Быйыл октябрны 7-де Къобан районну Таллыкъ элинде Мара элни къуралгъаныны 225-джыллыгъына аталыб, уллу къууанч болду.
Бу юбилей джыйылыуда Мара элни уланлары къазыкъ уруб къуралгъан эллени барындан да келечиле бар эдиле. Аны тышында да байрамгъа республиканы джер-джеринден кёб адам келген эди.
Джыйылыу башланнганлай, сахнагъа Огъары Мара элни имамы Къоркъмазланы Алибек хаджи, чыгъыб, ауушханлагъа дууа этдирди, саулагъа да эсенлик теджеди.
Белгилисича, «Мара» ассоциацияны халкъыбызны белгили уланы Хачирланы Азретни джашы Исмаил 20 джылны мындан алгъа къурагъанды. Биринчи джыйылыу да Мара элде ётгенди, экинчи джыйылыу - Чапаевское элде, ючюнчю джыйылыу, айтханыбызча, Таллыкъда бардырылды. Бюгюнлюкде «Мара» ассоциациягъа халкъыбызны онглу адамларыны бири Къочхарланы Сеитбийни джашы Джашарбек башчылыкъ этеди. Кесини докладында Джашарбек, элни къуралгъан кюнюнден башлаб, бюгюннге дери джашаууну юсюнден хапар айтды.
- Мара эл тенгизни дараджасындан 1500-1600 метр мийикликде орналгъанды, аны узунлугъу 5 километрди. Мараны башы таулу джерледиле, андан шаркъ таба 6 километрни кетиб, Гум Башы деген аууш барды. Аны юсю бла Къарачай шахардан Нарсанагъа джол барады.
Марагъа XVII-чи ёмюрден башлаб адамла келиб тебрегендиле. Мара сууну онг джагъасында Дорбунла деген джерде биринчи стауатларын да салгъандыла. Бюгюнлюкде Марагъа биринчи келген адамланы атларын белгили этер мадар барды: Къанаматланы Асланмырза (Агъырджан улу), Асанланы Тохтар, Кячев Махаметбий, Боташланы Бадра, Чотчаланы Аслангерий, Хапаланы Баракъ эмда башхала, - деди Къочхарланы Джашарбек. - Архив, археология материалла эмда аууз чыгъармачылыкъ бегитгеннге кёре, Мара ёзенде юч минг джылны мындан алгъа аланла, эл къураб, джашаб тургъандыла. Бу эл талай кере къуралыб, талай кере чачылгъанды. Тюрлю-тюрлю заманлада эминала кириб, урушла чыгъыб, юйдегилени тамырлары бла къурутхандыла.
1868-чи джылдан башлаб, Марагъа адамла аслам кёчюб тебрегендиле. Ол себебден, адамланы эслеринде къалыб, элге биринчи къазыкъ ургъан Эдиланы Шонтукъду, дейдиле. Аны джууукъ-тенг адамлары болуб биргесине Таушуналаны Тешеллеу, Эдиланы Бёдене кёчгендиле. Уллу Къарачайдан аланы ызларындан Марагъа Хапалары, Хачирлары, Чотчалары, Боташлары, Блимгъотлары, Къоркъмазлары, Къочхарлары, Ёзденлары, Пилярлары, Уккулары, Батрукълары, Темирлары, Байтокълары, Даналары, Гочиялары, Мамчулары, Теуналары, Малсюйгенлары, Саркъытлары, Шаугенлары, Гербеклары, Баболары, Хыбыртлары, Джанкёзлары, Алчакълары келгендиле. Мараны биринчи старшинасы Кърымшаухалланы Бадра болгъанды, ол бир джыл ишлеб кетгенди. Аны орнуна Гочияланы Хусин хаджи келгенди, ол юч джылны Мараны старшинасы болуб тургъанды. Андан сора Хатууланы Тембот старшина болуб бир джылны ишлегенди. Аны ызындан бютеу Къарачайгъа белгили Блимгъотланы Кючюк (Тохуй улу) Марагъа башчылыкъ этиб тургъанды. Уллу Октябрь революциягъа дери Чотчаланы Джамболат бу къуллукъда ишлегенди.
Совет власть келгенден сора, Мараны Советини биринчи председатели Мамчуланы Хаджай болгъанды. Къарачай Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора, 1957-чи джылдан башлаб Мара элге Мамчуланы Юсюпню джашы Окъуб башчылыкъ этгенди. Андан сора Чагъарланы Османны джашы Магомед, Къочхарланы Дахирни джашы Хусей, Хайыркъызланы Юсюпню джашы Рамазан, Хапаланы Хамзатны джашы Асхат, Таушуналаны Муссаны джашы Руслан, Байрамукъланы Махсютню джашы Махар, Батрукъланы Хаджимуратны джашы Рамазан, Къушджетерланы Асхатны джашы Спартак, Токъланы Иссаны джашы Расул Мара элни Советини председателлери болуб тургъандыла.
