Гочияланы Ибрагимни джашы Хусей ауушханлы быйыл мартны 25-де 20 джыл толду. Ол «Ильич» колхозда тамада къойчу болуб ишлей эди. Аны къошу, Пригородный элден узакъ болмай, «Овечья балкада» орналгъан эди. Пенсиягъа чыкъгъанында, ишин къойгъан эди. Къоярыкъ да болмаз эди. Совет Союз чачылгъанында, башха санагъатлача, къойчулукъ да чачылды да, ишин къоюб, юйге джыйылыб къалды. 67 джыл толгъанында ауушду.
Хусейни атасы Гочияланы Ибрагим бла аны юй бийчеси Напий Кичи Балыкъда джашагъандыла. Аланы юч сабийлери болгъанды – Хусей, Хасан, Зурият. Ибрагим ара мюлкде ишлегенди: колхозда бригадир болуб Уллу Ата джурт къазауат башланнгынчы дери. Къазауат башланнганында уа, юч сабийни атасы болгъанына да къарамай, фронтха алыб кетедиле аны. Къайры тюшгени, фашистле бла къайда къазауат этгени белгисизди: юйдегисине къагъыт-зат джазгъынчы, сермешиулени биринде джан береди. Башхача айтсакъ, тас болуб къалады.
Хусей 1931-чи джыл туугъанды. Юйде сабийлени арасында Хусейден тамада болмагъаны себебли, ол этмеген иш къалмагъанды: колхозда ёгюз баш тутханды, бузоуланы кютгенди, арба джюрютгенди. Рахат ишлеб, юйге хайыр келтириб турлукъ болур эди 1943-чю джыл ноябрны 2-де, башха къарачай юйдегиленича, быланы да Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюб иймеселе. Гочияланы юйдеги Къазах ССР-ни Джамбул областында Луговской районну Подгорный элине тюшеди. Хусей колхозда ишлеб башлайды. 16 джыл толгъанында, къойчу болгъанды. Тамада къойчу Джекен деб бир къазах киши эди. Ол Хусейни, джашыча кёре, кесини сынамына юретеди. Бир кюн къойчула бир джерге джыйылыб тургъанлай, ол а 1957-чи джыл болады, Джекен, джашла бла ушакъ эте келиб:
- Арагъызда Хусейден тири, джигер, сынамлы къойчу джокъду. Мен къарт болгъанма. Мени орнума Хусей болсун тамада къойчу, - дейди. Бары да бирден разы боладыла.
Хусей Джекенни къатына барыб, къучакълаб, былай айтады:
- Кърал бизни - къарачайлыланы - джуртларына къайтарыргъа оноу этгенди. Башха къарачайлылача, мен да Джуртума къайтырыкъма. Ол себебден сизни да, кесими да алдаргъа излемейме. Бюгюн сиз мени тамада къойчу этиб, тамбла мен да джуртума кетиб къалсам, айыблы иш боллукъду. Мени къоюгъуз да, арагъыздан башха адамны сайлагъыз…
Алайда джашланы арасындан тамада къойчуну сайлайдыла. Кёб да турмай, Гочияланы Хусей анасы Напийни, къарнашы Хасанны биргесине алыб, башха къарачай юйдегиле бла бирге Кавказгъа джол тутадыла. (Хусейни гитче эгечи Зурият, анга 20 джыл да толмагъан эди, къаты ауруб, 1945-чи джыл ауушхан эди). Алай бла Гочиялары бир адамларын тас этиб, ючеулен къалыб, Къобан районда Пригородный элге тюшедиле.
