Республиканы башха районларындача, Къарачай районда да элчи-фермер мюлкле къуралгъанлы иги кесек заман болады. Бусагъатда элчи-фермер мюлклени тамадалары Карамурзин Рамазан Леоновичге «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут тюбеб этген ушагъын окъуучулагъа теджейбиз.
- Рамазан, къайсы джылдан бери башчылыкъ этесе элчи-фермер мюлклеге? Кимле бла къалай ишлейсе, бир хапар айтсанг.
- Мен Къарачай районну элчи-фермер мюлклерине башчылыкъ 2012-чи джылдан бери этиб келеме. Ары дери мен, кесим элчи-фермер мюлк къураб, он джыл чакълы бирни ишлеген эдим. Бусагъатда элчи-фермер мюлкню ишин джашым Казим бардырады. Бизни мюлк Къумуш Башында орналгъанды. Къошубузну джангыртханбыз. 68 гектар сабаныбыз барды да, анда силослукъ нартюх бла гардош ёсдюребиз. Башхача айтсам, 30 гектар сабаннга джыл сайын гардош салабыз. 250 тууар малыбыз, 750 къоюбуз, 12 атыбыз барды. Тууар малланы эмда ууакъ аякълыланы эркеклерин багъыб, иги эт алсала сатабыз. Аладан тюшген ачхагъа отлукъ, запчастла, минерал ашаула алабыз. Тракторларыбыз, сеялкаларыбыз, тырнауларыбыз бардыла. Аланы барын да аяулу тутабыз.
- Сен айтхандан, фермерлик ишден уллу хапарынг барды. Районну элчи-фермерлери бла бир тил табыб ишлей болурса?
- Районда элчи-фермер мюлкню менден алгъа къурагъан болмагъанды. Кърал къатышхан 90-чы джыллада къураб, артдан джабыб дагъыда джангыдан къураргъа керек болгъан эдим. Къралны иши тюзелди да, бусагъатда элчи-фермер мюлклени ишлерине джарсыу болгъан джокъду. Ол себебден бу арт джыллада элчи-фермер мюлкле бизни районда кёб болгъандыла. Сёз ючюн, талай джылны мындан алгъа 165 элчи-фермер мюлк болгъан эсе, 2016-чы джыл аланы санлары 200-ге джетген эдиле. Энди уа 209-дан аслам болуб турадыла. Бу саннга энтда быйыл иги кесек элчи-фермер мюлк къошуллукъду.
- Элчи-фермер мюлкню ишин бардыргъан къыйынды. Алай эсе, ала джылдан джылгъа аслам болуб нек барадыла?
Биринчиси, Къарачай районну администрациясы районда элчи-фермер мюлкле аслам боллукъларын излейди. Артыкъ да бек районну администрациясыны башчысы Кушджетерланы Спартак уллу эс бёледи элчи-фермерлеге. Не джаны бла да болушлукъ этиб турады. Андан сора да КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи заместители Байчораланы Эльдар да элчи-фермер мюлклени ишлерини юсюнден менден хапар соргъанлай турады. «Керекли затыгъыз болса, тартынмай, уялмай айтыгъыз. Мадарыбыз болгъан джерде болушурукъбуз», - деученди. Къысхача айтсам, республиканы, районну тамадалары бизге кёл этиб турадыла да, биз да элчи-фермерле малланы не тюрлюлерин да аслам этиб, республиканы эт, сют, джау, бышлакъ бла баджарыргъа кюрешебиз.
- Элчи-фермер болур ючюн, кёб мал тутаргъа керек болур?
- 10-15 тууар малы, 40-50 къою болгъан элчи-фермер мюлк къураргъа боллукъду. Бизни районда уа аллай бир малы болмагъан джокъду, дерге боллукъма. Андан кёб мал тутханла тюбер ючюн да къалмайдыла. Элчи-фермер мюлк къураргъа излегенле, келиб, тилек къагъыт джазсала, маллары болгъанлары бла болмагъанларын тинтиб, джазылгъаныча бир малы бар эсе, элчи-фермер мюлк болгъанына шагъатлыкъ этген къагъытла беребиз.
- Малы болгъаны бла болмагъанын тинтмей, элчи-фермер мюлк этерге болмаймыды тилек къагъыт джазгъанны?