Мара ёзенни ичи бла VI-чы ёмюрден башлаб, Уллу чилле джол ётгенди. Ол джол Византия империядан Орта Азия бла Къытайгъа элтгенди. Мара эл, буруннгу алан эллени бири болгъанына шагъатлыкъ этген бир юлгю келтирейик: Мараны башына джетер джерде Къамишли Къол деб ёзен барды, анда шыякыла табылгъандыла. Ставрополда краевед музейни илму къуллукъчусу Минаева Татьяна Михайловна аны юсюнден былай джазады: «Здесь в V-XIV веках жили аланы».
Къарачайгъа гардошну биринчи келтирген Мара элни джамагъаты болгъанды. Огъары эмда Тёбен Марада ёсген гардошну юсюнден бюгюн да халкъда сёз джюрюйдю. Мара гардош айырылыб татлы болады, деучендиле адамла. Аны бла бирге Мара элде биринчи болуб арпа ёсдюрюб да башлагъандыла. Мараны эм уллу табигъат байлыгъына, айхай да, Бийчесын сыртлыкъны санаргъа боллукъду. Элни джамагъаты, ёмюрледен бери да джай кёзюуде былайда къошла салыб, малларын кютгенди. Кавказда къой эсенг, саулай дунияны башында да Бийчесынны хансы эм игиге саналады.
Биринчи межгит Огъары Мараны Огъары Къабакъ деген тийресинде ишленнгенди. Анда имамлыкъ этиб тургъанланы атларын да халкъ эсинде сакълагъанды: Хапаланы Аслан, Хапаланы Азрет, Джабаланы Гюргокъа.
Огъары Марадан хаджиликге биринчи баргъанла была болгъандыла: Джанкёзланы Байрам, Гочияланы Хусин, Хатууланы Тембот, Боташланы Башир, Таушуналаны Алий, Болатчыланы Лога, Болатчыланы Бийнегер, Болатчыланы Къалагерий, Болатчыланы Ношха, Чагъарланы Ибир, Малсюйгенланы Гадам, Мачукъланы Мусса, Баболаны Батал, Токъланы Исхакъ, Эбзеланы Аубекир, Эдиланы Джарашды.
Тёбен Марадан биринчи болуб хаджиликге Хатууланы Къурманбий, Ёзденланы Темир, Хапаланы Тохтар, Къочхарланы Матчи баргъандыла.
Мараны джамагъаты бютеу къарачай халкъ бла бирге кесини уллу къралына кертилик танытханлай келгенди. Алайды да, Мараны келечилери, орус-япон къазауатны кёзюуюнде (1904-чю - 1905-чи джылла) эмда Биринчи дуния къазауатда Ата джуртларын къоруулагъанланы ал сафларында баргъандыла. Аланы бир къауумуну атларын да айтайыкъ: Къочхарланы Юсюпню джашы Хаджи-Мырза, Кърымшаухалланы Исмаил, Къоркъмазланы Ибрай, Алчакъланы Тана, Алчакъланы Адил-Герий. Биринчи дуния къазауатха къошулуб, Россиягъа кертилик танытханланы ичлеринде Мараны уланлары да болгъандыла: Хапаланы Махсют, Тюрклюланы Мусса, Блимгъотланы Асланбек, Болурланы Джамболат, Мамчуланы Исмаил, Хапаланы Махсют, Тохтауулланы Узеир, Къоркъмазланы Магомет, Къочхарланы Мышлак.
Джыйылыу башланнганлай, сахнагъа Огъары Мара элни имамы Къоркъмазланы Алибек хаджи, чыгъыб, ауушханлагъа дууа этдирди, саулагъа да эсенлик теджеди.
Белгилисича, «Мара» ассоциацияны халкъыбызны белгили уланы Хачирланы Азретни джашы Исмаил 20 джылны мындан алгъа къурагъанды. Биринчи джыйылыу да Мара элде ётгенди, экинчи джыйылыу - Чапаевское элде, ючюнчю джыйылыу, айтханыбызча, Таллыкъда бардырылды. Бюгюнлюкде «Мара» ассоциациягъа халкъыбызны онглу адамларыны бири Къочхарланы Сеитбийни джашы Джашарбек башчылыкъ этеди. Кесини докладында Джашарбек, элни къуралгъан кюнюнден башлаб, бюгюннге дери джашаууну юсюнден хапар айтды.