Къарачайлыла джуртларына къайтхан заманда Пригородный эл Къобан районда «Родина» колхозну бёлюмлерини бири эди. Хусей колхозда тууарчы болуб ишлеб башлайды. Алай а талай джылдан «Родина» колхоздан Пригородный элни айырадыла да, «Ильич» колхоз къуралады. Хусей Текланы Сагъыт бла бирге токълу сюрюуге къараб башлайды. Сагъыт бла талай джыл ишлейди да, къойчулукъ ишде уллу сынам алгъанында, 1970-чи джыл кеси бир къой сюрюу алады. Нёгерлери Хабланы Билял бла Къулчаланы Мусса боладыла. Колхозну председатели Тохчукъланы Маламайны джашы Бештау эди. Гочияланы Хусей, Токъакъланы Борис дагъыда башхала башчылыкъ этген къойчу бригадала биригиб ишлейдиле. Бир кюн Тохчукъ улу, Хусейни, Борисни дагъыда башха къойчуланы кесине чакъырыб, былай айтады:
- Алимлерибиз «Тау корредель» тукъумлу къойла чыгъаргъандыла. Бир да асыулу малладыла. Джюнлери да, чиллеча, джылтырайды. Алагъа иги къаралса, кёб тёлю бергенлери бла къалмай, кёб, асыулу джюн да берликдиле. Ол къойладан бизге эки сюрюу джетгенди. Къайсыгъызгъа берейик аланы?
Гочия улу бла Токъакъ улу болмаса, джангы тукъумлу малланы киши алыргъа излемейди.
- Аш бла инджиллик тюлсюз, - дейди Тохчукъ улу. – Мюрзеу, бичен, силос эркин табылыб турлукъду. Къошларыгъызны да джангыртырыкъбыз…
Джангы чыгъарылгъан «Тау корредель» тукъумлу токълуланы кёргенинде асыры сейирсиннгенден Хусей ауузундан сёз чыгъаралмай къалгъан эди. Токълула, джыллары келген маллача, уллула, джюнлюле эдиле. «Быллай асыулу тукъумлу маллагъа иги къарасанг, джетишимли да боллукъса, къууаннган да этериксе», - деб къууанч тыбырлы болуб, «Тау корредель» тукъумлу токълу сюрюуге тамам кёлю бла къараб башлайды. Токълула ишекле боладыла. Тёлю бериб башлайдыла. Биринчи джыл огъуна хар 100 ишекден 120 къозу алады. Малла джаш малла болсала да, хар бири 4 килограмм джюн береди. «Джыллары келген малладан быллай бир тёлю, джюн алалмагъанма, была бишген малла болсала, хар бири экишер, ючюшер къозу берирге да боллукъдула», - деб Хусей, къойчу нёгерлери Хабланы Билял, Къулчаланы Мусса тамам кёллениб урунадыла. Колхозну председатели Тохчукъланы Бештау, къошха не керек болса, аны бериб турады.
Бир кюн Тохчукъланы Бештау, къошха келиб:
- Хусей, сен энди социалист эришиулеге къошулургъа керексе, – дейди. - Сюрюуюнгде 600 мал барды. Аладан 720 къозу алгъанса. Сынамлы къойчула да аллай бир къозу алалмагъандыла. Мени кёлюме келген бла келир джыллада сен къуру бизни районда тюл, областда да алчылыкъны аллыкъса.
- Мен къойчулукъда кёбден бери ишлейме, - дейди Хусей. – Быллай кёб тёлю берген маллагъа тюбемегенме. Сагъыш этгенме да, бу оюмгъа келгенме: хар затларын джетишдириб турсакъ, хар 100 къойдан 150 къозу алыргъа боллукъду. Сен малларыбызны аш бла баджарсанг, мен да, къойчу нёгерлерим да иги ишлерге сёз беребиз.
- Аш джаны бла малларыгъызны инджитмезме. Сиз а иги ишлерге сёз беригиз, - дейди Тохчукъ улу.
Онбиринчи бешджыллыкъ башланады. Хусей бла аны къошчу нёгерлери колхозну джыйылыуунда хар 100 къойдан 150 къозу алыргъа сёз бередиле.
