«Тутушуудан дунияны беш кере чемпиону болгъан Алий Алиевни джыкъгъанды» деб халкъда хапары джюрюген, белгили тутушуучу Байрамукъланы Зекерьяны джашы Назирни атын эшитмеген хазна къарачайлы болмаз.
Назир Аллахха керти ийнаннган, ашхы адетлени, намысны бек тутхан адам болгъаны себебден, кесини юсюнден хапар айтыргъа, не уа башхала айтсала да сюймеученди. Ма аны амалтын, джазыучула, журналистле анга тюбеб хазна хапар да соралмагъандыла.
Кёб болмай а, «Къарачай» газетни корреспонденти, Къарачай-Черкес Республикан халкъ поэти Къобанланы Махмут тирилик этиб, амал табыб Байрамукъланы Назирге тюбеб ушакъ этгенди. Махмутну Назирге къалай тюбеб ушакъ этгенин окъуучулагъа теджейбиз. 

Сабий заманыбыздан башлаб Байрамукъланы Зекерьяны джашы Назирни юсюнден кёб хапар эшитиучен эдик. Спортда этген уллу джетишимлерине сукъланыб, аныча болургъа кемсиз излей эдик. Кёб болмай, «Къарачай» газетни редакциясында этилген оноугъа кёре мен Назирге тюберге умут этиб Гитче Къарачай районнга бардым. Районда Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветеранларыны советини председатели, белгили джазыучу Ёзденланы Ибрахимни джашы Борисге тюбеб, хапарымы айтдым. Ол нюзюрюмю хош кёрдю да мени Назир бла тюбешдирирге разылыгъын билдирди. Ма алай бла Назирни юйюню къатына бардыкъ да, къабакъ эшиклерин къакъдыкъ.
Бир кесекден бир джаш адам чыкъды да, ичкери чакъырды. Сау бол дей, нек келгенибизни айтдыкъ.
- Мен Назирни джашыма. Атым Абдурахманды. Джумуш болуб кетгенди да, алкъын ызына къайтмай турады. Бир-эки сагъатдан келлик болур, - деди ол.
Абдурахман юйге чакъырса да, биз кирмедик. Назирге Ёзден улу бла бирге тюбемегениме къыйнала:
- Эки-юч сагъатдан келирме, - дедим да, Ёзден улуну юйюне элтиб, башха джумушуму тындырыргъа кетдим. Арадан эки-юч сагъат озгъан болур эди, Назир мени бла ушакъ этерге излерикмиди, излерик тюлмюдю деб сагъышлы бола, джангыз кесим келиб, къабакъ эшиклени къакъдым. Биягъы Абдурахман чыгъыб:
- Келгенигизни айтхан эдим. Сакълаб турады. Ичкери киригиз, - деди. Кирдик юйге.
Назир мени кёргенинде, олтуруб тургъан джеринден ёрге туруб, аллына бир-эки атлам этиб, меннге къолун узатды. Саулукъ-эсенлик сорду:
- Энди танышайыкъ, мен Назирме. Сен кимсе? Къайдан, нек келгенсе? – деб сорду.
- Сени юсюнгден кёб ашхы хапар эшитгенме да, кесинги уа бюгюн биринчи кере кёреме, танышыргъа келгенме, - дедим.
 -Алай эсе игиди.
Тюзюн айтсам, токъ битген эркиши болур деб тура эдим мен. Бу уа назик битген адамды. Къалай да тутушалгъанды? - деб сагъыш этдим ичимден.
- Бусагъатда не сагъыш этгенинги билиб турама, - деди Назир. – Меннге 92 джыл толгъанды. Джаш заманымда токъ эдим. Энди уа, кесинг кёресе, ма былай болгъанма. Кесинг а къайсы элчисе?
- Эски Джёгетейде джашагъанма. Бусагъатда уа Черкесск шахарда джашайма.
- Эски Джёгетейни къалайында джашагъансыз?
- Гюрюлдеуюк элни тюбюнде орамчыкъ барды. Аны тюз арасындады юйюбюз.