- Мара эл тенгизни дараджасындан 1500-1600 метр мийикликде орналгъанды, аны узунлугъу 5 километрди. Мараны башы таулу джерледиле, андан шаркъ таба 6 километрни кетиб, Гум Башы деген аууш барды. Аны юсю бла Къарачай шахардан Нарсанагъа джол барады.
Марагъа XVII-чи ёмюрден башлаб адамла келиб тебрегендиле. Мара сууну онг джагъасында Дорбунла деген джерде биринчи стауатларын да салгъандыла. Бюгюнлюкде Марагъа биринчи келген адамланы атларын белгили этер мадар барды: Къанаматланы Асланмырза (Агъырджан улу), Асанланы Тохтар, Кячев Махаметбий, Боташланы Бадра, Чотчаланы Аслангерий, Хапаланы Баракъ эмда башхала, - деди Къочхарланы Джашарбек. - Архив, археология материалла эмда аууз чыгъармачылыкъ бегитгеннге кёре, Мара ёзенде юч минг джылны мындан алгъа аланла, эл къураб, джашаб тургъандыла. Бу эл талай кере къуралыб, талай кере чачылгъанды. Тюрлю-тюрлю заманлада эминала кириб, урушла чыгъыб, юйдегилени тамырлары бла къурутхандыла.
1868-чи джылдан башлаб, Марагъа адамла аслам кёчюб тебрегендиле. Ол себебден, адамланы эслеринде къалыб, элге биринчи къазыкъ ургъан Эдиланы Шонтукъду, дейдиле. Аны джууукъ-тенг адамлары болуб биргесине Таушуналаны Тешеллеу, Эдиланы Бёдене кёчгендиле. Уллу Къарачайдан аланы ызларындан Марагъа Хапалары, Хачирлары, Чотчалары, Боташлары, Блимгъотлары, Къоркъмазлары, Къочхарлары, Ёзденлары, Пилярлары, Уккулары, Батрукълары, Темирлары, Байтокълары, Даналары, Гочиялары, Мамчулары, Теуналары, Малсюйгенлары, Саркъытлары, Шаугенлары, Гербеклары, Баболары, Хыбыртлары, Джанкёзлары, Алчакълары келгендиле. Мараны биринчи старшинасы Кърымшаухалланы Бадра болгъанды, ол бир джыл ишлеб кетгенди. Аны орнуна Гочияланы Хусин хаджи келгенди, ол юч джылны Мараны старшинасы болуб тургъанды. Андан сора Хатууланы Тембот старшина болуб бир джылны ишлегенди. Аны ызындан бютеу Къарачайгъа белгили Блимгъотланы Кючюк (Тохуй улу) Марагъа башчылыкъ этиб тургъанды. Уллу Октябрь революциягъа дери Чотчаланы Джамболат бу къуллукъда ишлегенди.
Совет власть келгенден сора, Мараны Советини биринчи председатели Мамчуланы Хаджай болгъанды. Къарачай Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора, 1957-чи джылдан башлаб Мара элге Мамчуланы Юсюпню джашы Окъуб башчылыкъ этгенди. Андан сора Чагъарланы Османны джашы Магомед, Къочхарланы Дахирни джашы Хусей, Хайыркъызланы Юсюпню джашы Рамазан, Хапаланы Хамзатны джашы Асхат, Таушуналаны Муссаны джашы Руслан, Байрамукъланы Махсютню джашы Махар, Батрукъланы Хаджимуратны джашы Рамазан, Къушджетерланы Асхатны джашы Спартак, Токъланы Иссаны джашы Расул Мара элни Советини председателлери болуб тургъандыла.
Мара ёзенни ичи бла VI-чы ёмюрден башлаб, Уллу чилле джол ётгенди. Ол джол Византия империядан Орта Азия бла Къытайгъа элтгенди. Мара эл, буруннгу алан эллени бири болгъанына шагъатлыкъ этген бир юлгю келтирейик: Мараны башына джетер джерде Къамишли Къол деб ёзен барды, анда шыякыла табылгъандыла. Ставрополда краевед музейни илму къуллукъчусу Минаева Татьяна Михайловна аны юсюнден былай джазады: «Здесь в V-XIV веках жили аланы».
Къарачайгъа гардошну биринчи келтирген Мара элни джамагъаты болгъанды. Огъары эмда Тёбен Марада ёсген гардошну юсюнден бюгюн да халкъда сёз джюрюйдю. Мара гардош айырылыб татлы болады, деучендиле адамла. Аны бла бирге Мара элде биринчи болуб арпа ёсдюрюб да башлагъандыла. Мараны эм уллу табигъат байлыгъына, айхай да, Бийчесын сыртлыкъны санаргъа боллукъду. Элни джамагъаты, ёмюрледен бери да джай кёзюуде былайда къошла салыб, малларын кютгенди. Кавказда къой эсенг, саулай дунияны башында да Бийчесынны хансы эм игиге саналады.