Онбиринчи бешджыллыкъны биринчи джылы бошалады. Къобан районну къойчулары джылны эсеблерин чыгъарадыла. Гочия улу, хар 100 къойдан 150 къозу тюл, 172 къозу алады. Хар къойдан 5,6 килограмм джюн къыркъады. Ол хапар, къуру бизни областха тюл, Ставрополь крайгъа, СССР-ни къурамына кирген республикалагъа да джайылады. Бу хапар тюзмю, терсми болгъанын билирге излеб, джер-джерден комиссияла келиб башлайдыла. Болгъанны тинтедиле да, хапарны тюзге санайдыла.
Къозуланы аналарындан айырыб башлайдыла. Уллу комиссия джыйылыб, 609 къойдан 1036 къозуну айырадыла. Алай бла къозуланы арасында къуру 11 къозу чарпыгъанын ачыкълайдыла. Хар къозуну ауурлугъу 28,5 килограмм болады. Комиссияны членлери Гочия улуну ишине уллу махтау бередиле. Иги хапар бютеу Совет Союзгъа джайылады. Гочия улу болмаса, «Тау корредель» тукъумлу къойланы хар 100-ден 172 къозу алгъан болмайды. Онбиринчи бешджыллыкъны экинчи, ючюнчю, тёртюнчю, бешинчи джылларында хар 100 къойдан орта тергеу бла 172-шер къозудан аз алгъаны болмайды. Бир джыл а, ол кёргюзюмню 176 къозугъа дери джетдирген эди…
Къойладан кёб тёлю алыб тургъаныча, джюн къыркъыудан да джетишимли болуб тургъан эди Хусей башчылыкъ этген къой къош. Хар къойдан 5 килограммдан аз бир кере да алмагъанды. Ма аллай джетишимлери ючюн Гочия улугъа грамотала, дипломла, саугъала берилиб башлайдыла. Ол «Хурмет Белгиси», «Октябрь Революция» орденлеге тыйыншлы болады. Аны сураты областда, крайда да Хурмет къангалада тагъылады. Андан сынам алыргъа деб Совет Союзну башха джерлеринден да келедиле къойчула. Алай бла ол, онбиринчи бешджыллыкъны тёлю алыудан, джюн къыркъыудан планын юч джыл бла джарымгъа толтурургъа сёз береди да, сёзюне ие болады.
Хусей, кеси къаты ишлегени бла къалмай, юйдегисин да ишге чыныкъдыра эди.
- Мен былай ишлемесем, мени юйдегими ким асырарыкъды? Биз 10 джан барбыз. Сабийле алкъын ууакъдыла. Эки джаш бла алты къыз бардыла, аланы аякъ юсюне салыргъа керекме. Бош заманларында къошха алыб келеме да, ишлетеме. Джашла Расул бла Магомет, дерследен сора къошха келиб, кеч болгъунчу дери болушуб турадыла, - деб хапар айтыучан эди Хусей.
Мен бир кюн Гочия улуну къошуна баргъанымда, аны къойчу нёгерлери Хабланы Билял бла Къулчаланы Мусса пенсиягъа чыкъгъанларын билдим. Аланы орунларына Хусейни эки джашы Магомет, Расул, кюёую Семенланы Борис ишлей эдиле. Джашлары аталарыны джолун сайлагъанларына бек къууандым.
Онекинчи бешджыллыкъны ал сюремине мен, Хусейге тюбеб:
- Мен эшитген хапаргъа кёре, «Социалист Урунууну Джигити» деген атха тыйыншлы болуб, сени къагъытларынгы Москвагъа ашырыб турадыла. Алтын Джулдузунгу къачан джууарыкъбыз? – деб соргъан эдим. Ол, ышарыб, былай айтхан эди:
- Алтын Джулдуз бюгюн-бюгече келеди, деб сакълаб турама, – деген эди.
