Бизни республикгъа СССР-ни, Россияны космонавтларындан кёбле келгендиле. Мен хапарын айтырыкъ космонавт а Совет Союзну Джигити Зудов Вячеслав Дмитриевичди.
1986-чы джыл мен МВД-ны Зеленчук районда бёлюмюню тамадасыны иш борчларын толтура эдим. Ол джыл Буково деген посёлокда, обсерваторияны базасында, джаш космонавтланы Бютеусоюз джыйылыуу бара эди.
Алайгъа джамагъат джорукъну сакълау ишлени къурайым деб, ич ишлени къуллукъчуларыны бир къаууму бла келген эдим.
Хант юйге киргенимде, анда ауузлана тургъан Зудов Вячеслав Дмитриевични кёреме да, къатына барыб, аскердеча, хурмет этеме. Ол да, ёрге туруб, къол бере, чынын да, къуллугъун да айтады. Не сейирден болду эсе да, экибизни арабызда шохлукъ тамал салды алайда огъуна. Бир кесек заманны ушакъ этгенден сора мен андан: «Ашыгъышмыса огъесе мында мычырлай заманынг бармыды?» - деб сорама. Ол да 4-5 кюн заманы болгъанын билдиреди, ызы бла да экинчи сорууума джууаб бере, бош заманын мени бла бирге джер-суу кёре ашырыргъа огъайы болмагъанын айтады. Алай келишгенибизден сора мен, джыйылыуну къурагъанлагъа тюбеб, В.Зудовну мындан ары кюнледе къайда, къалай солуруну оноуун бойнума алгъанымы айтыб, аны ючюн киши да къайгъылы болмазча этдим. Алайдан чыкъгъанлай, космонавт да, мен да САО-ну директоруна тюбедик. Андан сора Зудов, илму къуллукъчула кече сайын Аламны тинте, кёкню сынай къараучу капсуланы ичинде бир кесек олтуруб, джулдузлагъа къараб чыкъды. Алайдан кетиб, Зеленчук стансеге келдик. Мен, келгенлей огъуна районда КПСС-ни биринчи секретары, Владимир Рыковгъа телефон бла сёлешиб, космонавт Вячеслав Зудов мени бла бирге болгъанын айтама. Ол да: «Экигиз да мени кабинетиме келигиз. Алкъын джаны сау космонавт бла ушакъ этмегенме», - дейди. Келгеникде, экиси да кёб сёлешдиле. Асламысына В.Рыков соруула бере эди. Зудов да, анга джууаб къайтара, космосха къалай хазырланыб учханындан хапар айта эди.
Андан чыгъа, мен, алайда райкомну биринчи секретарына оноууму билдире, Зудов да, мен да Архызгъа, Тебердиге, Доммайгъа, Махаргъа барыргъа оноулашханыбызны айтама.
Зудов айтханыма тынгылаб туруб: «Игиди алай эсе, оноуугъузгъа мени излемими да къошугъуз», - деб, сюйюмлю ышарды. Алай бла хурметли лётчик-космонавт райкомну къуллукъчулары бла тюбешди, ызы бла барыбыз да стансени Джарыкълыкъ къаласында джыйылгъан джамагъат бла да тюбеширге бардыкъ. Андан сора башыбызгъа бош болдукъ.