Биринчи межгит Огъары Мараны Огъары Къабакъ деген тийресинде ишленнгенди. Анда имамлыкъ этиб тургъанланы атларын да халкъ эсинде сакълагъанды: Хапаланы Аслан, Хапаланы Азрет, Джабаланы Гюргокъа.
Огъары Марадан хаджиликге биринчи баргъанла была болгъандыла: Джанкёзланы Байрам, Гочияланы Хусин, Хатууланы Тембот, Боташланы Башир, Таушуналаны Алий, Болатчыланы Лога, Болатчыланы Бийнегер, Болатчыланы Къалагерий, Болатчыланы Ношха, Чагъарланы Ибир, Малсюйгенланы Гадам, Мачукъланы Мусса, Баболаны Батал, Токъланы Исхакъ, Эбзеланы Аубекир, Эдиланы Джарашды.
Тёбен Марадан биринчи болуб хаджиликге Хатууланы Къурманбий, Ёзденланы Темир, Хапаланы Тохтар, Къочхарланы Матчи баргъандыла.
Мараны джамагъаты бютеу къарачай халкъ бла бирге кесини уллу къралына кертилик танытханлай келгенди. Алайды да, Мараны келечилери, орус-япон къазауатны кёзюуюнде (1904-чю - 1905-чи джылла) эмда Биринчи дуния къазауатда Ата джуртларын къоруулагъанланы ал сафларында баргъандыла. Аланы бир къауумуну атларын да айтайыкъ: Къочхарланы Юсюпню джашы Хаджи-Мырза, Кърымшаухалланы Исмаил, Къоркъмазланы Ибрай, Алчакъланы Тана, Алчакъланы Адил-Герий. Биринчи дуния къазауатха къошулуб, Россиягъа кертилик танытханланы ичлеринде Мараны уланлары да болгъандыла: Хапаланы Махсют, Тюрклюланы Мусса, Блимгъотланы Асланбек, Болурланы Джамболат, Мамчуланы Исмаил, Хапаланы Махсют, Тохтауулланы Узеир, Къоркъмазланы Магомет, Къочхарланы Мышлак.
Эл адамлары бла сыйлыды
Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, Огъары бла Тёбен Мара элледен 600 джаш бла къыз Джуртубузну фашист зорчуладан къоруулагъандыла. Къанаматланы Ажу, Бархозланы Аскер, Хачирланы Хызыр, Эбзеланы Халимат, Хапаланы Абдулла, Блимгъотланы Исса, Хайыркъызланы Кичи-Батыр, Хайыркъызланы Юсуф, джаула бла асланлача, сермешиб, уллу кърал саугъалагъа ие болгъандыла. Къазауатны биринчи джылында огъуна, 1941-чи джыл, Теуналаны Ибрагимни джашы Юсуф, Болатчыланы Джугуну джашы Хасан «Ётгюрлюк ючюн» деген медаль бла саугъаланнгандыла. Хаджиланы Къалабекни джашы Исхакъ бла Къочхарланы Османны джашы Борис Аскерни Къызыл Байрагъыны орденине ие болгъандыла.
Алгъыннгы Совет Союзда Уллу Ата джурт къазуатны кёзюуюнде юч юйдегини 2-шер уланы Совет Союзну Джигити атха тыйыншлы болгъандыла. Ол юч юйдегини бири Огъары Мараданды. Хайыркъызланы Алимурзаны эки джашы Кичи-Батыр бла Юсуф «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгендиле.
Кичи-Батыр Белоруссияда Леонов Василий Сергеевични джауну къалтыратхан партизан бригадасыны командирини заместители болгъанды. Хайыркъызланы Юсуф урушну аллындан артына дери къазауат этгенди, тёрт кере джаралы болгъанды. Юсуфха «Джигит» аты берилмегенлей къалгъанды. 1995-чи джыл Хайыркъызланы Кичи-Батыргъа «Россия Федерацияны Джигити» деген сыйлы ат берилгенди.
Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Огъары Марада джашагъан Байтокъланы Аслан урушха кесини 10 джашын ашыргъанды. Аланы 4-сю сау-эсен къайтхандыла, 6-сы уа уруш тюзледе джан бергендиле. Быллай зат бизни республикада къой эсенг, Россияны ичинде да аз тюбеген юлгюдю.
