Элькъанланы Юсюпню джашы Умар Москвада кърал университетни тарих факультетини археология кафедрасын тауусханды. Андан сора Байчораланы Мариям атлы Къарачай-Черкес кърал тарих-маданият эмда табигъат музейде-заповедникде ишлеб келеди. Ол былайда ишлегенли 41 джылгъа джууукъ болады. 2003-чю джылдан бери Умар музейге башчылыкъ этеди. Элкъан улу Къарачай-Черкес Республиканы маданиятыны махтаулу къуллукъчусуду.
2018-чи джыл арттотур айны 23-ден башлаб, 29-на дери Теберди шахарда XXX-чу «Крупновские чтения» деген халкъла арасы илму конференция бардырылгъанды. Анда сёз Къарачай-Черкес Республиканы джеринде орналгъан археология эсгертмелени тинтиу бла сакълауну юслеринден баргъанды. Бу уллу форумгъа Эресейни джер-джеринден эмда тыш къралладан археология иш бла кюрешген алимле келгендиле.
Белгили археолог Элкъанланы Умарны анда этген докладын газет окъуучулагъа теджейбиз.
Эсгертмелени тинтиуге Орус-Кавказ къазауат бошалгъандан сора бютюн да уллу эс бёлюнюб башланнганды. Ол XIX-чу ёмюрню экинчи джарымыды. Тарих документле шагъатлыкъ этгеннге кёре, Кавказгъа биринчи экспедицияны Эресейни Илмула академиясы XVIII-чи ёмюрню экинчи кесегинде къурагъанды. Ол экспедицияда Эресейни Илмула академиясыны керти члени И.А. Гюльденштедт да болгъанды.
Ол 1769-чу джыл бюгюннгю Къарачай-Черкесияны шимал-шаркъ джанына къонакъ болгъанды.
Совет джыллада илму бла кюрешген эки-юч адамны кючю бла Къарачай-Черкесияны буруннгу тарихи саулай дуниягъа белгили болгъанды. Ол алимлени ичлеринде эм алгъа Татьяна Максимовна Минаеваны атын айтыргъа тыйыншлыды. Ол кесини бютеу джашауун бизни джерибизде орналгъан эсгертмелени тинтиуге бергенди. Айтыргъа, 40 джылны, 1930-чу джылланы ал сюреминден тебреб, ёлюб кетгинчи, ол бу ишден къол айырмагъанды.
Татьяна Максимовна баджаргъан ишни кёзге кёргюзген да къыйынды: Учкуланны, Хурзукну тау ёзенлерин къыдыргъанды, Бийчесын бла Гилячда джол болмагъан джерле бла джюрюгенди. Аллай уллу къаджыкъмагъанлыкъ танытыб кёб эсгертмени тинтгенди, илмугъа кёб затны ачыкълагъанды. Аны кибик алим тиширыу Зеленчук сууну къатында орналгъан эсгертмелени юслеринден да кесини джангы оюмун айтханды.
Минаева, илмуну джолун сайлаб, тау ёзенлерибизде бурундан къалгъан эсгертмелени тинтиб айланнган кёзюуледе джолла аман болгъанларыны тышында да улоу аз джюрюгенди. Ким да билгенден, Уллу Ата джурт къазауатны аллы бла эмда ол бошалгъандан сора да машинала бизни джерледе алай кёб болмагъандыла.
Мен билгеннге кёре, Минаева бир къауум археология экспедициялагъа таб кесини ачхасын да джойгъанды. Ишин асыры сюйгенден эмда башлагъан затын ахырына джетдирир ючюн, ол къыстырыб тургъан ачхачыгъын да артха салмагъанды. Илмугъа аллай таза джюреги бла берилген адам болгъаны себебли кёб джангы оюмну да сингдиргенди алимлеге.
Къарачай-Черкесияны ёмюрлени теренинден келген тарихин тюзюча суратлауда аны къыйыны бек уллуду. Аны бла бирге бизни джуртубузну тарихин тинтиуге алимле Е.П. Алексеева, Мизиланы Исмаил, Биджиланы Ханафий эмда В.А. Кузнецов да керти юлюш къошхандыла.