Онбиринчи бешджыллыкъны эсеблерин чыгъарыб, кърал аны болджалдан алгъа тамамлагъанлагъа саугъала берди. Аланы арасында Гочия улу да боллукъ болур деб тура эдик да, болмады. Нек? Бу соруугъа бюгюн-бюгече да джууаб джокъду. Анга джууаб берлик адамла керти дуниягъа кетгендиле. Халкъда джюрюген хапаргъа кёре, Гочия улугъа берилирге керекли Алтын Джулдузну башха адамгъа бериб къойгъандыла…
Хусейни атасы Гочияланы Ибрагим бла аны юй бийчеси Напий Кичи Балыкъда джашагъандыла. Аланы юч сабийлери болгъанды – Хусей, Хасан, Зурият. Ибрагим ара мюлкде ишлегенди: колхозда бригадир болуб Уллу Ата джурт къазауат башланнгынчы дери. Къазауат башланнганында уа, юч сабийни атасы болгъанына да къарамай, фронтха алыб кетедиле аны. Къайры тюшгени, фашистле бла къайда къазауат этгени белгисизди: юйдегисине къагъыт-зат джазгъынчы, сермешиулени биринде джан береди. Башхача айтсакъ, тас болуб къалады.
Хусей 1931-чи джыл туугъанды. Юйде сабийлени арасында Хусейден тамада болмагъаны себебли, ол этмеген иш къалмагъанды: колхозда ёгюз баш тутханды, бузоуланы кютгенди, арба джюрютгенди. Рахат ишлеб, юйге хайыр келтириб турлукъ болур эди 1943-чю джыл ноябрны 2-де, башха къарачай юйдегиленича, быланы да Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюб иймеселе. Гочияланы юйдеги Къазах ССР-ни Джамбул областында Луговской районну Подгорный элине тюшеди. Хусей колхозда ишлеб башлайды. 16 джыл толгъанында, къойчу болгъанды. Тамада къойчу Джекен деб бир къазах киши эди. Ол Хусейни, джашыча кёре, кесини сынамына юретеди. Бир кюн къойчула бир джерге джыйылыб тургъанлай, ол а 1957-чи джыл болады, Джекен, джашла бла ушакъ эте келиб:
- Арагъызда Хусейден тири, джигер, сынамлы къойчу джокъду. Мен къарт болгъанма. Мени орнума Хусей болсун тамада къойчу, - дейди. Бары да бирден разы боладыла.
Хусей Джекенни къатына барыб, къучакълаб, былай айтады:
- Кърал бизни - къарачайлыланы - джуртларына къайтарыргъа оноу этгенди. Башха къарачайлылача, мен да Джуртума къайтырыкъма. Ол себебден сизни да, кесими да алдаргъа излемейме. Бюгюн сиз мени тамада къойчу этиб, тамбла мен да джуртума кетиб къалсам, айыблы иш боллукъду. Мени къоюгъуз да, арагъыздан башха адамны сайлагъыз…
Алайда джашланы арасындан тамада къойчуну сайлайдыла. Кёб да турмай, Гочияланы Хусей анасы Напийни, къарнашы Хасанны биргесине алыб, башха къарачай юйдегиле бла бирге Кавказгъа джол тутадыла. (Хусейни гитче эгечи Зурият, анга 20 джыл да толмагъан эди, къаты ауруб, 1945-чи джыл ауушхан эди). Алай бла Гочиялары бир адамларын тас этиб, ючеулен къалыб, Къобан районда Пригородный элге тюшедиле.