- Экибиз да бир элчилебиз сора. Сен айтхан орамчыкъны да иги таныйма. Нек келгенинги джаш айтханды. Энди заманны соза турмайыкъ да, ишге кёчейик. Мен ненча джыл джашай эсем да, журналистле бла тюбеширге излемегенме. Сен мени бир элчимсе, кесинг да узакъ джолну къоратыб келгенсе, ызынга къуру къайтармайым. Сени сорууларынга джууаб берирге кюрешейим.
- Къайсы джыл туугъанса? Юйде ненча сабий бар эдигиз? Сен ненчанчы сабий эдинг юйде?
- Мен 1926-чы джыл Гюрюлдеуюк элде туугъанма. Ол джыллада Гюрюлдеуюк эл кеси бир колхоз болуб тура эди. Атам Зекерья анда ишлей эди.  Анам Хабий юйде сабийлеге къарай эди. Сегиз сабий бар эдик: беш джаш бла юч къыз. Эм уллубуз Акълий эди. Аны гитчелери Къылычхан, Умар эдиле. Мен аладан сора туугъан эдим. Менден сора Даут, Загит-Магомет, Мухаммат, Халит, Пазлий туугъан эдиле.
Кюнлени биринде, меннге 10 джылдан аслам болгъан болур эди, бир кёб адам арбазыбызгъа кириб келдиле. Ол келген адамлагъа ким башчылыкъ этгенин унутханма,  юйде, арбазда бир зат къоймай сыйырыб кетген эдиле.  Къуру юйюбюзню къойгъан эдиле бизге. «Сиз кулакласыз», - деб, хыны-хуну этиб кете тебрегенлеринде атам:
 - Бу къадар сабийге не ашатырыкъма? Сиз гардошубузну, мюрзеуюбюзню, малыбызны да сыйырдыгъыз. Биз къалай джашарыкъбыз? - деб соргъанында, биреулен:
- Сибирге ашырмагъаныбызгъа къууаныб къой, ансы башха тюрлю къатылыргъа боллукъбуз сизге, - деди.
Не этерик эди атам. Тынгылауну басды да къойду. Джууаб этсе, Сибирге ашырыб иерик эдиле. Анда уа ууакъ сабийле бла къайры барлыкъ эди: ачдан къырыллыкъ эдик. Мында уа эл, тийре болушдула да, сау къалдыкъ.
Биз да бир кесек эс джыйыб, джашай башлагъанлайыбызгъа Уллу Ата джурт къазауат башланды. Атамы къазауатха алмадыла: джылы келген адам эди. Колхозда ишлегенича ишлеб турду. Акълий тышына чыкъгъан эди. Къылычхан, Умар, мен, алкъын сабийле болсакъ да, къралны бизге этген аманлыгъын унутуб, колхозгъа къарыуубуздан келгенича болуша эдик.
1943-чю джыл абыстол айны 2-син бюгюн да унутмай турама. Танг тюгел атыб бошамагъан эди. Къачхыда танг кечирек атыучанды. Эшикле къаты тукъум къагъылдыла. Юйде уянмагъан къалмады. Атам эшиклени ачар-ачмаз, ючеулен соргъан-зат этмегенлей, атамы бир джанына тюртюб, ичкери кирдиле. Ючеуленни бири, тамадалары болур эди, атамы къатына барыб:
- Барын да кийиндириб, эшикге чыгъар! Эки-юч ыйыкъгъа джетерча азыкъ алыгъыз. Къарачайлыланы, барын да Орта Азия бла Къазахстаннга ашырады кърал, - деди ол. Къолубузгъа алалгъаныбызны алыб бошагъаныкъда, аскерчиле, къолларында автоматлары бла кенг талагъа сюрюб элтдиле да, тёгерегибизни къуршоугъа алдыла. Мазаллы машинала келгенлеринде, барыбызны да алагъа миндириб, Джёгетей Аягъы станседе темир джол станциягъа элтдиле. Алайда мал ташыгъан вагонлагъа миндириб, Орта Азия бла Къазахстаннга ашырдыла.
