Бизде «лемки» деген сёзню эшитген бармыды? Русинле деб а? Мени сартын, бу соруугъа бек аз адам джууаб береллик болур. Болса да, русинле Украинаны Закарпат областында эмда аны бла хоншу тургъан бир къауум къраллада (Польша, Словакия, Венгрия, Румыния д.а.к.) джашагъан халкъны атыды. Ала славян тиллени кюнчыгъыш джанында джюрюген бир бутагъында сёлешедиле. Русинле (лемки), католикле бла урум католиклени араларында болуб, православ динни тутханлары себебли, кеслерини миллет энчиликлерин, адетлерин да бюгюнлюкге дери сакълагъандыла.
Тюзюн айтсам, русинлени юслеринден алгъаракълада бир джукъла да окъугъан эдим, эшитген затларым да бар эди, алай а лемкилени юслеринден, аланы джашагъан джерлерини, миллет культураларыны юслеринден биринчи кере 2017-чи джыл Польшада болгъан заманымда билгенме. Ол танышыуум да Ягеллон (Краков ш.) университетни профессору Дуц-Файфер Оленаны игилиги бла болду. Бу адам миллетин тамам керти сюйген, ана тилин айнытыугъа толусу бла берилген, халкъыны къууанчын, бушууун да аны бла бирге сынагъан аламат адамды. Аны кюрешиую бла бюгюнлюкде лемкилени хапарлары Польшада, аны тышында да кенгден кенг джайыла барадыла.
Алай болса да, сынчы окъуучу: «Энди «Къарачай» газетде аны юсюнден джазыб айланыргъа неге керекди?» - дерге да болур. Айтайым. Джазгъанымы юч чуруму барды: биринчиси, гитче халкъланы къыйын джазыулары бир-бирлерине ушашдыла; экинчиси, ана тилни, миллет адетлени сакълауда гитче халкъланы бирчаракъ джарсыулары болуучанды; ючюнчюсю уа, бизде быллай джумушланы кёбюсю миллет кёллю адамланы (энтузиастланы) сыртлары бла этилиученди.
Энди лемкилени тарихлеринден бир-эки сёз. Русинле (лемкиле) кеслери оюм этгеннге кёре, аланы тамырлары VI-VII-чи ёмюрледе джазмалада тюбеучю акъ хорватладан келеди. X-чу ёмюрде лемкилени буруннгу орус гиназ Владимир къазауат этиб алгъанды. XVI-чы ёмюрден башлаб, русинлени эллери Карпатла тийресинде тынгылы орналадыла. Кеслерини энчи къраллыкълары болмаса да, ёмюрлени узагъында тиллерин, адетлерин, динлерин сакълаб тургъандыла. XIX-чу ёмюрден бери, Европаны башха халкъларындача, русинледе да миллет къозгъалыула башланадыла, энчи къраллыкъ къураргъа кюрешедиле. Бир энчи автономия этелмеселе да, Биринчи дуния къазауатдан сора Польшаны кюнчыгъыш-къыбыла джанында джашагъан лемкилеге тил, культура, юй-турмуш джаны бла бир къауум эркинликле бериледиле.
Болса да, лемкиле сынагъан эм уллу зарауатлыкъ Экинчи дуния къазауат бла байламлыды. Адамла бла алмашыныуну хакъындан украин-поляк кесаматха кёре 1945-чи джыл Украинадан Польшагъа, Польшадан да Украинагъа джюзле бла, мингле бла адамла кёчерге керек болгъандыла – украинлиле бла полякла. Польшаны правительствосу лемкилени да украинлилеге джууукъ миллетге санагъаны себебли, ол адам ауушдургъан кесаматха лемкиле да тюшгендиле. Алмашыныу адамланы разылыкълары бла болургъа керек эди. Чот кърал тамадала излегенча болмайды. Сёз ючюн, 1947-чи джылда да лемкилени 30 проценти ата джуртларындан кёчерге унамай тургъандыла.