Къарачайлыла джуртларына къайтхан заманда Пригородный эл Къобан районда «Родина» колхозну бёлюмлерини бири эди. Хусей колхозда тууарчы болуб ишлеб башлайды. Алай а талай джылдан «Родина» колхоздан Пригородный элни айырадыла да, «Ильич» колхоз къуралады. Хусей Текланы Сагъыт бла бирге токълу сюрюуге къараб башлайды. Сагъыт бла талай джыл ишлейди да, къойчулукъ ишде уллу сынам алгъанында, 1970-чи джыл кеси бир къой сюрюу алады. Нёгерлери Хабланы Билял бла Къулчаланы Мусса боладыла. Колхозну председатели Тохчукъланы Маламайны джашы Бештау эди. Гочияланы Хусей, Токъакъланы Борис дагъыда башхала башчылыкъ этген къойчу бригадала биригиб ишлейдиле. Бир кюн Тохчукъ улу, Хусейни, Борисни дагъыда башха къойчуланы кесине чакъырыб, былай айтады:
- Алимлерибиз «Тау корредель» тукъумлу къойла чыгъаргъандыла. Бир да асыулу малладыла. Джюнлери да, чиллеча, джылтырайды. Алагъа иги къаралса, кёб тёлю бергенлери бла къалмай, кёб, асыулу джюн да берликдиле. Ол къойладан бизге эки сюрюу джетгенди. Къайсыгъызгъа берейик аланы?
Гочия улу бла Токъакъ улу болмаса, джангы тукъумлу малланы киши алыргъа излемейди.
- Аш бла инджиллик тюлсюз, - дейди Тохчукъ улу. – Мюрзеу, бичен, силос эркин табылыб турлукъду. Къошларыгъызны да джангыртырыкъбыз…
Джангы чыгъарылгъан «Тау корредель» тукъумлу токълуланы кёргенинде асыры сейирсиннгенден Хусей ауузундан сёз чыгъаралмай къалгъан эди. Токълула, джыллары келген маллача, уллула, джюнлюле эдиле. «Быллай асыулу тукъумлу маллагъа иги къарасанг, джетишимли да боллукъса, къууаннган да этериксе», - деб къууанч тыбырлы болуб, «Тау корредель» тукъумлу токълу сюрюуге тамам кёлю бла къараб башлайды. Токълула ишекле боладыла. Тёлю бериб башлайдыла. Биринчи джыл огъуна хар 100 ишекден 120 къозу алады. Малла джаш малла болсала да, хар бири 4 килограмм джюн береди. «Джыллары келген малладан быллай бир тёлю, джюн алалмагъанма, была бишген малла болсала, хар бири экишер, ючюшер къозу берирге да боллукъдула», - деб Хусей, къойчу нёгерлери Хабланы Билял, Къулчаланы Мусса тамам кёллениб урунадыла. Колхозну председатели Тохчукъланы Бештау, къошха не керек болса, аны бериб турады.
Бир кюн Тохчукъланы Бештау, къошха келиб:
- Хусей, сен энди социалист эришиулеге къошулургъа керексе, – дейди. - Сюрюуюнгде 600 мал барды. Аладан 720 къозу алгъанса. Сынамлы къойчула да аллай бир къозу алалмагъандыла. Мени кёлюме келген бла келир джыллада сен къуру бизни районда тюл, областда да алчылыкъны аллыкъса.
- Мен къойчулукъда кёбден бери ишлейме, - дейди Хусей. – Быллай кёб тёлю берген маллагъа тюбемегенме. Сагъыш этгенме да, бу оюмгъа келгенме: хар затларын джетишдириб турсакъ, хар 100 къойдан 150 къозу алыргъа боллукъду. Сен малларыбызны аш бла баджарсанг, мен да, къойчу нёгерлерим да иги ишлерге сёз беребиз.
- Аш джаны бла малларыгъызны инджитмезме. Сиз а иги ишлерге сёз беригиз, - дейди Тохчукъ улу.
Онбиринчи бешджыллыкъ башланады. Хусей бла аны къошчу нёгерлери колхозну джыйылыуунда хар 100 къойдан 150 къозу алыргъа сёз бередиле.
Онбиринчи бешджыллыкъны биринчи джылы бошалады. Къобан районну къойчулары джылны эсеблерин чыгъарадыла. Гочия улу, хар 100 къойдан 150 къозу тюл, 172 къозу алады. Хар къойдан 5,6 килограмм джюн къыркъады. Ол хапар, къуру бизни областха тюл, Ставрополь крайгъа, СССР-ни къурамына кирген республикалагъа да джайылады. Бу хапар тюзмю, терсми болгъанын билирге излеб, джер-джерден комиссияла келиб башлайдыла. Болгъанны тинтедиле да, хапарны тюзге санайдыла.
