Халкъыбыз атлы джангыз газетибиз ана тилибизни, ашхы адетлерибизни, тарихибизни, адебибизни-намысыбызны, аламат культурабызны, сыйлы динибизни юслеринден арт кёзюуде кёб джазады. Газетде ишлеген адамлагъа Аллах онг берсин. Мен, газетни эртдеден окъуучуларыны бири, къууаныб, бюсюреу-сыпас этиб турама.
Джылым 90-нга келген киши мен да, айыб этмегиз, джашауда кёргенимден, эшитгенимден, билгенимден бир затла джазаргъа боллукъма, бютюн да бек джаш тёлюге джоралаб.
Къарачайны адетинде-джоругъунда эм сыйлы зат – ол юйдеги къууанчды да, андан Аллах барыбызны да айырмасын. Джашауну джюрюшю бирча болмайды. Бюгюннгю заманны да кесини энчи шарты барды. Ол «глобализм» дегенни себеби болур, биз да, дуниягъа къошула, «джашау» деген къайыгъыбыз бла уллу тенгизни толкъунларында джюзерге юрене барабыз. Бусагъатда къарачайлыла джашамагъан шахар табарыкъ тюлсе къралда. Болса да, миллет шартларыбыздан айырылыргъа эркинлигибиз джокъду, энчи бетибизни сакъларгъа излей эсек. Керексиз махтау бериб кесибизни миллетни кёкге чыгъаргъанлыгъым тюлдю, алай болса да бизден ашхы, ариу адетлери, бизден уллу сёз байлыгъы болгъан миллет джокъду деб, акъылым алайды.
Къарачайны адетинде-джоругъунда эм сыйлы зат – ол юйдеги къууанчды да, андан Аллах барыбызны да айырмасын. Джашауну джюрюшю бирча болмайды. Бюгюннгю заманны да кесини энчи шарты барды. Ол «глобализм» дегенни себеби болур, биз да, дуниягъа къошула, «джашау» деген къайыгъыбыз бла уллу тенгизни толкъунларында джюзерге юрене барабыз. Бусагъатда къарачайлыла джашамагъан шахар табарыкъ тюлсе къралда. Болса да, миллет шартларыбыздан айырылыргъа эркинлигибиз джокъду, энчи бетибизни сакъларгъа излей эсек. Керексиз махтау бериб кесибизни миллетни кёкге чыгъаргъанлыгъым тюлдю, алай болса да бизден ашхы, ариу адетлери, бизден уллу сёз байлыгъы болгъан миллет джокъду деб, акъылым алайды.
ЧАГЪАРЛАНЫ Тамбий.
Ташкёпюр эл.
Мен кесим ингирге дери мал-баш бла кюрешиб, арыб-келиб, юйде бир кесек къалкъыу этиб, «дуниядан не хапар?» деб алай кёз джетдиреме телевизоргъа. Кёб джараусуз, бизге келишмеген заты да барды бюгюннгю телевидениени, алай болса да хайырлы затлары да джетишедиле. Мындан алда, телевизорну былай къургъанлай, кёрюб къойдум сыппаны юсюнден даулаша тургъанларын. Сабий ёсдюрюуде гигиенаны, саулукъну юслеринден эди ушакъ. Ким эсе да бир тиширыу сыппаны къарангылыкъгъа санаб, хыртлагъаны бла анга джууаб къайтарыб кюреше эдиле. Ата-бабаларыбыз сыппаны бош къурамагъандыла. Бюгюн памперслеча болмай, аны зараны джокъ эди. Хайырын а кесигиз билесиз, бурундан бери ненча тёлю ёсгенди сыппа бла.
Студияда даулашхан алимлени бири сыппаны хайырын ангылатды. Сыппа бла памперсни аралары бек узакъды. Ол айтыудан, сыппа памперсден эсе 25 кереге тазады, аллай бир да учузду, бешикдегини саулугъуна да аллай бир хайырлыды. Сабий кеси кереклисин билдирирге башлагъынчы юч джыл керек болады. Ол заманны ичине анасы сабийни чатындан 4070 памперсни атады. Аммаларыбыз бир сюек сыппа бла эки тёлюню ёсдюргендиле, «огъурлу сыппачыгъым» деб, бир сабий сыппадан чыкъгъандан сора аны чардакъгъа салыб, асыраб къойгъандыла. Сыппаны башы тешилсе татий джабышдыргъандыла. Ол а, белгилисича, инфекцияны къурутхан этеди (дезинфекция этеди). Сора, сабийни сийдиги алгъа этине тийиб, памперсге алай джетеди. Аны чатын чий этер ючюн къалмайды.
