Миллетинге иги айтхан кёзюнге ариу кёрюннгенин ким да биледи. Бютюн да бизни халкъны юсюнде бютеу махтауун сыйырыб, тарихибизни да тонаб, кёб джалгъан сёз айтханлагъа джууабды бир къауум онглу алимлени илму ишлери. Аллай адамланы бири болгъанды Татьяна Максимовна Минаева – тарих тюзлюкню джакъчысы, айтханы бла этгени бир-бирин тутхан алим тиширыу.Фахмулу археолог-кавказовед Татьяна Максимовна 1896-чы джыл Смоленск губернияны Смоленск уездини Цибульники элинде туугъанды. Аны атасы темир джолда ишлегенди. Орта билим алгъандан сора, кёзю джаннган къызны Петербургда устаз семинариягъа саладыла. Аны бошагъандан сора урунуу джолун эл школда устаз болуб башлайды.
1919-чу джыл ол Саратовда университетни тарих-филология факультетине киреди. Анда кесини билимли, тырмашыулу болгъанын кёргюзгени себебли, аны университетни тауусхандан сора ишлерге археология бла тарихни кафедрасында къоядыла. Алай бла башланады элчи къызчыкъны илмугъа джолу.
1925-чи – 1928-чи джыллада Минаева аспирантурада окъуйду. Таймаздан Тёбен Поволжьеде археология тинтиуле бардыргъанлай турады. Иги кесек заманны ол Саратовда музейде ишлегенди.
1929-чу джыл алим тиширыуну джазыуу Сталинград шахаргъа келтиреди. Анда музейни тарих-маданият бёлюмюне башчылыкъ этеди. 1939-чу джыл ол Ворошиловск (Ставрополь) шахаргъа кёчеди эмда край музейде археолог болуб ишлеб башлайды. Бу ишде 1942-чи джылгъа дери турады. 1943-чю джылдан башлаб, Ставрополь край музейни тарих бёлюмюню тамадасы къуллукъда ишлейди. Аны бла бирге 1947-чи джылдан башлаб, Ставрополь кърал педагогика институтда устаз болуб да турады. 1947-чи джыл ол, диссертациясын джетишимли джакълаб, тарих илмуланы кандидаты атха ие болады. 1951-чи джыл анга доцент ат да бериледи. Алайда ол, ауруб, пенсиягъа чыкъгъынчы ишлейди – 1970-чи джылгъа дери.
Минаеваны илмугъа къошхан къыйыны бек уллуду, бютюн да Шимал Кавказны эмда Къарачай-Черкесияны археологиясын тинтиу джаны бла ол онглу джетишимле этгенин чертерге тыйыншлыды.
Айтыргъа, 1939-чу джылдан башлаб, 1970-чи джылгъа дери Т.М. Минаева Ставрополь край музейни, Ставрополь педагогика институтну, Къарачай-Черкес область музейни экспедицияларына башчылыкъ этгенди. Ол, Къарачай-Черкесияны Адыге-Хабль элинде бизни джыл санаугъа дери II минг джылны мындан алгъа тёбелени къазыб, кёб затны илмугъа белгили этгенди. Айтыргъа, ол бардыргъан тинтиу ишлени тамалында Морх ёзенде бурун багъыр эмда темир чыгъарыу бла кюрешгенлери ачыкъланнганды. Аны бла бирге алим тиширыуну башчылыгъы бла орта ёмюрледен къалгъан шыякыла тинтилгендиле, Байтал-Чабхан джерде IV-чю - V-чи ёмюрледен тургъан къабырла тинтилгендиле.
Т.М. Минаеваны тинтиу ишле бардыргъан къаууму Къарачай-Черкесияны кёб джеринде – Адиюхда, Гилячда, Узун-Къолда, Инджур-Гатда, Теберди сууну бойнунда, Кубина шахар тюбде – къабыр орунла табхандыла. Аны бла да къалмай, христиан алан, къыпчакъ, ногъай кёзюуледен къалгъан заманлагъа да «кюн урдургъанды» алим тиширыу.
Минаева 50-ден аслам илму ишни авторуду. Илму дуниясында аны атын айырылыб белгили этген Къарачай-Черкесияны джеринде аланланы кёзюулери бла байламлы илму-тинтиу ишлеридиле. Айтыргъа, Татьяна Максимовна табхан тарих эсгертмелени кёбюсю аланладан къалгъандыла – ала V-чи - XIII-чю ёмюрледе ишленнгендиле. Минаеваны илму ишлеринде Къобанны огъары джанында джашагъан аланла не бла кюрешгенлеринден, къалай джашагъанларындан, къайсы халкъла бла шохлукъ джюрютгенлеринден, къаллай юйле ишлегенлеринден, къайсы динни тутханларындан толу хапар бериледи.
Минаеваны Къарачай-Черкесияны археология эсгертмелеринден хапар айтхан чыгъармаларыны биринде Байтал-Чабханда табылгъан шыякыланы юслеринден сёз барады (Могильник-Байтал-Чапхан. Материалы по изучению Ставропольского края, 1950, вып. 2-3 – алайды илму ишни аты).