- Джашауда кёб тюрлю адам болады. Бир къауумла кеслерини къыйынлары бла джашаргъа излейдиле, бирсиле уа, ишлемегенлей, къыйналмагъанлай, къралдан ачха алыб турургъа излейдиле. Башхача айтсам, бир тауугъу да болмагъанлай, быллай бир малым барды деб, алдаб, элчи-фермерле болургъа излейдиле бир къауумла. Ол джанына бир да сакъбыз. Бизге маллары болгъан, алагъа къарай билген элчи-фермерле керекдиле. Районда ненча элчи-фермер мюлк бар эсе да, барыны да иги кесек тууар маллары, къойлары, атлары бардыла. Бизге джалгъан элчи-фермерле керек тюлдюле.
- Бусагъатда районда ненча элчи-фермер мюлк барды? Не тюрлю мал да тутамыдыла ала?
- Башында айтхан эдим, элчи-фермерлени саны 200-ден атлагъанды, деб. Ала тутмагъан мал джокъду. Асламысына бизни районда, къойну джюню учуз болса да, ууакъ аякълыланы тутаргъа бек сюедиле. Нек десенг, алагъа къарагъан тынчды. Бизни элчи-фермерлерибиз асламысына къарачай тукъумлу къойланы тутадыла. Ала къыш айлада кюн бетледе кютюлюб айланадыла. Анда-санда болмаса, алагъа бичен, силос салынмайды. Тёлю берир заман джууукълашса, элчи-фермерле бичен да, силос да, мюрзеу да бередиле алагъа. Къарачай тукъумлу къойла, джаз келиб, кырдык кёлтюрюлсе, тёлю бериб башлайдыла.
Элчи-фермерледе ненча къой, ненча тууар мал, ненча ат болгъанларын айтайым. Бюгюнлюкде алада 143345 къой, 18273 тууар мал, 2678 ат бардыла. Быллай бир мал башха районланы элчи-фермер мюлклеринде джокъду. Районну сабан ызларыны аз болгъанлары амалтын элчиле мал тутуу, мал багъыу бла кюрешедиле. Малды аланы джашатхан.
Ууакъ аякълы малны тутууну дагъыда бир хайыры барды. Ол да неди десегиз, къралдан дотация алыуду. Сёз ючюн, бир къойгъа джылны ичинде 200 сом тёленеди. Орта тергеу бла алыб къарасакъ, 700 къойдан аз тутхан джокъду элчи-фермер мюлклени арасында. Сёз ючюн, хурзукчу элчи-фермер мюлкню иеси Апаланы Таусолтанны 1500 къою, 63 тууар малы, 25 аты барды. Ол элден Къасайланы Османны 98 тууар малы, 17 аты, 850 къою барды. Тебердичи Магулаланы Мухтар да 52 тууар мал, 770 къой, 145 ат тутады. Орусланы Мудалиф да Тебердиде джашайды. Кёбден бери элчи-фермер мюлк къураб турады. Аны 110 тууар малы, 1000-нге джууукъ къою, 21 аты барды.
Коста Хетагурово элде да элчи-фермер мюлкле къурагъанла кёбдюле. Теуналаны Маджитни 90 тууары, 11 аты, 700 къою бардыла. Ол элден Абайханланы Казим да андан артха къалмайды: 65 тууар, 900 къой, 15 ат тутады.
Марада джашагъанла да, элчи-фермер мюлкле къураб, бюгюнлюкде не тюрлю малларыны да санларын аслам этерге тырмашадыла. Алчакъланы Ханафий 200 тууар, 600 къой, 30 ат тутады. Лепшокъланы Алимджашар да Марада джашайды. Бюгюнлюкде аны 800 къою, 100 тууары, 20 аты барды. Аслам къойлары болгъанла аслам дотация да аладыла къралдан. Сёз ючюн, 1000 къою болгъан джылны ичинде 200000 сом алады.
- Дотация ачханы кърал заманында беремиди?
- Къойланы дотация ачхаларын кърал заманында бериб турады. Сёз ючюн, джылны биринчи кварталында къойлары болгъан элчи-фермер мюлкле дотация ачхаларын толусу бла алыб бошайдыла.
- Элчи-фермерлени 250 гектар сабанлары барды, дединг. Ол сабанла къалай юлешиннгендиле?
