, къалайда не чыкъгъаны, къайсы неге джарарыгъы белгили боллукъду. Саулукъ сакълау эмда ауругъанланы багъыу бла байламлы учреждениеле да анга кёре ишленирге тыйыншлыдыла. Бусагъатда ол ишлени иги танг кесеги этиле кетгенди.
Джерни тюбюнден чыкъгъан сууладан сора да бизни республикабыз къолан багъалы ташлары бла да бек байды. Аланы юслеринден да кёб сейир зат айтды Умар.
- Тауланы тюбюнден сослан, мермер, кёмюр дагъыда алача башха багъалы ташланы къазыб, аны бла кюреширге излеген табышлы адамларыбызны, Аллахха шукур, саны ёсе барады. Республиканы джеринде чыкъгъан тытыр, цемент, ууакъ таш, таш къум, къобан къум дагъыда ала кибик къурулушда хайырландырылгъан керекли затла барысы да деменгилидиле, игидиле, асламдыла. Ала бла кюрешген неда производство ачаргъа излеген адамлагъа лицензияла алыргъа департамент болушурукъду.
Аланы бир къауумуну продукциялары бюгюнлюкде Эресейни кёрмючлеринде да кёргюзюледиле. Алагъа эс бёлюнюб, бизни джуртладан сатыб алыб турурча инвесторла да чыкъгъандыла. Мындан ары къаты кюрешселе, ол предприятиеле бизни республикагъа, миллетге да иги танг хайыр келтирликдиле, - дейди Абайхан улу.
Абайханланы Умар, Джерни тюбюнде байлыкъланы тинтген уста болгъаныча, огъурлу атады. Ол юй бийчеси бла бюгюнлюкде тёрт сабийни - юч джаш бла бир къызны - ёсдюреди. Алагъа адебни, намысны, миллетни бирси ашхы шартларын сингдире, бай эмда ариу джуртун сюерге, багъалата билирге юретгенлей джашайды.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
{jcomments}