Болмагъанында поляк властла «Висла» аты бла энчи аскер операция бардырыб, къалгъан лемкилени Польшаны кюнбатыш-шимал джанына зор бла кёчюргендиле, андан алгъа уа алайдан немчаланы башха джерге сюргендиле. Аны бла бирге лемкилени ана тиллерине, миллет культураларына, ары-бери джюрюулерине эркинликлерин сыйыргъандыла, аланы юслеринден джукъ джазгъанны тохтатхандыла. Къысхасы бла айтханда, кърал аланы миллетликлерин тас этер джанындан кюрешгенди. Сёз ючюн, 1956-чы джылгъа дери туугъан эллерине барырлай-келирлей эркинликлери болмагъанды. Ол заманнга лемкилени юйлерин, эллерин башха адамла кючлегендиле. Аны амалтын, миллетни кёбюсю ол кёчюрюлген джерлеринде аякъ орунлу болургъа кюрешгендиле. Алгъыннгы джуртларында уа чачылгъан юйле бла оюлгъан клисала, эски къабырла къалгъандыла. Ала да бу миллет зорлукъгъа кеслерича бир эсгертмедиле.
Алай бла, лемкиле джер-джерге чачылыб, ууакъ, гитче къауумчукълагъа юлешиниб, миллетликлерин тас этерлей халгъа джетгендиле. 2011-чи джыл адам санаугъа кёре Польшада бютеулей да 10 мингнге джууукъ русин джашагъанды, аладан 6279-у ана тилге лемки тилни джаздыргъанды. Не сёз, бу арт джыллада бола тургъан демократ тюрлениулени юслери бла таблыкъла да чыгъадыла. Сёз ючюн, ана тил бла миллет маданиятны сакълау бла кюрешген бирлешликле (товариществола) къуралгъандыла. Бюгюнлюкде бютеу Польшада лемки тилде радио ишлейди. Миллет джамагъатла болгъан областлада джергили телевидение бла радио каналлада лемки тилге деб сагъатла бериледиле. Газетле, китабла басмаланадыла, миллет маданиятха джораланнган тюрлю-тюрлю байрамла этедиле, театрлада сахна ишле боладыла. Лемки тилде къуралгъан Интернет сайтла бардыла. Алада миллетни тарихи бла, дин, тин байлыгъы бла танышхандан сора да, ана тилден дерсле алырлай мадарла да бардыла.
Аны бла бирге лемкиле ана тиллерин сакълар джанындан кёб иш этедиле. 1991-чи джылдан бери школлада окъутулады. Польшаны къайсы школунда да юч лемки сохта бар эсе, аланы аталары-аналары директоргъа къагъыт джазыб, сабийлерине ана тил бла литературадан артыкъ дерсле бердиртедиле. (Бизникиледе да аллай бир эришмеклик, оюмлулукъ болса, къалай иги (!) боллукъ эди). Ана тилде дерсле берилиб башланнганларында, лемки тилни билген анча устазны табыу кесича бир уллу джарсыу болуб чыкъды. Минг бюсюреу, Дуц-Файфер Оленаны кюрешгени бла 2001-чи джылдан бери Краков шахарны устаз университетинде лемки филологияны бёлюмю ачылыбды: анда ана тилни, адабиятны эмда миллет маданиятны тамалларын окъутурукъ устазланы хазырлайдыла.
«Заманны джеллери бюкген, тынч, сабыр, джарыкъ халкъны юсюнде бир энчилиги барды – ол бир кёзюуде да сынмайды. Хар борандан, къыяматдан сора, ёрге къобуб, тёгерекге къараб: «Къайдадыла бизникиле? Сау къалгъан бармыды? Барды!!!» - деб, андагъысын-мындагъысын да джокълаб башлайды. Чырт унутмайма, телевизорда «Лемковина» ансамблны кёргюзгенлеринде, атамы-анамы къалай джылагъанларын: «Я, Аллах, къазауатдан сора артыбыз болду, лемки тилде сёлешген джан да къаллыкъ болмаз деб тура эдик. Беш-он джылны ичине джокъ боллукъбуз деб тура эдик», - деб. Билемисиз, былай бир сейир эришмеклик, сууумагъан къаджыгъыу бар эди алада – алай къаты кюреше эдиле ала сабийлерин ана тилге юретиб», - деб джазгъанды кесини халкъыны юсюнден Я. Гунька.