В.А. Кузнецовну тинтиулерини тамалында башха эсгертмеле бла бирге VII-чи - XIV-чю ёмюрледен къалгъан Тёбен Архыз шахар тюб да илму дуниясына белгили болгъанды. Бизни джерибизде орналгъан эски эсгертмеле бла байламлы Е.П. Алексеева да талай илму иш басмалагъанды.
Алай болса да, мен айтыргъа излеген бир зат барды: бюгюнлюкде Къарачай-Черкесияны эсгертмелери толусу бла тинтилиб, тарих бла байламлы чыкъгъан илму соруулагъа кескин джууаб берирча дараджада тюлдюле.
Сёз ючюн, бюгюнлюкде эм белгили тарих эсгертмеле - Тёбен Архызда, Гилячда, Хумарада орналгъанла, Байтал-Чабханда къабыр тюбле - мухур салыб бегитирча, ахырына дери тинтилмегенлерин айтыргъа керекди. Болум VII-чи – XIV-чю ёмюрледен къалгъан Тёбен Архыз шахар тюбде маджалыракъды, ачха берилгенине кёре былайда археология къазыу-тинтиу ишле бардырыладыла, бу затха бизни музей-заповедник да кесини юлюшюн къошханлай келеди.
Тюзюн айтыргъа керекди: аллындан артына дери бир тарих эсгертме да тинтилмегенди, ол кёзюуде къаллай материал культура болгъаны белгисизди, тарих кёргюзюмлени да ким къалай сюйсе, алай хайырландырыргъа дыгалас этеди. Арт кёзюуде аланла бла байламлы кёб тарт-соз чыгъады, аланланы асабалары кимле болгъанларын ачыкъ айтыб къояргъа излемейдиле, хар миллет кесине тартыргъа кюрешеди. Анга шагъатлыкъ этеди Г.Ф. Турчаниновну айтханы: «Я должен, - говорил он, - с полной ответственностью заявить: Зеленчукская надпись всегда была и будет осетинской. Это признана мировой наукой, и те, кто думает её перечитать то по-тюркски, то по-кабардински, оказываются дилетантами в самом худшем понимании этого слова» .
Илму тинтиулени истемей, бу адамны кесине бек базыб сёлешгенин чертерге дурусду. Быллай айтыула илмуну тюз джолдан джанлатыргъа излейдиле. Тюз джол бла бармагъан илму ёмюрде да ёсерик тюлдю.
Бу авторну оюмуну терслигине Сынтыда, Тёбен Архызда, Зеленчук районну Исправна стансесинден ёргерекде орналгъан тарих эсгертмеледе ол кёзюуде этилген джазыула толу шагъатлыкъ тюлмюдюле – ала тюрк тилде тынч окъуладыла. Сёз джокъду, кёб миллетни тарихи аланла бла байламлыды – ала къошулуб, кёб тюрлю халкъ къуралгъанды. Рум джазыучу Аммиан Марцеллин IV-чю ёмюрде былай айтханды: «Имя «алан» распространилось на многие соседние с ним народы, которые были покорены аланами и объединились в одном имени победителей».
IV-чю ёмюрде джашагъан Прокопий Кесарийский былай джазгъанды: «Всю ту страну, которая простирается от пределов Кавказа да Каспийских ворот, занимают аланы».
VI-чы ёмюрню ара сюреминде джашагъан сириячы Захарий Метиленский (Ритор) Шимал Кавказда джашагъан 12 миллетни бири аланла болгъанларын бегитеди.
VII-чи ёмюрню аягъында Алания Кюн чыкъгъан Европада ол кёзюуде эм онглу империяны – Хазар каганатны – къурамына киреди. X-чу ёмюрде джашагъан шаркъ автор Ибн Русте тёрт алан халкъ болгъанын джазады. Андан сора талай ёмюрден Ибн аль-Асир аланланы юслеринден «их много племен» деб джазгъанды. Каганат оюлгъандан сора, Алания кеси кърал болады, алай бла башланады аны Кавказны тарихинде энчи орну.
X-чу – XII-чи ёмюрле Аланияны тарихини «алтын ёмюрюне» саналадыла. Онглу Алан къралны кючлю патчахлары бла дунияны къалтыратыб тургъан Византия империяны башчылыкъ этген къауумлары да шохлукъ джюрютгендиле.