Халкъыбызны 1943-чю джыл ноябрны 2-де зор бла джашагъан джеринден элтиб Орта Азия бла Къазахстанны къум тюзлерине къуйгъандыла. Сюргюнде бизни миллетибиз тамам кючлю ишлегени бла джан къалдыргъанды. Къарачайны къызлары бла джашлары, мамукъ эмда чюгюндюр сабанлада тири урунуб, атларын сый бла айтдыргъандыла. Хачирланы (Дотдайланы) Минат, джаш къызчыкъ болуб, кёчгюнчюлюкде Ленинни ордени бла саугъаланнганды. Азабха бойсунмагъан онглу халкъыбыз, шам джуртуна къайтыр ючюн тохтаусуз кюрешгенди. Москвагъа барыб, Коммунист партияны Ара Комитетини Баш секретары Никита Сергеевич Хрущёвгъа тюбегенлени бири 80 джылгъа келген Чагъарланы Ибрахим болгъанды.
Джуртубузгъа къайтхандан сора, Мара элни джамагъаты республиканы башха джерлеринде талай эл къурагъанды. Айхай да, Огъары эмда Тёбен Марада, кеслерини эски джуртларында эллерин джашнатыр ючюн кюрешгенле да болгъандыла. Мараны джамагъаты къайда да атын сый-махтау бла айтдырыб ишлегенди, Черкесланы Къурманбийни джашы Магомет, «Холоднородник» совхозда къойчу болгъанды. Урунууда джетишимлери ючюн анга «Социалист Урунууну Джигити» деген ат берилгенди.
Мара элни къой эсенг, бютеу республиканы атын айтдыргъан адамланы бири эди Хачирланы Азретни джашы Исмаил. Ол башчылыкъ этген, «Родина» колхоз Ставрополь крайда эм алчыланы бирине саналгъанды. Исмаилны къайгъырыуу бла Чапаевское элге эмда Октябрьский хуторгъа бек эртделеде газ тартылгъанды, Чапаевское элде 864 сабийге орну болгъан, спорт заллары эмда джууунуучу бассейни бла, заманны излемине джууаб этген орта школ ишленнгенди. Аны башчылыгъы бла Чапаевское элде аламат Культура къала да хайырланыугъа теджелгенди. Ишге толу берилген Хачир улу «Хурмет Белгиси» эмда Урунууну Къызыл Байрагъыны орденлери бла саугъаланнганды. 1988-чи джыл ол СССР-ни Министрлерини Советини саугъасыны лауреаты болгъанды. Хачир улу, СССР-ни Халкъ депутаты болуб, джуртубузгъа, республиканы халкъына да кёб ашхы джумуш этгенди. Къарачай миллетни реабилитациясын этдирирге, 9 джашыбызгъа Россия Федерацияны Джигити атны бердирирге Хачирланы Исмаилны бек уллу къыйыны киргенди.
Республиканы джамагъаты Абрекланы Маджитни джашы Магометни да атын уллу сый бла эсде тутады. Абрек улу Къарачай-Черкес Республиканы Баш сюдюню председатели болуб ишлегенди, ол «Россия Федерацияны махтаулу юристи» деген атны джюрютгенди. Баш квалификациялы сюдю, генерал-лейтенант Абрекланы Магомет эркин тутушдан СССР-ни спортуну устасы да болгъанды. Россия Федерацияны сюд системасын игилендириуге уллу юлюш къошханды. Аны башламчылыгъы бла правону халкъла арасы школу да ачылгъанды.
Мара элни атын айтдыргъан адамланы ичинде джазыучула эмда поэтле Къобанланы Хаджи-Алийни джашы Дахир, Байкъулланы Пагону джашлары Абдул-Керим бла Дауутну да айтыргъа тыйыншлыды.
Генерал-лейтенант Чекунланы Тохтамишни джашы Ачахмат Пакистанда, Афганистанда, Иранда, Азейбайджанда уллу къралыбызны келечиси болуб ишлегенди. Дураланы Магометни джашы Азрет-Алий, Амучуланы Садыкъны къызы Хаджият урунууда джетишимлери ючюн Ленинни орденине тыйыншлы болгъандыла.
Бюгюнлюкде илмуда атларын айтдырыб, бютеу къарачай халкъгъа сый келтирген адамланы ичлеринде марачыла да аз тюлдюлде - профессор, медицина илмуланы доктору Хапаланы Аубекирни джашы Сагъит, тарих илмуланы доктору Чотчаланы Борисни къызы Зарема, физика-математика илмуланы доктору Эдиланы Далхат, эл мюлк илмуланы доктору Смаккуланы Дахир, экономика илмуланы доктору Эртуланы Махар кеслерин илмуда, джамагъат ишледе да юлгюлю танытхандыла.