- Ол 250 гектарны кишини кёлю къалмазча юлешгенбиз. Сёз ючюн, бу сабанла Къумуш Башындадыла. Сабанланы джерчилик бла кюреширге излегенлеге юлешгенбиз. Ала нартюх, гардош ёсдюредиле алада. Сёз ючюн, Къасайланы Руслан джерчилик бла кюреширге излегенин билдиргенинде, анга 70 гектар сабан берген эдик. Ол 35 гектаргъа мюрзеулюк, силослукъ нартюх, аллай бирде да гардош ёсдюреди. Хар гектардан 8 тонна мюрзеулюк нартюх алгъанды озгъан джыл. 500 къою, 80 тууары, болгъаны себебли, нартюхден силос да салады. Кереклисича бир минерал ашау береди да, гардошдан, мюрзеулюк, силослукъ нартюхден уллу битим алгъанлай турады.
Халкёчланы Робертни да 70 гектар сабаны барды. 60 тууар малына, 400 къоюна, 10 атына сабанындан мюрзеулюк нартюх алгъан бла къалмай, силос да алады.
- Элчи-фермерле бир юйдегиденми къуралгъандыла?
Къайсы мюлкню алыб къарасакъ да, элчи-фермер мюлк тутханланы арасында бир киши адам джокъду. Бары да бир юйдегиден къуралгъандыла.
- Элчи-фермер мюлкледе 18273 тууар мал барды, дединг. Ма ол санны ичинде ненча ийнек барды?
- Бюгюнлюкде ол мюлкледе 10230 ийнек барды. Аладан алгъан сютлеринден бышлакъ, джау этедиле. Этген продукцияларын республиканы ичинде сатадыла.
- Элчи-фермер мюлклени малларыны тукъумлукълары асыулумуду?
- Элчи фермерлени арасында агъачсыз тууар малланы тутханла тюбемегенни орнундадыла. Асламысына ала швед, семмитал, къалмукъ тукъумлу малланы тутадыла. Бу малланы бары да федерал программа бла келгендиле. Аланы арасында сютлю, этли малла да бардыла. Сёз ючюн, къалмукъ тукъумлу малла этли малладыла. Бу тукъумлу маланы саны бизни районда 2000-ден асламды.
- Техника бла къалай баджарылыбдыла элчи-фермер мюлкле?
- Джерчилик санагъат бла кюрешгенлени не тюрлю техникалары да джетишедиле. Отлукъ бла инджилмейдиле. Малларын сатадыла да, аладан тюшген ачхагъа запчастла, отлукъ, минерал ашаула аладыла.
Ахырында айтырым буду: ишлеген адамгъа бизни районда эс да бёлюнеди, болушлукъ да этилинеди. Ма аны ючюндю бизде элчи-фермер мюлклени санларыны ёсюб баргъаны.
- Мен Къарачай районну элчи-фермер мюлклерине башчылыкъ 2012-чи джылдан бери этиб келеме. Ары дери мен, кесим элчи-фермер мюлк къураб, он джыл чакълы бирни ишлеген эдим. Бусагъатда элчи-фермер мюлкню ишин джашым Казим бардырады. Бизни мюлк Къумуш Башында орналгъанды. Къошубузну джангыртханбыз. 68 гектар сабаныбыз барды да, анда силослукъ нартюх бла гардош ёсдюребиз. Башхача айтсам, 30 гектар сабаннга джыл сайын гардош салабыз. 250 тууар малыбыз, 750 къоюбуз, 12 атыбыз барды. Тууар малланы эмда ууакъ аякълыланы эркеклерин багъыб, иги эт алсала сатабыз. Аладан тюшген ачхагъа отлукъ, запчастла, минерал ашаула алабыз. Тракторларыбыз, сеялкаларыбыз, тырнауларыбыз бардыла. Аланы барын да аяулу тутабыз.
- Сен айтхандан, фермерлик ишден уллу хапарынг барды. Районну элчи-фермерлери бла бир тил табыб ишлей болурса?
- Районда элчи-фермер мюлкню менден алгъа къурагъан болмагъанды. Кърал къатышхан 90-чы джыллада къураб, артдан джабыб дагъыда джангыдан къураргъа керек болгъан эдим. Къралны иши тюзелди да, бусагъатда элчи-фермер мюлклени ишлерине джарсыу болгъан джокъду. Ол себебден бу арт джыллада элчи-фермер мюлкле бизни районда кёб болгъандыла. Сёз ючюн, талай джылны мындан алгъа 165 элчи-фермер мюлк болгъан эсе, 2016-чы джыл аланы санлары 200-ге джетген эдиле. Энди уа 209-дан аслам болуб турадыла. Бу саннга энтда быйыл иги кесек элчи-фермер мюлк къошуллукъду.