Илмугъа белгили болгъанына кёре, бизни республикада мындан сора катакомба халда ишленнген быллай шыякы джокъду. Ол IV-чю - V-чи ёмюрледен къалгъанды. Бу зат Къарачай-Черкесияны эллери бла ёзенлеринде ол заманда аланла джашагъанларына шагъатлыкъ этеди.
Аланланы кёзюулеринде Къобанны огъары джанында шахарла болгъандыла – къол ишни эмда сатыу-алыуну аралыкълары. Ол шахарлада кърал эмда энчи мекямла, къалала, клисала, къабырла, базар майданла, бетджанлыкъ этген къурулушла болгъандыла. Ол шахарланы тизиминде Адиюхну, Гилячны, Узун-Къолну, Инджур-Гатны дагъыда башхаланы айтыргъа боллукъду. Аны юсюнден автор (Городище Адиюх в Черкесии. Краткие сообщения института истории и материальной культуры, 1955, вып. 60; Археологические памятники на реке Гиляч в верховьях Кубани. Материалы и исследования по археологии СССР, 1951, вып. 23., Поселение в устье реки Узун-Кол. Советская археология, 1960, №2; Раскопки городища Инджур-Гата. Археологические открытия 1967 г., М., 1968 и другие) чыгъармаларында джазады. Археолог тиширыу Къарачай-Черкесияда половчуланы-къыпчакъланы тамыр ийген кёзюулерине джангы кёзден къарайды. Археология эсгертмеле шагъатлыкъ этгеннге кёре, XI-чи - XII-чи ёмюрледе половчула бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джерин кючлеб башлайдыла, ары дери джашагъан миллетлени да таугъа ыхтырыб. Ол затланы юслеринден автор «К вопросу о половцах на Ставрополье по археологическим данным» (Материалы по изучению Ставропольского края, 1964, вып. 11) деген чыгъармасында айтады.
Минаева «Очерки по археологии Ставрополья» (Ставрополь, 1965) деген илму ишинде Ставрополь крайны археология эсгертмелеринден тарихге таяныб хапар айтады эмда ол материалланы тамалында крайны тарихине ачхыч табады.
Алим тиширыу кёб джылны джазыб кюрешген монографиясыны – «К истории алан верхнего прикубанья по археологическим данным» (Ставрополь, 1971) - юсюнден да айырыб чертерге тыйыншлыды. Археология тинтиулени кёзюуюнде Къобанны огъары джанында джыйгъан полевой материалларына анализ этеди ол.
Къобанны огъары джанын тинтиу XVIII-чи ёмюрде башланнганлыкъгъа, тамам эс ийиб, археология эсгертмеле бла ишлеу былайда Уллу Октябрь революциядан сора башланнганды. Бютюн да Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора, Къобанны огъары джанын тинтиуге айырылыб уллу магъана бериледи.
Былайда бир затны чертерге тыйыншлыды. Минаева анга дери табылмагъан иги кесек тарих эсгертмени ачыкълагъанды. Ол аланы къазыб, тинтиб айланнган къауумгъа башчылыкъ этсе да, кесине сый тартыргъа излемегени бла кёлеккеде къалыргъа ёч болгъанды.
Алайды да, бу чыгъармасында орта ёмюрлени ал сюреминде Къобанны огъары джанында джашагъан миллет адамларын къалай асырагъанларын да тинтеди автор – джерин терен къазгъандыла, шыякыла этгендиле, сандыкълагъа салгъандыла.
Минаева, археологланы ичлеринде биринчи болуб, къаялада катакомбаланы юслеринден джазады. Ала уа Къарачай-Черкесияны джеринде, андан тышында да бек кёб тюбейдиле.
Алай эсе уа, Минаеваны илму ишлерини тамалында бир зат ариу ачыкъланады: Къобанны огъары джанында аланла джашагъандыла, аланы саны башха миллетледен талай кереге аслам болгъанды. Айхай да, бюгюнлюкде тарихни кеслерине къуллукъ этдирирге излегенле келишмеген фатауаланы да айтадыла – бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джеринде аланла аз болгъандыла, башха миллетле уа - асламыракъ. Ол затлагъа тыйыншлы джууаб бераллыкъ тарих тинтиуледиле.
Ол себебден аланла бла байламлы монографиясын Татьяна Максимовна, ашыкъмай, тинтиб, излеб, юлгюле бла бегитиб джазгъанды. Бу чыгъармада аланланы этника тарихлеринден, ала Къобанны огъары джанына къачан юйюрсюннгенлеринден да таукел айтады алим.
Ол себебден терен билимли, ачыкъ джюрекли, тюзлюкню джакъчысы болуб сакъланныкъды Минаева Татьяна Максимовна тарихчилени эмда тюзюн билирге учунуб джашагъан адамланы эслеринде. Ёсюб джетген эмда энди тууарыкъ археологла аны ишин аягъына джетдирирле, тарих тюзлюкню байрагъын орнатырла, деб ышанабыз.
МАМЧУЛАНЫ Дина.
{jcomments}