Мараны джамагъаты бурунладан бери да спортха уллу магъана бергенлей келгенди. Марадан чыкъгъан гёджебле. Алчакъланы Махамет-Герий, Байкъулланы Паго, Джабаланы Алий, Ёзденланы Юсуф, Теуналаны Исса, Теуналаны Ахмат, Теуналаны Окъуб миллет тутушну юсю бла кеслерини атларын Кавказны спорт тарихине алтын харифле бла джаздыргъандыла.
Джуртубузгъа къайтхандан сора спортда уллу джетишимле этиб, Къарачайны, республиканы да атын айтдыргъан уланларыбыз да аз болмагъандыла. Къочхарланы Сеитбийни джашы Казбек Шимал Кавказны миллет тутушдан тогъуз кере чемпиону, эркин тутушдан дунияны ветеранларыны чемпиону эди. Къушджетерланы Тохтарны джашы Казбек (Шамил) миллет тутушдан Шимал Кавказны талай кере чемпионуду, Орта Азияны абсолют чемпионуду. Тохтауулланы Бийнегерни джашы Эльдар Европаны бел тутушдан эки кере чемпионуду, Къыбыла федерал округну абсолют чемпионуду, эркин тутушдан Бютеуроссия турнирни юч кере чемпионуду, эркин тутушдан спортну устасыды. Теуналаны Джагъафарны джашы Сеитбий миллет тутушдан Шимал Кавказны талай кере чемпионуду, спортну устасыды. Къочхарланы Нюрлюню джашы Борис Шимал Кавказны миллет тутушдан чемпионуду, Магометланы Солтан атлы Бютеуроссия турнирни чемпионуду. Шаугенланы Борисни джашы Эльдар миллет тутушдан Европаны чемпионуду, Россияны баш окъуу заведениелерини ичинде эркин тутушдан чемпионду, эркин эмда миллет тутушладан спортну устасыды. Чагъарланы Полатны джашы Казбек къол тутушдан (армрестлингден) дунияны эки кере чемпионуду, спортну махтаулу устасыды. Баболаны Рашидни джашы Къанамат миллет тутушдан Россияны эмда Европаны чемпионуду, Шимал Кавказны абсолют чемпионуду, миллет эмда эркин тутушдан спортну устасыды.
Чемпион атны джюрютген джашланы арасында Амучуланы Аликни, Токъланы Русланны, Бархозланы Шамилни, Пилярланы Тохтарбийни, Батрукъланы Шамилни, Хапаланы Элдарны, Хапаланы Алибекни, Токъланы Арсенни, Хатууланы Русланны, Хапаланы Джашарбекни, Лепшокъланы Алибекни, Малсюйгенланы Альбертни, Байчораланы Робертни, Малсюйгенланы Маратны, Чотчаланы Азгекни, Эдиланы Расулну, Лепшокъланы Казбекни, Байкъулланы Эльбрусну, Дудаланы Рустамны, Дудаланы Маратны, Хыбыртланы Рустамны, Чекунланы Арсенни, Джанкёзланы Эльбрусну, Къанаматланы Шамилни, Къушджетерланы Назирни, Тебуланы Солтанны, Байрамукъланы Темирланны, Байрамукъланы Аликни, Тешеллеуланы Маратны айтыргъа тыйыншлыды.
Ёсюб келген джаш тёлю да бюгюнлюкде спортха уллу магъана береди. Айтыргъа, Тебуланы Асланбек, Тебуланы Сагъит, Эдиланы Замир, Османланы Рамазан, Чекунланы Равиль, Семенланы Эмир, Къазакъланы Кемран, Джанкёзланы Рашид, Джанкёзланы Руслан спортда уллу джетишимле этиб, атларын кенг белгили этгендиле.
Джангырыуну джарыкъ джолу
«Мара» ассоциацияны башчысы Къочхарланы Джашарбек кесини докладында Мараны тарих джолуну, белгили адамларыны юслеринден толу хапар айтды, аны бла бирге ёсюб джетген джаш тёлюге чакъырыу алыб, капсулагъа салыб, арадан 25 джыл ётгенден сора ачаргъа тыйыншлысын эсгертди. Алайды да, джыйылыуда чакъырыу алынды. Анда былай айтылады:
«Багъалы джердешлерибиз, Мараны джамагъаты!