- Элчи-фермер мюлкню ишин бардыргъан къыйынды. Алай эсе, ала джылдан джылгъа аслам болуб нек барадыла?
Биринчиси, Къарачай районну администрациясы районда элчи-фермер мюлкле аслам боллукъларын излейди. Артыкъ да бек районну администрациясыны башчысы Кушджетерланы Спартак уллу эс бёледи элчи-фермерлеге. Не джаны бла да болушлукъ этиб турады. Андан сора да КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи заместители Байчораланы Эльдар да элчи-фермер мюлклени ишлерини юсюнден менден хапар соргъанлай турады. «Керекли затыгъыз болса, тартынмай, уялмай айтыгъыз. Мадарыбыз болгъан джерде болушурукъбуз», - деученди. Къысхача айтсам, республиканы, районну тамадалары бизге кёл этиб турадыла да, биз да элчи-фермерле малланы не тюрлюлерин да аслам этиб, республиканы эт, сют, джау, бышлакъ бла баджарыргъа кюрешебиз.
- Элчи-фермер болур ючюн, кёб мал тутаргъа керек болур?
- 10-15 тууар малы, 40-50 къою болгъан элчи-фермер мюлк къураргъа боллукъду. Бизни районда уа аллай бир малы болмагъан джокъду, дерге боллукъма. Андан кёб мал тутханла тюбер ючюн да къалмайдыла. Элчи-фермер мюлк къураргъа излегенле, келиб, тилек къагъыт джазсала, маллары болгъанлары бла болмагъанларын тинтиб, джазылгъаныча бир малы бар эсе, элчи-фермер мюлк болгъанына шагъатлыкъ этген къагъытла беребиз.
- Малы болгъаны бла болмагъанын тинтмей, элчи-фермер мюлк этерге болмаймыды тилек къагъыт джазгъанны?
- Джашауда кёб тюрлю адам болады. Бир къауумла кеслерини къыйынлары бла джашаргъа излейдиле, бирсиле уа, ишлемегенлей, къыйналмагъанлай, къралдан ачха алыб турургъа излейдиле. Башхача айтсам, бир тауугъу да болмагъанлай, быллай бир малым барды деб, алдаб, элчи-фермерле болургъа излейдиле бир къауумла. Ол джанына бир да сакъбыз. Бизге маллары болгъан, алагъа къарай билген элчи-фермерле керекдиле. Районда ненча элчи-фермер мюлк бар эсе да, барыны да иги кесек тууар маллары, къойлары, атлары бардыла. Бизге джалгъан элчи-фермерле керек тюлдюле.
- Бусагъатда районда ненча элчи-фермер мюлк барды? Не тюрлю мал да тутамыдыла ала?
- Башында айтхан эдим, элчи-фермерлени саны 200-ден атлагъанды, деб. Ала тутмагъан мал джокъду. Асламысына бизни районда, къойну джюню учуз болса да, ууакъ аякълыланы тутаргъа бек сюедиле. Нек десенг, алагъа къарагъан тынчды. Бизни элчи-фермерлерибиз асламысына къарачай тукъумлу къойланы тутадыла. Ала къыш айлада кюн бетледе кютюлюб айланадыла. Анда-санда болмаса, алагъа бичен, силос салынмайды. Тёлю берир заман джууукълашса, элчи-фермерле бичен да, силос да, мюрзеу да бередиле алагъа. Къарачай тукъумлу къойла, джаз келиб, кырдык кёлтюрюлсе, тёлю бериб башлайдыла.
Элчи-фермерледе ненча къой, ненча тууар мал, ненча ат болгъанларын айтайым. Бюгюнлюкде алада 143345 къой, 18273 тууар мал, 2678 ат бардыла. Быллай бир мал башха районланы элчи-фермер мюлклеринде джокъду. Районну сабан ызларыны аз болгъанлары амалтын элчиле мал тутуу, мал багъыу бла кюрешедиле. Малды аланы джашатхан.
Ууакъ аякълы малны тутууну дагъыда бир хайыры барды. Ол да неди десегиз, къралдан дотация алыуду. Сёз ючюн, бир къойгъа джылны ичинде 200 сом тёленеди. Орта тергеу бла алыб къарасакъ, 700 къойдан аз тутхан джокъду элчи-фермер мюлклени арасында. Сёз ючюн, хурзукчу элчи-фермер мюлкню иеси Апаланы Таусолтанны 1500 къою, 63 тууар малы, 25 аты барды. Ол элден Къасайланы Османны 98 тууар малы, 17 аты, 850 къою барды. Тебердичи Магулаланы Мухтар да 52 тууар мал, 770 къой, 145 ат тутады. Орусланы Мудалиф да Тебердиде джашайды. Кёбден бери элчи-фермер мюлк къураб турады. Аны 110 тууар малы, 1000-нге джууукъ къою, 21 аты барды.