Дагъыда джюрегинги титиретген сёзлени иеси П. Трхановскийни да талай тизгинин келтирирге излейме: «… биринчи назмуму мен поляк тилде джазгъанма… орус эмда украин тиллеге юрендим… Алай а бу онглу эмда акъылман тиллени барысы да лемкилени энчи джарсыуларын, сагъышларын эмда башха ёнгелерин не аз да айталмайдыла, асыры гитчедиле, къарыусуздула… Лемкини миллет белгилери, синонимле, аны суратлау дуниясы башха тилледе былай бир агъач турукъча кёрюннгенлери ючюн, мен джазгъанымы лемки тилде джазама. Кёкдеги илячин джарсыуда да кесини ёхтемлигин сакълаялгъанын, наратны тансыкъдан шууулдагъанын, шугайны (джигитни) джыры нечик сейир болгъанын мен лемкича сезгеним себебли, ана тилимде джазама. Мен лемкича ана тилими тауушу меннге башха тилледен эсе аламат эшитилгени себебли джазама. Дагъыда лемкича ол мени атамы, анамы тиллери болгъаны ючюн джазама. Ол мени кесими, мени сабийлерими тили болгъаны ючюн».
Ай медет, кёбчюлюкню шахарлагъа кёчюую, глобализация, энчи автономия болмагъанлыкъ, бир джерде джашамагъанлыкъ, джамагъат-политика болум эмда лемки халкъны бюгюннгю джашау турмушу миллетликни сакълаугъа чырмау болгъанлары болмаса, себеблик бермейдиле. Алагъа къарачайлыладан, черкеслиледен, абазалыладан, ногъайлыладан эсе кёбге къыйынды. Болса да ала ана тиллерин, миллет культураларын сакълауда талмай, тынмай, къаджыкъмай алай кюрешедиле – ол затларына адамны кёзю къарарчады.
Лемкилени миллет аллында сирелген адамларыны къалай ишлегенлери бла бизникилени тенглешдирсенг, аланы мадарсызлыкълары бла бизни бар затны юсюнде да «сансызлыгъыбызны» тенглешдирсенг, бу гитче, къаджыкъмагъан, сынмагъан, джашаргъа сюйген халкъны сюеринг келеди. Лемкиле лемкилеча сакъланыргъа сюедиле, келлик тёлюлеге, балаларына, дуния малдан сора да, бурундан келген тин байлыкъларын, ана тиллерин да къояргъа излейдиле. Этелирле деб да ышанама. Алай болса, джер юсюнде джашагъан халкъланы арасында лемкиле да кеслерини, джулдузча, джаннган, эркин эмда джарыкъ орунларын алгъанлай турлукъдула.
Тюзюн айтсам, русинлени юслеринден алгъаракълада бир джукъла да окъугъан эдим, эшитген затларым да бар эди, алай а лемкилени юслеринден, аланы джашагъан джерлерини, миллет культураларыны юслеринден биринчи кере 2017-чи джыл Польшада болгъан заманымда билгенме. Ол танышыуум да Ягеллон (Краков ш.) университетни профессору Дуц-Файфер Оленаны игилиги бла болду. Бу адам миллетин тамам керти сюйген, ана тилин айнытыугъа толусу бла берилген, халкъыны къууанчын, бушууун да аны бла бирге сынагъан аламат адамды. Аны кюрешиую бла бюгюнлюкде лемкилени хапарлары Польшада, аны тышында да кенгден кенг джайыла барадыла.
Алай болса да, сынчы окъуучу: «Энди «Къарачай» газетде аны юсюнден джазыб айланыргъа неге керекди?» - дерге да болур. Айтайым. Джазгъанымы юч чуруму барды: биринчиси, гитче халкъланы къыйын джазыулары бир-бирлерине ушашдыла; экинчиси, ана тилни, миллет адетлени сакълауда гитче халкъланы бирчаракъ джарсыулары болуучанды; ючюнчюсю уа, бизде быллай джумушланы кёбюсю миллет кёллю адамланы (энтузиастланы) сыртлары бла этилиученди.