Аланланы-асланы юслеринден Шимал германлыланы аууз чыгъармачылыкъларында да айтылады. Ол эпика айтыулада – XII-чи - XIII-чю ёмюрледе къуралгъан сагалада – Ас къралны юсюнден («Асаланд или Асахейм») айтыла келиб, аланы Асгардлары барды (Асланы къаласы), деб айтылады. Былайда бир затны эсге салыргъа амалсыз керекди – бизни хоншуларыбыз тегейлилени тиллеринде асла (ассонла) деб къарачайлыла бла малкъарлылагъа айтылады.
Джергили маданиятны джашнагъан заманы туура Алан къралны эм кючлю кёзюуюне тюшеди: джангы элле къураладыла, ташдан архитектура эсгертмеле ишленедиле, джангы шахарланы, маданият сатыу-алыу, къол иш бла кюрешген аралыкъланы сюеб тебрейдиле, уллу юйлени ишлеу башланады. Уллу Чилле джолну Шимал Кавказ бутагъы бла джюрюш къызыу барады.
Буруннгу джазмалада алан патчахланы тыш политикаларындан айтылгъан заманда ала, башха къралла бла дипломатлыкъны, иш джюрютюуню юсю бла байламлы болуб къалмай, къан джууукълукъну юсю бла байламлы болгъанлары да сагъынылады.
956-чы джыл араб тарихчи Аль-Масуди былай джазгъанды: «Правитель аланов – могущественный, очень сильный и влиятельный среди царей, может выставить 30.000 всадников. Его владения состоят из беспрерывного ряда поселений, расположенных настолько близко друг к другу, что если кричат петухи, то они откликаются друг другу от одной стороны царства до другой».
Бу затны кертилигин археология илму-тинтиу ишле да бегитедиле. Айтыргъа, орта ёмюрлени аллында Огъары Теберди бла Теберди шахарны арасында 20-дан аслам эл болгъанды – элле аллай джууукъ орналгъандыла бир-бирлерине.
Аланияны джамагъаты кёб тюрлю динни тутханды. Адамланы асламысы бурундан айтылыб келген затлагъа ийнаннгандыла. Башчылыкъ этген къауум христиан динни алгъанды, ол дин къралны къуру кюн батхан джанына джайылгъанды, айтыргъа, бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джерине.
Алайды да, Аланияны кюн чыкъгъан джанында, бюгюннгю Тегей бла Ингушну джеринде, монголлула чабхынчы ишленнген христиан клисала джокъдула.
Аны бла байламлыды къарачай-малкъар халкъ орузламада христиан шыйыхланы бизни хоншуларыбыз тегейлиленикинден эки къатха кёб болгъанлары да.
Айтыргъа, къарачайлыланы айлары бла кюнлеринде тогъуз христиан шыйыхны аты айтылады:
Эндреуюк ай (Андрейиг) – (месяц св. Андрея), Башил ай – (месяц св. Василия), Тотур ай – (месяц св. Теодора (Федорора), Байрым ай – (месяц св. Марии), Байрым кюн – (день св. Марии – пятница), Никкол ай – (месяц св. Николая), Элия ай – (месяц св. Ильи), Абыстол ай – (месяц св. Апостолов), Гюрге кюн – (день св. Георгия – вторник), Барас кюн – (день св. Параскевы – среда).
Аны бла да къалмай, къарачай-малкъар тилде христиан дин бла байламлы башха сёзле да сакъланнгандыла: клиса – церковь (рум тилде экклисия); бабас - поп (рум тилде папас) эмда башхала.
Аланияны джамагъатыны бир кесеги муслиман динни тутханды. Муслиман дин монголлула бери келгинчи джайылгъанды Аланиягъа. Кюн батхан Кавказда эм эски араб джазыула Тёбен Архызда табылгъанлары ол затха юлгюдюле. Араб джазыулары болгъан эсгертме 1044-чю джылдан къалгъанды.
Алай бла, бир затны таукел айтыргъа эркинбиз: Аланияны джеринде - бюгюннгю Къарачай-Малкъарда – джергили миллет ислам динни тутханлы 1000-нге джууукъ джыл болады.