Коста Хетагурово элде да элчи-фермер мюлкле къурагъанла кёбдюле. Теуналаны Маджитни 90 тууары, 11 аты, 700 къою бардыла. Ол элден Абайханланы Казим да андан артха къалмайды: 65 тууар, 900 къой, 15 ат тутады.
Марада джашагъанла да, элчи-фермер мюлкле къураб, бюгюнлюкде не тюрлю малларыны да санларын аслам этерге тырмашадыла. Алчакъланы Ханафий 200 тууар, 600 къой, 30 ат тутады. Лепшокъланы Алимджашар да Марада джашайды. Бюгюнлюкде аны 800 къою, 100 тууары, 20 аты барды. Аслам къойлары болгъанла аслам дотация да аладыла къралдан. Сёз ючюн, 1000 къою болгъан джылны ичинде 200000 сом алады.
- Дотация ачханы кърал заманында беремиди?
- Къойланы дотация ачхаларын кърал заманында бериб турады. Сёз ючюн, джылны биринчи кварталында къойлары болгъан элчи-фермер мюлкле дотация ачхаларын толусу бла алыб бошайдыла.
- Элчи-фермерлени 250 гектар сабанлары барды, дединг. Ол сабанла къалай юлешиннгендиле?
- Ол 250 гектарны кишини кёлю къалмазча юлешгенбиз. Сёз ючюн, бу сабанла Къумуш Башындадыла. Сабанланы джерчилик бла кюреширге излегенлеге юлешгенбиз. Ала нартюх, гардош ёсдюредиле алада. Сёз ючюн, Къасайланы Руслан джерчилик бла кюреширге излегенин билдиргенинде, анга 70 гектар сабан берген эдик. Ол 35 гектаргъа мюрзеулюк, силослукъ нартюх, аллай бирде да гардош ёсдюреди. Хар гектардан 8 тонна мюрзеулюк нартюх алгъанды озгъан джыл. 500 къою, 80 тууары, болгъаны себебли, нартюхден силос да салады. Кереклисича бир минерал ашау береди да, гардошдан, мюрзеулюк, силослукъ нартюхден уллу битим алгъанлай турады.
Халкёчланы Робертни да 70 гектар сабаны барды. 60 тууар малына, 400 къоюна, 10 атына сабанындан мюрзеулюк нартюх алгъан бла къалмай, силос да алады.
- Элчи-фермерле бир юйдегиденми къуралгъандыла?
Къайсы мюлкню алыб къарасакъ да, элчи-фермер мюлк тутханланы арасында бир киши адам джокъду. Бары да бир юйдегиден къуралгъандыла.
- Элчи-фермер мюлкледе 18273 тууар мал барды, дединг. Ма ол санны ичинде ненча ийнек барды?
- Бюгюнлюкде ол мюлкледе 10230 ийнек барды. Аладан алгъан сютлеринден бышлакъ, джау этедиле. Этген продукцияларын республиканы ичинде сатадыла.
- Элчи-фермер мюлклени малларыны тукъумлукълары асыулумуду?
- Элчи фермерлени арасында агъачсыз тууар малланы тутханла тюбемегенни орнундадыла. Асламысына ала швед, семмитал, къалмукъ тукъумлу малланы тутадыла. Бу малланы бары да федерал программа бла келгендиле. Аланы арасында сютлю, этли малла да бардыла. Сёз ючюн, къалмукъ тукъумлу малла этли малладыла. Бу тукъумлу маланы саны бизни районда 2000-ден асламды.
- Техника бла къалай баджарылыбдыла элчи-фермер мюлкле?
- Джерчилик санагъат бла кюрешгенлени не тюрлю техникалары да джетишедиле. Отлукъ бла инджилмейдиле. Малларын сатадыла да, аладан тюшген ачхагъа запчастла, отлукъ, минерал ашаула аладыла.
Ахырында айтырым буду: ишлеген адамгъа бизни районда эс да бёлюнеди, болушлукъ да этилинеди. Ма аны ючюндю бизде элчи-фермер мюлклени санларыны ёсюб баргъаны.
{jcomments}