Энди лемкилени тарихлеринден бир-эки сёз. Русинле (лемкиле) кеслери оюм этгеннге кёре, аланы тамырлары VI-VII-чи ёмюрледе джазмалада тюбеучю акъ хорватладан келеди. X-чу ёмюрде лемкилени буруннгу орус гиназ Владимир къазауат этиб алгъанды. XVI-чы ёмюрден башлаб, русинлени эллери Карпатла тийресинде тынгылы орналадыла. Кеслерини энчи къраллыкълары болмаса да, ёмюрлени узагъында тиллерин, адетлерин, динлерин сакълаб тургъандыла. XIX-чу ёмюрден бери, Европаны башха халкъларындача, русинледе да миллет къозгъалыула башланадыла, энчи къраллыкъ къураргъа кюрешедиле. Бир энчи автономия этелмеселе да, Биринчи дуния къазауатдан сора Польшаны кюнчыгъыш-къыбыла джанында джашагъан лемкилеге тил, культура, юй-турмуш джаны бла бир къауум эркинликле бериледиле.
Болса да, лемкиле сынагъан эм уллу зарауатлыкъ Экинчи дуния къазауат бла байламлыды. Адамла бла алмашыныуну хакъындан украин-поляк кесаматха кёре 1945-чи джыл Украинадан Польшагъа, Польшадан да Украинагъа джюзле бла, мингле бла адамла кёчерге керек болгъандыла – украинлиле бла полякла. Польшаны правительствосу лемкилени да украинлилеге джууукъ миллетге санагъаны себебли, ол адам ауушдургъан кесаматха лемкиле да тюшгендиле. Алмашыныу адамланы разылыкълары бла болургъа керек эди. Чот кърал тамадала излегенча болмайды. Сёз ючюн, 1947-чи джылда да лемкилени 30 проценти ата джуртларындан кёчерге унамай тургъандыла.
Болмагъанында поляк властла «Висла» аты бла энчи аскер операция бардырыб, къалгъан лемкилени Польшаны кюнбатыш-шимал джанына зор бла кёчюргендиле, андан алгъа уа алайдан немчаланы башха джерге сюргендиле. Аны бла бирге лемкилени ана тиллерине, миллет культураларына, ары-бери джюрюулерине эркинликлерин сыйыргъандыла, аланы юслеринден джукъ джазгъанны тохтатхандыла. Къысхасы бла айтханда, кърал аланы миллетликлерин тас этер джанындан кюрешгенди. Сёз ючюн, 1956-чы джылгъа дери туугъан эллерине барырлай-келирлей эркинликлери болмагъанды. Ол заманнга лемкилени юйлерин, эллерин башха адамла кючлегендиле. Аны амалтын, миллетни кёбюсю ол кёчюрюлген джерлеринде аякъ орунлу болургъа кюрешгендиле. Алгъыннгы джуртларында уа чачылгъан юйле бла оюлгъан клисала, эски къабырла къалгъандыла. Ала да бу миллет зорлукъгъа кеслерича бир эсгертмедиле.
Алай бла, лемкиле джер-джерге чачылыб, ууакъ, гитче къауумчукълагъа юлешиниб, миллетликлерин тас этерлей халгъа джетгендиле. 2011-чи джыл адам санаугъа кёре Польшада бютеулей да 10 мингнге джууукъ русин джашагъанды, аладан 6279-у ана тилге лемки тилни джаздыргъанды. Не сёз, бу арт джыллада бола тургъан демократ тюрлениулени юслери бла таблыкъла да чыгъадыла. Сёз ючюн, ана тил бла миллет маданиятны сакълау бла кюрешген бирлешликле (товариществола) къуралгъандыла. Бюгюнлюкде бютеу Польшада лемки тилде радио ишлейди. Миллет джамагъатла болгъан областлада джергили телевидение бла радио каналлада лемки тилге деб сагъатла бериледиле. Газетле, китабла басмаланадыла, миллет маданиятха джораланнган тюрлю-тюрлю байрамла этедиле, театрлада сахна ишле боладыла. Лемки тилде къуралгъан Интернет сайтла бардыла. Алада миллетни тарихи бла, дин, тин байлыгъы бла танышхандан сора да, ана тилден дерсле алырлай мадарла да бардыла.
Аны бла бирге лемкиле ана тиллерин сакълар джанындан кёб иш этедиле. 1991-чи джылдан бери школлада окъутулады. Польшаны къайсы школунда да юч лемки сохта бар эсе, аланы аталары-аналары директоргъа къагъыт джазыб, сабийлерине ана тил бла литературадан артыкъ дерсле бердиртедиле. (Бизникиледе да аллай бир эришмеклик, оюмлулукъ болса, къалай иги (!) боллукъ эди). Ана тилде дерсле берилиб башланнганларында, лемки тилни билген анча устазны табыу кесича бир уллу джарсыу болуб чыкъды. Минг бюсюреу, Дуц-Файфер Оленаны кюрешгени бла 2001-чи джылдан бери Краков шахарны устаз университетинде лемки филологияны бёлюмю ачылыбды: анда ана тилни, адабиятны эмда миллет маданиятны тамалларын окъутурукъ устазланы хазырлайдыла.