Мара Къарачайны бир ёзениди. Бюгюнлюкде Марадан чыкъгъан уланла къазыкъ уруб къуралгъан элле 13 боладыла. Ала бир-бирлери бла байламлылыкъ тутханлай, къарачай халкъгъа, джуртха, къралгъа да сыйлы джумуш этгенлей джашайдыла, джашаргъа да керекдиле. Миллетни миллет этген затла талай да бардыла. Алай а аланы эм башында тургъан тарих джуртунгду, ана тилингди, бурундан келген адетлерингдиле. Ма бу юч затны юсю бла биригеди халкъ, нек десенг, джурту болмагъанны аты джокъду, тили болмагъанны джаны джокъду, адетлери болмагъанны энчилиги джокъду. Аты, джаны, энчилиги болмагъан халкъ джер юсюнде кесин сакълаяллыкъ тюлдю.
Джер юсюнден къуруб кетмез ючюн, джуртубузда джашаргъа, тилибизни сакъларгъа, адетлерибизни тутаргъа керекбиз. Насыбны тамалы адебди-намысды. Адеби-намысы болгъан миллет тюз джолда барлыкъды, бир-бирин ангыларыкъды, бир-бирин сыйларыкъды, бир-бирине джол берликди. Бир-бирин сюйгенни Аллах да сюеди. Бир-бирибизни сюейик, онглуну-онгсузну эсгерейик, уллу кёллюлюкден кенг болайыкъ, кесибизни да, башхаланы да сыйларын кёрейик. Джюрек тарлыкъдан, зарлыкъдан кенгде къалайыкъ, игилик-ашхылыкъ этерге учунайыкъ. Миллетни эки юлешиб, чачаргъа излегенлеге къаршчы тура билейик.
Таза, сыйлы динибизни тутайыкъ. Ичкиден, хаулеликден, не тюрлю аманлыкъдан да кенг болайыкъ. Арабызда бир-бирин ёлтюрген, бир-бирин теблеген болмасын, атыбызны юлгю бла айтдырайыкъ. Мараны джамагъаты ёмюрледен бери да къонакъбайлыкъ эте билгени, ишленмеклиги бла айтылыб келгенди, ол ашхы адетибиз юсюбюзден кетмесин.
Миллионнга ат атагъын, Къарачай,
Сау дуниягъа кюнча тийгин, Къарачай,
Таркъаймагъан тенгиз болсун къарыуунг,
Тауунг бла бирге болсун джазыуунг.
Бу чакъырыуну 2042-чи джыл, Мара элни къуралгъаныны 250-джыллыгъын белгилеген кюн, чыгъарыб окъургъа».
Бу уллу къууанч джыйылыу бардырылгъан кюн, октябрны 7-де, Россия Федерацияны Президенти Владимир Путинни туугъан кюню эди. Байрамгъа джыйылгъанланы атларындан къаралыбызны Башчысы Владимир Путиннге алгъышлау телеграмма ашырылды. Анда Владимир Путиннге саулукъ-эсенлик теджелгенден сора да, аны ючюнчю кере кандидатурасын Президентликге салыргъа чакъырдыла.
Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашидни Мараны 225-джыллыгъына багъышланнган алгъышлауун КъЧР-ни финанс министри Элкъанланы Рустам окъуду.
Россия Федерацияны Комплекс къоркъуусузлугъуну парламент аралыгъыны советини председатели Харьков Сергей Александрович, байрамгъа кеси келалмагъанлыкъгъа, санагъат орден бла Таллыкъ элни саугъалагъанын билдирдиле. Джыйылыуда Уллу Ата джурт къазауатны ветераны, талай кърал саугъаны иеси Къанаматланы Хамит, Къарачай районну белгили адамларыны бири Хайыркъызланы Рамазан, урунууну ветераны Джанкёзланы Махар дагъыда башхала сёлешдиле. Ала барысы да, Мараны джамагъатына уллу сый-бюсюреу этиб, хурмет бердиле.
Мараны къуралгъаныны 225-джыллыгъына аталыб, знакла, медалла да хазырлагъан эдиле. Медалланы, аз болгъанлары себебли, Мараны эмда бютеу халкъны белгили адамларына бердиле. Аланы бири КъЧР-ни халкъ поэти, «Къарачай» газетни баш редактору Ёзденланы Альберт кёб ашхы сёз айтды.
- Мен Мараны джамагъатын бек иги таныйма. Кёб джылланы «Мара» ассоциацияны тамалын салгъан, республикабызны онглу адамларыны бири Хачирланы Азретни джашы Исмаил бла тенглик тутханма. Миллетибизде болгъан бютеу асыл адамлыкъ шартланы барысын да аны юсюнде кёргенме. Кёлюмю джашырмай ачыкъ айтыргъа излейме. Халкъыбызны джангырыуу, джашнауу да марачыладан башланныкъды, деб акъылым алайды. Ол оюмгъа келтирген марачыланы ичинде фахмулу, акъыллы, билимли, кирсиз иннетли, болумлу эмда билимли адамла кёб болгъанларыды, - деди Ёзденланы Альберт.