Башха къарачай юйдегиле бла бизни юйдеги Къыргъыз ССР-ни Талас областында Грозный районнга барыб тюшген эди. Атам, бир ауур затны кёлтюргенден сора, къысха заманны ичине, эки ыйыкъ да ётмеген эди, къыйын ауруб, ауушхан эди. Биз, сабийле, бирерибиз бирер джерде ишлей, окъууубузну да къоймагъанлай, ёсюб джетдик. Мен джети классны бошагъанымда, Джамбулгъа бардым да, ветеринарланы хазырлагъан бирджыллыкъ курслагъа кирдим окъургъа.
- Спорт бла къачан кюрешиб башлагъанса?
- Мен алаша сюекли, токъ битген джаш эдим. Алай ауур болмасам да, кючюм-къарыуум бар эди. Кесимден ауур чекген джашла бла тутушсам, джыгъыучан эдим.
Ветеринар курслада менден сора да къарачай джашла окъуй эдиле. Арабызда Лайпанланы Шапий деб бир джаш бар эди. Ол бизден не джаны бла да эсли эди. Бизни ызындан тизиб айланыучан эди. Бир кюн, айлана барыб, бир афишаны кёрдюк. Анда былай джазылыб эди: «Миллет тутушдан Къазах ССР-ни алчылыгъы ючюн эришиуле боллукъдула. Алагъа къошулургъа излегенле, келигиз, да джазылыгъыз…»
Лайпан улу бизни да ызындан тизиб, спортну къаласына барды. «Сиз былай туругъуз, мен бусагъат келейим», - деб, кетди. Биз сегиз джаш бар эдик да, барыбызны да эришиулеге джаздырыб келген эди.
Эришиуле башландыла. Кёзюу меннге джетди. Не джашырыу, махтаныб айтмайма, кесими ауурлугъума кёре, барын да джыгъыб чыкъдым. Менден алты-джети килограммгъа ауурла да бар эдиле. Мен а 53 килограмм да чекмей эдим. Миллет тутушдан Къазахстанны чемпиону болдум. «Чемпион Казахстана» деген лентаны, дипломну бергенлеринде, тамам кёлюм бла къууандым. Байчораланы Магомет деб биреулен Джамбулда ветеринар курслада дерслени бардыра эди, ол къатыма келиб, къолуму къаты къысыб:
- Джигит джаш кёре эдим сен. Къарачайлыланы атларын махтау бла айтдырдынг, - деб, мени хорлам бла алгъышлады, къучакълады.
Къазахстанны чемпиону болгъанымы хапары терк огъуна кенг джайылды. Курслагъа келгенимде, устазла, студентле да, мени алгъышладыла. Суратымы коридорда такъдыла. Ма ол кюнден сора, мен спорт бла тамам кёлюм бла кюрешиб башладым. Республикан эришиуле болсала, алагъа къошулуб, алты джылны республиканы чемпиону болуб турдум.
- Сен къуру миллет тутуш бла кюрешибми тургъанса? СССР-ни алчылыгъы ючюн эришиулеге къошулгъанмыса?
- Биринчи миллет тутуш бла кюреше эдим. Артдан эркин тутушха, классика тутушха кёчерге керек болгъан эдим. Мени ауурлугъума башха тутушла бла тутушургъа адам табылмай эди. Ол себебден мени тренерле не тюрлю тутушха да джибере эдиле.
СССР-ни алчылыгъы ючюн баргъан эришиулеге да къошулгъанма. Къайсы джыл болгъанын унутханма, Москва шахарда СССР-ни алчылыгъы ючюн эркин тутушдан эришиуле болгъан эдиле. Барын да джыгъа келдим. Ахырында экеулен бла тутушургъа керек эдим. Бири СССР-ни чемпиону, экинчиси да Москва шахарны чемпиону эдиле. Биринчи Москваны чемпиону бла тюбешдим. Кесими эркин джюрютдюм да, юч штраф очко алдым. Хорлаб, финалгъа чыгъайым дейме да, биягъы мен башымы атама. Тутушуб тебресенг, къызыб кетесе да, болгъанны унутаса да къояса. Биягъы мен къызыб кетдим да, бу джол да юч штраф очко алдым. Алай бла алты штраф очко алгъанымда, мени эришиуледен чыгъардыла да къойдула. Ол джыллада джорукъ алай эди. Къызыб кетмей, кесими къолгъа алыб тутушсам, хорларыкъ болур эдим.