XII-чи - XIII-чю ёмюрледе джазылгъан «Чудеса мира» деген чыгъармада, ол монголлула Аланиягъа чабхынчы басмаланнганды, былай айтылады: «Алания – город между Абхазом и степями кипчаков, в нём много мусульман». Шахар, деб сёзсюз да, къралгъа айтылгъанды.
Алайды да, къарачай-малкъар миллет бюгюнлюкде да алан ата-бабаларыбызча муслиман динни тутады.
Монголлула Аланияны къраллыгъын къурутхандан сора, ас-аланланы бир къаууму Кюн батхан таба кетеди, аладан 10 мингден асламы Византияда орунлашады.
1238-чи джыл Котян ханны къыпчакъ ордасы бла бирге Венгрияны, Румынияны эмда Молдавияны къатларына асла да джол тутадыла. Ол европачы аланла-асла тюрк тилде сёлешгендиле. Патчах тукъумну джюрютген византиячы авторланы бири Иоанн Кантакузин Итил бла Темир деб алан гуждарланы тюрк атлары болгъанларын чертеди.
XIV-чю ёмюрден къалгъан серб чыгъармалада тюрк миллетлени ичлеринде асы-ясы болгъанларын бегитедиле, аны бла бирге башха тюрк халкъла да – тюрклюле, татарлыла - сагъыныладыла.
Аланланы-асланы бир бёлеги уа Шаркъ таба кетиб, Шимал Къытайда Монгол империяны башчыларында аскер къуллукъгъа джарашхандыла.
Алтын Орданы, ышаннгылы адамларыча, асла-аланла иги кесек заманны патчахлыкъ этген къауумну аскерлеринде къуллукъ этгендиле. Ол кёзюуде аланланы бир къауумлары, тюз джерлеге кёчюб, орданы, Сарай, Маджар дагъыда башха шахарларында къабакъла, тийреле къураб джашагъандыла. Алтын Ордада ол кёзюуде ислам дин кърал дин болгъаны себебли, аланла-асла муслиман болгъанлары бла анда кеслерине тыйыншлы орун алгъандыла.
1333-чю джылгъа джууугъуракъ джолоучулукъну сюйген белгили алим Ибн-Батута былай джазгъанды. «В столице Золотой Орды – городе Сарае – живут ассы, которые мусульмане». Бюгюннгю Джёгетей Аягъы шахарны къыбыла джанында Алтын Орданы кёзюуюнден сакъланнган муслиман кешенени эмда муслиман къабырланы кесеклери табылгъанларын да сагъынадыла археологла.
Аланланы Алтын Орданы башчыларына танытхан берилмекликлери башларына джау болады – Асхакъ Тимур, 1395-чи - 1396-чы джыллада Ара Кавказгъа къаджау туруб, Аланияны къраллыгъын тамыры бла къурутады. Аланияны сау къалгъан миллети таулагъа къачыб джан кечиндиреди. Артда ала орта ёмюрлени ахыр сюреминде Къарачай бла Малкъар къралланы къурайдыла. Аланланы таулагъа къачмагъан къауумлары Кавказ тауланы къыбыла джанында къонуш табадыла. Андан бери аланланы тюл, Къобан бла Терк сууланы арасында къарачай-малкъар халкъны тарихи башланады.
Бюгюнлюкде аланланы туудукъларына кимле саналадыла?
1962-чи джыл огъуна кавказовед-археолог В.А. Кузнецов бу тукъум затны айтханды: «Аланы в качестве важнейшего компонента приняли участие в формировании тюркоязычных народов Северного Кавказа – карачаевцев и балкарцев». Бюгюнлюкде ол башха тюрлю «джырлайды». Терк Башы Тегейни миллет ишлеринден министри бла анда газетлени редакторларыны бирине берген интервьюсунда «…сложилось чуть ли не глобальная трагедия для осетинского народа, оставшегося без исторической Родины», - дейди.
Арт бёлек он джылны ичинде алимле аланла бла байламлы кёб иш этгендиле. Археологла аланланы материал культураларыны джангы эсгертмелерин табадыла. Тил бла кюрешген алимле къарачай-малкъар тилде алан сокъмакъны тинтиу бла кёб зат этедиле. Бу ишни юсюнде бизни алан ата-бабаларыбыз тюрк тилде сёлешгенлерин юлгюле бла бегитедиле.