Не сейир эсе да, Зеленчук районда бир деб бир нарзан чыкъгъан джер джокъду. Кёб адам биле да болмаз ол затны. Аны ючюн мен, сыйлы къонакъны республикабызны джер байлыгъы бла шагъырей эте, аны джерден джангы чыгъа тургъан сууукъ нарзан бла сыйларгъа мурат этген эдим. Тау адетдеча, къарачай тукъумлу къой кесиб, сохта, джёрме, тишлик дегенча миллет хантла къурайбыз да, аны тёрге олтуртабыз. Тузлукъ, айран, джау, бышлакъ, сютбашы эмда башха затла салыб, къонакъ тепси джасайбыз. Вячеслав Дмитриевич, хантдан ашаб, миллет ушхууурубузну бек джаратханын айтды. Артыкъ да бек къарачай айранны джаратхан эди. Областда къайсы миллетлени келечилери джашагъанларыны, аланы джашау болумларыны эмда къарачайлыланы тау адетлерини юслеринден хапар сорду. Мен бизни автоном областны джеринде къарачайлыладан сора да, орус, абаза, черкес, ногъай миллетлени эмда башха халкъланы кечилери, келишиулю, шох тургъанларын, биригиб уруннганларын айтдым. «Бурундан бери да Минги Тауну этеклеринде ата-бабаларыбыз – аланла - джашаб келген джомакълы джуртубузну багъалатыб, сюйюб джашаб турабыз къарачай-малкъар халкъ бюгюнлюкде», - дедим, хапарымы тамамлай. Миллетибизни тарихине да, джашау джоругъуна да уллу эс бёлюб, ангылаб, тынгылагъан Зудовгъа къарачай бла малкъар халкъланы бирем-бирем, Къазахстан бла Орта Азиягъа къалай кёчюрюлгенлеринден эмда ала джуртларына къаллай джарсыулары бла къайтханларындан тюзюнлей хапар айтдым.
Вячеслав Дмитриевич, кавказчыланы къонакъбайлыкъларын кесини юсюнде сынагъанында, кёлю артыкъ да джарыкъ болуб: «Сейирлик табигъатлы, берекетли джерде джашайсыз, - деди джюрек разылыгъын билдире, - саулукъ, рахатлыкъ юсюгюзден кетмесин», - деб, бюсюреу эте, ашхылыкъла теджеб сёлешди.
Кесини юсюнден да хапарла айта эди…
Лётчик-космонавт Зудов Вячеслав Дмитриевич, Совет Союзну Джигити, 1942-чи джыл туугъанды. 1976-чы джыл къыркъаууз айны 14-де-16-да В. Рождественский бла бирге, «Союз-23» деген хауа кемеге командирлик этиб, учханды.
Учаргъа хазырланнган заманларында аны кючлю ток уруб, «ёлтюрюб» (клиническая смерть) къояды. Медицина къуллукъчула, бек кёб кюрешиб, аны ёлюмню къолундан аладыла. Энди Аламгъа джол джабылды деб турады кеси да. Алай болса да учаргъа термилиую асыры уллу болгъаны бла тохтаусуз санларын ийлеб, чыныгъыб туруу Зудовну аякъ юсюне сюейдиле. Алай болса да, джерде саулугъу иги кёрюннгенликге, чегимсизде (невесомость) къалай болур экен деб, аккыллы сёлешгенле да боладыла.
Академик Челомей аскерчиликде керекли кемени кёкде сынаргъа В.Зудов бла В.Рождественскийни теджейди космонавтланы ичинден. В.Зудов айтханнга кёре, хауа кеме излемдеча, белгиленнген заманда тыйгъычсыз учады. Хар не да таб бола келеди да, Аламгъа чыкъгъандан сора джарсыула башланадыла.
Алай демеклик, джерден баргъан ракета чегимсизде тургъан МКС станциягъа «тагъылалмай» къалады, автоматика ишлемей. Талай кере да «Союз-23» кемени МКС-ге тагъаргъа кюрешиб, алай а ишни баджаралмагъанларында, космонавтланы джашауларына къоркъуу болады дегенликден джерге къайтыргъа буйрукъ береди космосха учууну юсюнден аралыкъ (ЦУП). Джашла джерге тюшерик капсула Къазахстанда Тенгиз атлы уллу кёлге тюшюб къалады. Алайда уа уллу джел болгъанды. Аны юсюне да капсуланы парашютун джел кёбдюрюб, капсуланы сууну юсюнде тёгерек айландырыб тебрейди. Алай бла космонавтла 500 квадрат метрге джайылгъан парашютну джесири болуб, кёлню юсюнде бурулуб турадыла. Къутхарыучула, джууукъ барыб, джашлагъа болушлукъ эталмайдыла. Джергили чабакъчыла