«Отоу» деген сёз, къайдам, малны союуда, юлюш-юлюш этиуде ариу адетле уа. Сёз ючюн, къарачайлы эки илкични бир-бирине сюесе да, алгъы бурун отоу къурамай джашына къатын алмагъанды. Сюеклени хар бирини магъанасы болгъанын да билесиз.
Аны кибик джангыз Малкъарда бла бизде болмаса «бютеу хакъ» деген не болгъанын билген джокъду. Бурун заманда алай болушхандыла аш бла, суу бла. Эки сабий болса, «эки» деген бир кибикди, «бир» деген джокъ кибикди», дегендиле. Юч сабий болса, «дженгил юйдеги бола башлады», тёрт болса, «дженгилден атлады», дегендиле. Алты сабий болса «хы, энди толу юйдеги болду», дегендиле. Джетиге атласа, «ауур юйдегиге айланды» деб, анга тёрени оноуу бла зекят чыгъарыб башлагъандыла. Зекят демек не бла да болушмакъ болгъанды. Сёз ючюн, бир къашпагъыны башын джабалмай тура эсе, келиб джабхан этгендиле, согъумну заманында, «согъум этерге малы джетишемиди», деб келиб къараб, согъум этдиргендиле. Ол ашхы затла бары унутулгъандыла, ай медет. Ол затла болур ючюн, джаман къылыкъладан къутулургъа керекди миллет: ичкиден, наркоманиядан… Ала бла къазауатыбыз къаты болмаса, биз къурурукъбуз.
Экинчи къыйынлыкъ – берне. Эресейни къумачлары джетмей, энди тиширыуларыбыз тыш къралланы быстырларын ташыб тебрегендиле.
Ишленмеклигибиз а! Этика дегеннге айтханлыгъымды. Хар зат кеси аллына чыкъмагъанды, аны бир магъанасы болмай. Сёз ючюн, къонакъбай тепсиде хантдан алгъы бурун кеси къабыб башлагъанды. «Ашны ууу джокъду, тазады», дегенни ангылатханды. Алгъы бурун суусабны сабийге ичиргенлерини магъанасы уа неди? Джукъгъан аман аурууладан сабийни сакълауду ол. Аллай ауруула гитчеден уллугъа джукъмагъандыла, уллудан гитчеге джукъгъандыла…
Сёз байлыгъыбыз а! Терен тамырлы миллет болгъаныбызны ариу кёргюзеди ол да. Сёз ючюн, «хапар» деген сёзню алыб къарайыкъ. Не тюрлю информациягъа да «хапар» дейбиз да къоябыз бюгюн, ансы аны талай тюрлюсю болады: лахор, сандыракъ, ушакъ, оноу, хапар. Хапар да юч тюрлю болады: къууанч хапар, къыйынлыкъ хапар, эл хапар.
Джаныуарланы эмда ёсюмлени дуниялары – ала да бирер уллу темадыла. Сау болугъуз, газетибизде бусагъатда аланы кёб джазасыз, ала бла бирге унутула баргъан сёзлерибизни къозгъагъанлай турасыз. Не джашырыу, халатла кетиб да къаладыла. Юлгю. Алгъаракъда газетни номерлерини биринде «къангкъаз-дрофа, агъач къоян – белка» деб берген эдигиз. Къангъказ – ол дууадакъды, агъач къоян кертме суусарды, харёк эрмен киштикди… Къуру къойну онсегиз аты барды.
Аллай затларыбыз кёбдюле. Аланы сиз, газетчиле, джангыртыб кюрешесиз, Аллах къууат берсин. Алай а менича къартладан сорургъа да унутмагъыз. Эринмей хапар айтырыкъбыз.