Былайда юч деменгили юлгюню бири дуниягъа айтылгъан Аль-Бируни алимни чыгъармасыды «Язык аланов и асов состоял из смеси хорезмийского и печенежского», - деб джазады ол XI-чи ёмюрде.
Экинчи юлгюде XII-чи ёмюрде эмда XIII-чю ёмюрню ал джанында орус джазмада (летопись), былай айтылады: «Язык же ясь - юсей ведом есть, яко от печенежьского рода родился». Бюгюннгю орус тилге ол «ясский/асский язык происходит от печенежского» деб кёчюрюледи. Ючюнчю юлгюге сириячы принц Абу-ль-Фида айтханны келтирирге боллукъду. Ол 1321-чи джыл, андан эсе алгъаракъ джашагъан Ибн Саидни джазгъанына таяныб, былай бегитеди: «К востоку от Абхазии расположен город Алания, населённый народом аланов, и поблизости от них тюркский народ (къауум мин-ат-Тюрк), называемый Ас, который имел тот же образ жизни и ту же религию, что и аланы».
Мындан ары не айтыргъа боллукъду?!
Бу юч юлгю да бир оюмну бегитедиле: аланла тюрк тилде сёлешгендиле.
Бир затны эсге салыргъа излейме. Бизни ата-бабаларыбыз аланла болгъанларына эм уллу шагъатлыкъ къарачай-малкъар халкъда бир-бирлерине «алан» деб сёлешгенлериди. Дагъыда бир зат: хоншуларыбыз мегрелле къарачайлыланы юслеринден айтхан заманда «алани» деб къоядыла.
Бу затланы барындан да толу хапарлы болуб, 50 джылны мындан алгъа тегей алим Василий Абаев Бютеусоюз илму конференцияда бютеу къралгъа былай айтыб эшитдиргенди: «Аланский субтрат – это не догадка, не предположение, это не гипотеза, это прочно установленный научный факт, на который может смело опираться каждый, кто занимается историей и культурой карачаевского и балкарского народов».
Сёзюмю тамамлай, миллетибиз депортацияда болгъан кёзюуде, 1949-чу джыл, Москвада кърал университетни профессору, белгили алим-кавказовед, тегейли Г.А. Кокиевни да бир айтханын эсигизге салыргъа излейме: «Изучение имеющеюся в нашем распоряжении материала приводит нас к заключению, что несколько сомнительно отождествление предков осетин с аланами, настолько основательно отождествление балкарцев и карачаевцев с кавказскими аланами».
Сынгар керти билимли, ётгюр адам болургъа керек эди ол джыллада алай сёлешир ючюн. Илму дуниясында эм белгили алимле-кавказоведле, аланланы туудукълары къарачайлыла бла малкъарлыладыла деб къычыра тургъанлай, кимле эселе да бирлени «айюню кесин кёре эди да, ызын ызлай эди» дегенча этиб айланнганлары сейир тюлмюдю?
Алайды, Къарачай-Черкесияны джеринде бурундан къалгъан архитектура эсгертмелени кёз гинджибизни сакълагъанча сакъларгъа керекбиз. Аны бла бирге аланы джарашдырыргъа, джангыртыргъа, Юнескону тизимине тюшюртюр ючюн кюреширге да борчлубуз. Ол джумушланы башларгъа боллукъду. Нек десегиз, керекли справка материалла хазырдыла.
Аны бла да къалмай, кёлюме келгенине кёре, Тёбен Архызда VII-чи – XIV-чю ёмюрледе ишленнген тарих-архитектура эмда археология комплексни базасында таймаздан ишлеген археология лагерь къураргъа керекди.
Тарих объектледе джарашдырыу-игилендириу ишлени тыйыншлы дараджада бардырыр ючюн, Шимал Кавказ джарашдырыу-игилендириу (реставрацион) аралыкъ къураргъа дурусду.
Тарихге тыйыншлысы тюзлюкдю. Алимле, башхала да ол затны унутмазгъа керекдиле, нек десегиз, бара-баргъан заманда тюзлюк айгъакъланса, терс сёлешгенлеге миллет ирият этерикди. Тюзлюкню бир зат да хорлаялмазлыгъына заман кеси шагъатды.