- Ата джуртугъузгъа къачан къайтхан эдигиз? Барыгъыз да сау-эсен джыйылгъанмы эдигиз?
- 1957-чи джыл къайтхан эдик бери. Гюрюлдеуюкге тюл, Первомайский элге тюшген эдик. Артдан Ючкекеннге кёчдюк. Бюгюн-бюгече да мында джашайбыз.
Бери къайтханыкъда да мен спортну къоймагъан эдим. Кёб эришиулеге да къошулгъан эдим. Тутушхан бла къалмай, тренерлик иш бла да кюреше эдим. Сёз ючюн, Ёзденланы Иссаны мен юретген эдим джыгъышыргъа. Ол СССР-ни Къоруулау Кючлерини чемпиону болгъан эди эркин тутушдан.
Бери кёчгеникде спортха толусу бла берилирге мадар джокъ эди. Юйде иш кёб эди. Адам кече-кюн да юрениб, кесин ийлеб, чыныкъдырыб турмаса, формасын тас этеди. Махтаннганча болмасын, мен кесими кишиге джыкъдырмагъанма.
- Эркин тутушдан дунияны талай кере чемпиону Алий Алиевни джыкъгъанса деб хапар барды. Ол тюз хапармыды?
- Мен сабийликден бери диннге берилиб келеме. Тутушуруму аллы бла намаз этиб тургъанма хар къуру да. Ол себебден, диннге кесин берген адам таза кёллю, ачыкъ адам болургъа керекди. Алдауукъну сюймейме. Тюзюн айтайым. Москвадан бир аламат, уста тренерни къыстаб ийген эдиле. Ол Дагъыстаннга келиб, эркин тутушдан джашланы юретиб башлагъан эди. Эки джылны ичинде дагъыстанчы джашланы юретиб, СССР-ни чемпионлары этген эди. Мени да бир кесек юретген эди ол тренер. Атын, тукъумун унутханма. Бир кере юрене тургъанлайыбызгъа Алий Алиев келиб къалды. Ол алкъын джаш гёджеб эди: къралда белгили тюл эди. Ауурлукъларыбыз бирча эди. Юрениуледе аны бла тутушуб, джыкъгъан эдим. Ала юрениуле эдиле. Алий Алиев а онглу гёджеблени бири эди. Дунияны талай кере чемпиону болгъан алай тынч тюлдю.
- Тутушханны къойгъанынгда къайда ишлединг?
- Талай джылны Джамбулда алгъан усталыгъым бла ишлеб турдум. Ветеринарны иши къыйын ишди. Къояргъа керек болдум. Ючкекенде электрон завод бар эди, анда складны тамадасы болдум. 20 джыл ишледим. Кърал чачылгъанында, завод да чачылды. Пенсиягъа чыкъдым.
- Бюгюнлюкде къарнашларынгдан, эгечлерингден кимле сау-эсендиле?
- Умар, Пазлий саудула. Юй бийчем Патимат бла бир къыз бла эки джаш ёсдюргенбиз - Аминат, Магомет, Абдурахман. Бары да юйленнгендиле. Гитче джашыбыз Абдурахман бизни бла джашайды. Алты туудугъубуз барды. Аладан да беш туудукъ туугъанды. Ала мени эркелете, мен да аланы эркелете джашайбыз.
Меннге 92 джыл болгъанды. Кесинг кёргенингча алкъын тириме, саулугъум аман тюлдю. Быллай бир джыл джашаргъа, саулугъуму сакъларгъа, Уллу Аллахдан сора да, спорт болушханды. Джаш тёлюлеге айтырым буду: заманыгъызны бошуна ашырмагъыз, окъуб, билим алыгъыз, спорт бла кюрешигиз, Уллу Аллахха ийнаныгъыз…