уа, космонавтлагъа джууукъ да барыб, къайыкъларыны къалакълары бла капсуланы къабыргъаларын къагъыб, «сизни кёргенбиз, джел болушургъа къоймайды», дегенча белгиле бериб тургъандыла. Арадан 3 кюн ётерге космонавтланы джелни джесиринден къутхарадыла. Ол ишде терсликлери болмаса да, эки космонавтха да «Джигит» деген атла берилмей къаладыла. Ол джылны къачында (абыстол айны 7-де) Кремлде баргъан къууанчха космонавтланы барын да чакъырадыла. Ала, ариу кийиниб, саугъаларын да кёкюреклерине тагъыб барадыла чакъырылгъан джерлерине. Алайда КПСС-ни Ара Комитетини Баш секретары Л.И. Брежнев, къолунда да бокалы бла, къалгъанладан бир джаякълаб, олтуруб тургъан космонавтланы байрам бла алгъышлар муратда къатларына келеди. Ала да, ёрге туруб, анга сый бередиле. Алайда эки космонавтны «Джигит» саугъалары болмагъанларын кёрюб, алай нек болгъанын сорады Леонид Ильич. Хапарлы болгъанында уа, чексиз бек ачыуланыб: «Бизни, сау 3 сутканы ичинде быланы джашауларына къоркъуб, джукъусуз тургъаныбызны унутубму къойгъансыз?» - деб чамланады къатында айланнган тамада къауумгъа. Алай бла алайда огъуна эки космонавтны да кёкюреклерине, кеси къолу бла джулдузларын тагъыб ийгенди.
Бизни областда ахыр солуу кюнюн ашыра, Зудов мени бла Махаргъа барады. Кюнортада тишлик ашагъандан сора ол, кружка теджегенлеге да къарамай, бауурланыб, джангы нарзандан кёб тогъугъан эди. Сора ёрге къоба келиб: «Аскер, дунияда джандет дерлей джер бар эсе, ол сизни, къарачайлыланы, джуртугъузду», - дейди.
Мен джашауумда СССР-ни кёб белгили адамлары бла тюбеше тургъанма. Аланы ичинде Михаил Горбачёвну, Гельмут Колну, Алексей Косыгинни дагъыда башхаланы айтыргъа боллукъду. Алай а Вячеслав Зудов бла танышханымы къалгъанла бла тюбешгенимден эсе баш затха санайма.
1986-чы джыл мен МВД-ны Зеленчук районда бёлюмюню тамадасыны иш борчларын толтура эдим. Ол джыл Буково деген посёлокда, обсерваторияны базасында, джаш космонавтланы Бютеусоюз джыйылыуу бара эди.
Алайгъа джамагъат джорукъну сакълау ишлени къурайым деб, ич ишлени къуллукъчуларыны бир къаууму бла келген эдим.
Хант юйге киргенимде, анда ауузлана тургъан Зудов Вячеслав Дмитриевични кёреме да, къатына барыб, аскердеча, хурмет этеме. Ол да, ёрге туруб, къол бере, чынын да, къуллугъун да айтады. Не сейирден болду эсе да, экибизни арабызда шохлукъ тамал салды алайда огъуна. Бир кесек заманны ушакъ этгенден сора мен андан: «Ашыгъышмыса огъесе мында мычырлай заманынг бармыды?» - деб сорама. Ол да 4-5 кюн заманы болгъанын билдиреди, ызы бла да экинчи сорууума джууаб бере, бош заманын мени бла бирге джер-суу кёре ашырыргъа огъайы болмагъанын айтады. Алай келишгенибизден сора мен, джыйылыуну къурагъанлагъа тюбеб, В.Зудовну мындан ары кюнледе къайда, къалай солуруну оноуун бойнума алгъанымы айтыб, аны ючюн киши да къайгъылы болмазча этдим. Алайдан чыкъгъанлай, космонавт да, мен да САО-ну директоруна тюбедик. Андан сора Зудов, илму къуллукъчула кече сайын Аламны тинте, кёкню сынай къараучу капсуланы ичинде бир кесек олтуруб, джулдузлагъа къараб чыкъды. Алайдан кетиб, Зеленчук стансеге келдик. Мен, келгенлей огъуна районда КПСС-ни биринчи секретары, Владимир Рыковгъа телефон бла сёлешиб, космонавт Вячеслав Зудов мени бла бирге болгъанын айтама. Ол да: «Экигиз да мени кабинетиме келигиз. Алкъын джаны сау космонавт бла ушакъ этмегенме», - дейди. Келгеникде, экиси да кёб сёлешдиле. Асламысына В.Рыков соруула бере эди. Зудов да, анга джууаб къайтара, космосха къалай хазырланыб учханындан хапар айта эди.