Межгитни аллында, тюз джерде, тепсиле къуралыб, уллула, гитчеле да, къурманлыкъ этни, кёгетни, къарачай хантланы кёредиле. Сахнада уа уллу концерт барады. Аны бардыргъан Къарачай драма театрны директору, Къарачай-Черкесия бла Къабарты-Малкъарны халкъ артисти Гочияланы Руслан бла Къарачай драма театрны актрисасы, джырчы Чотчаланы Зульфиядыла. Халкъыбызны айтылыб тургъан джырчылары, ансамбллери джыйылгъан джамагъатны кёзюн ачадыла. Тюзню бир къыйырында уа уллу спорт эришиуле бардырыладыла. Алагъа башчылыкъ белгили спортчу Чагъарланы Солтан-Мурат этеди. Алайды да, Мара элледен чыкъгъан джаш адамла къол таш атыуда, гир кёлтюрюуде, джибге ёрлеуде, ат чабдырыуда, тутушда, джиб тартыуда кеслерини кючлерин-къарыуларын сынайдыла. Алчы орунлагъа чыкъгъанлагъа къойла эмда ачха ёчле берилликдиле.
Байрамны аякъ сюреминде Къочхарланы Джашарбек, сахнагъа чыгъыб, спортда хорлагъанлагъа тыйыншлы саугъаларын табдырды. Спортха къошулгъанланы барына да Хурмет грамотала берилдиле.
Мараны 230-джыллыгъын Пристань элде бардырыргъа келишиб, кёчюучю кубок Пристань элни келечисине берилди.
Джыйылыугъа мингден аслам адам келген эди, аланы барысы да бу ишни къурагъанлагъа, бютюн да Къочхар улугъа, джюрек разылыкъларын билдирир ючюн къалмадыла. Той-оюн кече къарангыгъа дери барыб турду. Бу байрам бирикмекликни, бир иннетлиликни, шохлукъну, къарнашлыкъны къууанчы болуб ётдю.
- Сёзсюз да, бу джыйылыугъа кёб адам къыйын къошханды, - деди Къочхарланы Джашарбек. - «Гитче бармакъ да асыуду» дегенлей, хар адам къолундан келгенича болушмаса, байрам бу дараджада ётерик болмаз эди. Ол себебден талай адамгъа «Мара» ассоциацияны советини атындан джюрек разылыгъымы билдирирге излейме: Къобан районну администрациясыны башчысы Къазийланы Хусейннге, Къарачай районну администрациясыны башчысы Къушджетерланы Спартакга, Смаккуланы Дахирге, Эгизланы Солтаннга, Абрекланы Любагъа, Джанкёзланы Альбертге, Хачирланы Магометге, Эртуланы Ахматха, Малсюйгенланы Ачемезге, Болатчыланы Добайгъа, Болатчыланы Эльбрусха, Чичханчыланы Назирге, Байрамукъланы Альбертге, Байрамукъланы Къаитбийге, Боташланы Захаргъа, Абазалыланы Казбекге, Джанкёзланы Робертге, Къочхарланы Юсуфха, Хачирланы Магометге, Пилярланы Алийге, Гаталаны Эдикге, Къоркъмазланы Алибекге, Хайыркъызланы Рамазаннга, Лепшокъланы Алимджашаргъа, Теуналаны Сосланнга, Таушуналаны Кемалгъа, Къоркъмазланы Алибек хаджиге, Гочияланы Русланнга, Джанкёзланы Мединагъа, Баболаны Магометге, Баболаны Муратха, Гочияланы Манзурагъа, Чагъарланы Солтан-Муратха, Байтокъланы Рамазаннга, Текеланы Русланнга, Биджиланы Солтаннга эмда башхалагъа.
Джыйылыуда дагъыда бир ашхы иш этилди: Къарачай-Черкес Республиканы джамагъатына чакъырыу алынды. Анда Къарачай-Черкес Республика Россияны кёб миллетли субъектлерини бири болгъаны чертиледи. Кёб миллетли Къарачай-Черкесияны джамагъаты бюгюнлюкде рахатлыкъгъа, мамырлыкъгъа бёлениб джашайды. Мындан ары да ол джолну тутаргъа керекди. Ёсюмню джолунда баргъан республикабыз барыбызны да къалабызды, юйюбюздю. Аны тынчлыгъын, къокъуусузлугъун сакълар ючюн, биригирге керекбиз, деб айтылады анда.
МАМЧУЛАНЫ Дина.
{jcomments}