Студияда даулашхан алимлени бири сыппаны хайырын ангылатды. Сыппа бла памперсни аралары бек узакъды. Ол айтыудан, сыппа памперсден эсе 25 кереге тазады, аллай бир да учузду, бешикдегини саулугъуна да аллай бир хайырлыды. Сабий кеси кереклисин билдирирге башлагъынчы юч джыл керек болады. Ол заманны ичине анасы сабийни чатындан 4070 памперсни атады. Аммаларыбыз бир сюек сыппа бла эки тёлюню ёсдюргендиле, «огъурлу сыппачыгъым» деб, бир сабий сыппадан чыкъгъандан сора аны чардакъгъа салыб, асыраб къойгъандыла. Сыппаны башы тешилсе татий джабышдыргъандыла. Ол а, белгилисича, инфекцияны къурутхан этеди (дезинфекция этеди). Сора, сабийни сийдиги алгъа этине тийиб, памперсге алай джетеди. Аны чатын чий этер ючюн къалмайды.
«Отоу» деген сёз, къайдам, малны союуда, юлюш-юлюш этиуде ариу адетле уа. Сёз ючюн, къарачайлы эки илкични бир-бирине сюесе да, алгъы бурун отоу къурамай джашына къатын алмагъанды. Сюеклени хар бирини магъанасы болгъанын да билесиз.
Аны кибик джангыз Малкъарда бла бизде болмаса «бютеу хакъ» деген не болгъанын билген джокъду. Бурун заманда алай болушхандыла аш бла, суу бла. Эки сабий болса, «эки» деген бир кибикди, «бир» деген джокъ кибикди», дегендиле. Юч сабий болса, «дженгил юйдеги бола башлады», тёрт болса, «дженгилден атлады», дегендиле. Алты сабий болса «хы, энди толу юйдеги болду», дегендиле. Джетиге атласа, «ауур юйдегиге айланды» деб, анга тёрени оноуу бла зекят чыгъарыб башлагъандыла. Зекят демек не бла да болушмакъ болгъанды. Сёз ючюн, бир къашпагъыны башын джабалмай тура эсе, келиб джабхан этгендиле, согъумну заманында, «согъум этерге малы джетишемиди», деб келиб къараб, согъум этдиргендиле. Ол ашхы затла бары унутулгъандыла, ай медет. Ол затла болур ючюн, джаман къылыкъладан къутулургъа керекди миллет: ичкиден, наркоманиядан… Ала бла къазауатыбыз къаты болмаса, биз къурурукъбуз.
Экинчи къыйынлыкъ – берне. Эресейни къумачлары джетмей, энди тиширыуларыбыз тыш къралланы быстырларын ташыб тебрегендиле.
Ишленмеклигибиз а! Этика дегеннге айтханлыгъымды. Хар зат кеси аллына чыкъмагъанды, аны бир магъанасы болмай. Сёз ючюн, къонакъбай тепсиде хантдан алгъы бурун кеси къабыб башлагъанды. «Ашны ууу джокъду, тазады», дегенни ангылатханды. Алгъы бурун суусабны сабийге ичиргенлерини магъанасы уа неди? Джукъгъан аман аурууладан сабийни сакълауду ол. Аллай ауруула гитчеден уллугъа джукъмагъандыла, уллудан гитчеге джукъгъандыла…
Сёз байлыгъыбыз а! Терен тамырлы миллет болгъаныбызны ариу кёргюзеди ол да. Сёз ючюн, «хапар» деген сёзню алыб къарайыкъ. Не тюрлю информациягъа да «хапар» дейбиз да къоябыз бюгюн, ансы аны талай тюрлюсю болады: лахор, сандыракъ, ушакъ, оноу, хапар. Хапар да юч тюрлю болады: къууанч хапар, къыйынлыкъ хапар, эл хапар.
Джаныуарланы эмда ёсюмлени дуниялары – ала да бирер уллу темадыла. Сау болугъуз, газетибизде бусагъатда аланы кёб джазасыз, ала бла бирге унутула баргъан сёзлерибизни къозгъагъанлай турасыз. Не джашырыу, халатла кетиб да къаладыла. Юлгю. Алгъаракъда газетни номерлерини биринде «къангкъаз-дрофа, агъач къоян – белка» деб берген эдигиз. Къангъказ – ол дууадакъды, агъач къоян кертме суусарды, харёк эрмен киштикди… Къуру къойну онсегиз аты барды.
Аллай затларыбыз кёбдюле. Аланы сиз, газетчиле, джангыртыб кюрешесиз, Аллах къууат берсин. Алай а менича къартладан сорургъа да унутмагъыз. Эринмей хапар айтырыкъбыз.
{jcomments}