Къозуланы аналарындан айырыб башлайдыла. Уллу комиссия джыйылыб, 609 къойдан 1036 къозуну айырадыла. Алай бла къозуланы арасында къуру 11 къозу чарпыгъанын ачыкълайдыла. Хар къозуну ауурлугъу 28,5 килограмм болады. Комиссияны членлери Гочия улуну ишине уллу махтау бередиле. Иги хапар бютеу Совет Союзгъа джайылады. Гочия улу болмаса, «Тау корредель» тукъумлу къойланы хар 100-ден 172 къозу алгъан болмайды. Онбиринчи бешджыллыкъны экинчи, ючюнчю, тёртюнчю, бешинчи джылларында хар 100 къойдан орта тергеу бла 172-шер къозудан аз алгъаны болмайды. Бир джыл а, ол кёргюзюмню 176 къозугъа дери джетдирген эди…
Къойладан кёб тёлю алыб тургъаныча, джюн къыркъыудан да джетишимли болуб тургъан эди Хусей башчылыкъ этген къой къош. Хар къойдан 5 килограммдан аз бир кере да алмагъанды. Ма аллай джетишимлери ючюн Гочия улугъа грамотала, дипломла, саугъала берилиб башлайдыла. Ол «Хурмет Белгиси», «Октябрь Революция» орденлеге тыйыншлы болады. Аны сураты областда, крайда да Хурмет къангалада тагъылады. Андан сынам алыргъа деб Совет Союзну башха джерлеринден да келедиле къойчула. Алай бла ол, онбиринчи бешджыллыкъны тёлю алыудан, джюн къыркъыудан планын юч джыл бла джарымгъа толтурургъа сёз береди да, сёзюне ие болады.
Хусей, кеси къаты ишлегени бла къалмай, юйдегисин да ишге чыныкъдыра эди.
- Мен былай ишлемесем, мени юйдегими ким асырарыкъды? Биз 10 джан барбыз. Сабийле алкъын ууакъдыла. Эки джаш бла алты къыз бардыла, аланы аякъ юсюне салыргъа керекме. Бош заманларында къошха алыб келеме да, ишлетеме. Джашла Расул бла Магомет, дерследен сора къошха келиб, кеч болгъунчу дери болушуб турадыла, - деб хапар айтыучан эди Хусей.
Мен бир кюн Гочия улуну къошуна баргъанымда, аны къойчу нёгерлери Хабланы Билял бла Къулчаланы Мусса пенсиягъа чыкъгъанларын билдим. Аланы орунларына Хусейни эки джашы Магомет, Расул, кюёую Семенланы Борис ишлей эдиле. Джашлары аталарыны джолун сайлагъанларына бек къууандым.
Онекинчи бешджыллыкъны ал сюремине мен, Хусейге тюбеб:
- Мен эшитген хапаргъа кёре, «Социалист Урунууну Джигити» деген атха тыйыншлы болуб, сени къагъытларынгы Москвагъа ашырыб турадыла. Алтын Джулдузунгу къачан джууарыкъбыз? – деб соргъан эдим. Ол, ышарыб, былай айтхан эди:
- Алтын Джулдуз бюгюн-бюгече келеди, деб сакълаб турама, – деген эди.
Онбиринчи бешджыллыкъны эсеблерин чыгъарыб, кърал аны болджалдан алгъа тамамлагъанлагъа саугъала берди. Аланы арасында Гочия улу да боллукъ болур деб тура эдик да, болмады. Нек? Бу соруугъа бюгюн-бюгече да джууаб джокъду. Анга джууаб берлик адамла керти дуниягъа кетгендиле. Халкъда джюрюген хапаргъа кёре, Гочия улугъа берилирге керекли Алтын Джулдузну башха адамгъа бериб къойгъандыла…
КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
{jcomments}