Андан чыгъа, мен, алайда райкомну биринчи секретарына оноууму билдире, Зудов да, мен да Архызгъа, Тебердиге, Доммайгъа, Махаргъа барыргъа оноулашханыбызны айтама.
Зудов айтханыма тынгылаб туруб: «Игиди алай эсе, оноуугъузгъа мени излемими да къошугъуз», - деб, сюйюмлю ышарды. Алай бла хурметли лётчик-космонавт райкомну къуллукъчулары бла тюбешди, ызы бла барыбыз да стансени Джарыкълыкъ къаласында джыйылгъан джамагъат бла да тюбеширге бардыкъ. Андан сора башыбызгъа бош болдукъ.
Не сейир эсе да, Зеленчук районда бир деб бир нарзан чыкъгъан джер джокъду. Кёб адам биле да болмаз ол затны. Аны ючюн мен, сыйлы къонакъны республикабызны джер байлыгъы бла шагъырей эте, аны джерден джангы чыгъа тургъан сууукъ нарзан бла сыйларгъа мурат этген эдим. Тау адетдеча, къарачай тукъумлу къой кесиб, сохта, джёрме, тишлик дегенча миллет хантла къурайбыз да, аны тёрге олтуртабыз. Тузлукъ, айран, джау, бышлакъ, сютбашы эмда башха затла салыб, къонакъ тепси джасайбыз. Вячеслав Дмитриевич, хантдан ашаб, миллет ушхууурубузну бек джаратханын айтды. Артыкъ да бек къарачай айранны джаратхан эди. Областда къайсы миллетлени келечилери джашагъанларыны, аланы джашау болумларыны эмда къарачайлыланы тау адетлерини юслеринден хапар сорду. Мен бизни автоном областны джеринде къарачайлыладан сора да, орус, абаза, черкес, ногъай миллетлени эмда башха халкъланы кечилери, келишиулю, шох тургъанларын, биригиб уруннганларын айтдым. «Бурундан бери да Минги Тауну этеклеринде ата-бабаларыбыз – аланла - джашаб келген джомакълы джуртубузну багъалатыб, сюйюб джашаб турабыз къарачай-малкъар халкъ бюгюнлюкде», - дедим, хапарымы тамамлай. Миллетибизни тарихине да, джашау джоругъуна да уллу эс бёлюб, ангылаб, тынгылагъан Зудовгъа къарачай бла малкъар халкъланы бирем-бирем, Къазахстан бла Орта Азиягъа къалай кёчюрюлгенлеринден эмда ала джуртларына къаллай джарсыулары бла къайтханларындан тюзюнлей хапар айтдым.
Вячеслав Дмитриевич, кавказчыланы къонакъбайлыкъларын кесини юсюнде сынагъанында, кёлю артыкъ да джарыкъ болуб: «Сейирлик табигъатлы, берекетли джерде джашайсыз, - деди джюрек разылыгъын билдире, - саулукъ, рахатлыкъ юсюгюзден кетмесин», - деб, бюсюреу эте, ашхылыкъла теджеб сёлешди.
Кесини юсюнден да хапарла айта эди…
Лётчик-космонавт Зудов Вячеслав Дмитриевич, Совет Союзну Джигити, 1942-чи джыл туугъанды. 1976-чы джыл къыркъаууз айны 14-де-16-да В. Рождественский бла бирге, «Союз-23» деген хауа кемеге командирлик этиб, учханды.
Учаргъа хазырланнган заманларында аны кючлю ток уруб, «ёлтюрюб» (клиническая смерть) къояды. Медицина къуллукъчула, бек кёб кюрешиб, аны ёлюмню къолундан аладыла. Энди Аламгъа джол джабылды деб турады кеси да. Алай болса да учаргъа термилиую асыры уллу болгъаны бла тохтаусуз санларын ийлеб, чыныгъыб туруу Зудовну аякъ юсюне сюейдиле. Алай болса да, джерде саулугъу иги кёрюннгенликге, чегимсизде (невесомость) къалай болур экен деб, аккыллы сёлешгенле да боладыла.