«Заманны джеллери бюкген, тынч, сабыр, джарыкъ халкъны юсюнде бир энчилиги барды – ол бир кёзюуде да сынмайды. Хар борандан, къыяматдан сора, ёрге къобуб, тёгерекге къараб: «Къайдадыла бизникиле? Сау къалгъан бармыды? Барды!!!» - деб, андагъысын-мындагъысын да джокълаб башлайды. Чырт унутмайма, телевизорда «Лемковина» ансамблны кёргюзгенлеринде, атамы-анамы къалай джылагъанларын: «Я, Аллах, къазауатдан сора артыбыз болду, лемки тилде сёлешген джан да къаллыкъ болмаз деб тура эдик. Беш-он джылны ичине джокъ боллукъбуз деб тура эдик», - деб. Билемисиз, былай бир сейир эришмеклик, сууумагъан къаджыгъыу бар эди алада – алай къаты кюреше эдиле ала сабийлерин ана тилге юретиб», - деб джазгъанды кесини халкъыны юсюнден Я. Гунька.
Дагъыда джюрегинги титиретген сёзлени иеси П. Трхановскийни да талай тизгинин келтирирге излейме: «… биринчи назмуму мен поляк тилде джазгъанма… орус эмда украин тиллеге юрендим… Алай а бу онглу эмда акъылман тиллени барысы да лемкилени энчи джарсыуларын, сагъышларын эмда башха ёнгелерин не аз да айталмайдыла, асыры гитчедиле, къарыусуздула… Лемкини миллет белгилери, синонимле, аны суратлау дуниясы башха тилледе былай бир агъач турукъча кёрюннгенлери ючюн, мен джазгъанымы лемки тилде джазама. Кёкдеги илячин джарсыуда да кесини ёхтемлигин сакълаялгъанын, наратны тансыкъдан шууулдагъанын, шугайны (джигитни) джыры нечик сейир болгъанын мен лемкича сезгеним себебли, ана тилимде джазама. Мен лемкича ана тилими тауушу меннге башха тилледен эсе аламат эшитилгени себебли джазама. Дагъыда лемкича ол мени атамы, анамы тиллери болгъаны ючюн джазама. Ол мени кесими, мени сабийлерими тили болгъаны ючюн».
Ай медет, кёбчюлюкню шахарлагъа кёчюую, глобализация, энчи автономия болмагъанлыкъ, бир джерде джашамагъанлыкъ, джамагъат-политика болум эмда лемки халкъны бюгюннгю джашау турмушу миллетликни сакълаугъа чырмау болгъанлары болмаса, себеблик бермейдиле. Алагъа къарачайлыладан, черкеслиледен, абазалыладан, ногъайлыладан эсе кёбге къыйынды. Болса да ала ана тиллерин, миллет культураларын сакълауда талмай, тынмай, къаджыкъмай алай кюрешедиле – ол затларына адамны кёзю къарарчады.
Лемкилени миллет аллында сирелген адамларыны къалай ишлегенлери бла бизникилени тенглешдирсенг, аланы мадарсызлыкълары бла бизни бар затны юсюнде да «сансызлыгъыбызны» тенглешдирсенг, бу гитче, къаджыкъмагъан, сынмагъан, джашаргъа сюйген халкъны сюеринг келеди. Лемкиле лемкилеча сакъланыргъа сюедиле, келлик тёлюлеге, балаларына, дуния малдан сора да, бурундан келген тин байлыкъларын, ана тиллерин да къояргъа излейдиле. Этелирле деб да ышанама. Алай болса, джер юсюнде джашагъан халкъланы арасында лемкиле да кеслерини, джулдузча, джаннган, эркин эмда джарыкъ орунларын алгъанлай турлукъдула.
БЕГЕУУЛЛАНЫ Рустам,
тарих илмуланы доктору, профессор.
тарих илмуланы доктору, профессор.
{jcomments}