Академик Челомей аскерчиликде керекли кемени кёкде сынаргъа В.Зудов бла В.Рождественскийни теджейди космонавтланы ичинден. В.Зудов айтханнга кёре, хауа кеме излемдеча, белгиленнген заманда тыйгъычсыз учады. Хар не да таб бола келеди да, Аламгъа чыкъгъандан сора джарсыула башланадыла.
Алай демеклик, джерден баргъан ракета чегимсизде тургъан МКС станциягъа «тагъылалмай» къалады, автоматика ишлемей. Талай кере да «Союз-23» кемени МКС-ге тагъаргъа кюрешиб, алай а ишни баджаралмагъанларында, космонавтланы джашауларына къоркъуу болады дегенликден джерге къайтыргъа буйрукъ береди космосха учууну юсюнден аралыкъ (ЦУП). Джашла джерге тюшерик капсула Къазахстанда Тенгиз атлы уллу кёлге тюшюб къалады. Алайда уа уллу джел болгъанды. Аны юсюне да капсуланы парашютун джел кёбдюрюб, капсуланы сууну юсюнде тёгерек айландырыб тебрейди. Алай бла космонавтла 500 квадрат метрге джайылгъан парашютну джесири болуб, кёлню юсюнде бурулуб турадыла. Къутхарыучула, джууукъ барыб, джашлагъа болушлукъ эталмайдыла. Джергили чабакъчыла уа, космонавтлагъа джууукъ да барыб, къайыкъларыны къалакълары бла капсуланы къабыргъаларын къагъыб, «сизни кёргенбиз, джел болушургъа къоймайды», дегенча белгиле бериб тургъандыла. Арадан 3 кюн ётерге космонавтланы джелни джесиринден къутхарадыла. Ол ишде терсликлери болмаса да, эки космонавтха да «Джигит» деген атла берилмей къаладыла. Ол джылны къачында (абыстол айны 7-де) Кремлде баргъан къууанчха космонавтланы барын да чакъырадыла. Ала, ариу кийиниб, саугъаларын да кёкюреклерине тагъыб барадыла чакъырылгъан джерлерине. Алайда КПСС-ни Ара Комитетини Баш секретары Л.И. Брежнев, къолунда да бокалы бла, къалгъанладан бир джаякълаб, олтуруб тургъан космонавтланы байрам бла алгъышлар муратда къатларына келеди. Ала да, ёрге туруб, анга сый бередиле. Алайда эки космонавтны «Джигит» саугъалары болмагъанларын кёрюб, алай нек болгъанын сорады Леонид Ильич. Хапарлы болгъанында уа, чексиз бек ачыуланыб: «Бизни, сау 3 сутканы ичинде быланы джашауларына къоркъуб, джукъусуз тургъаныбызны унутубму къойгъансыз?» - деб чамланады къатында айланнган тамада къауумгъа. Алай бла алайда огъуна эки космонавтны да кёкюреклерине, кеси къолу бла джулдузларын тагъыб ийгенди.
Бизни областда ахыр солуу кюнюн ашыра, Зудов мени бла Махаргъа барады. Кюнортада тишлик ашагъандан сора ол, кружка теджегенлеге да къарамай, бауурланыб, джангы нарзандан кёб тогъугъан эди. Сора ёрге къоба келиб: «Аскер, дунияда джандет дерлей джер бар эсе, ол сизни, къарачайлыланы, джуртугъузду», - дейди.
Мен джашауумда СССР-ни кёб белгили адамлары бла тюбеше тургъанма. Аланы ичинде Михаил Горбачёвну, Гельмут Колну, Алексей Косыгинни дагъыда башхаланы айтыргъа боллукъду. Алай а Вячеслав Зудов бла танышханымы къалгъанла бла тюбешгенимден эсе баш затха санайма.
ГОЧИЯЛАНЫ Аскер.
{jcomments}