Биз, Уллу Ата джурт къазауатха дери туугъан тёлюле, джашауда ачыу, джарсыу сынар керекли къалмагъанбыз. Мени атам Боташланы Мустафаны джашы Осман къайда асыралгъанын бюгюн-бюгече да билмегенлей барама. Излеб кюрешгенликге, алкъын джукъ табалмагъанма.Атам 1886-чы джыл туугъанды. Къарт-Джуртда колхозда малчы болуб тургъанды, колхозну правлениесини члени болгъанды.
1943-чю джыл элия айны ал сюреминде атам тюгел акъыл-балыкъ болмагъан эки джашы бла, талай нёгери бла кёл джагъасында ишлегенди. Аууз-герги айны (октябрны) аягъына ала Къарт-Джуртха къайтыргъа керек болгъандыла. Бир адамны да хапары болмагъанлай НКВД-ны аскерчилери кёл джагъасына келиб къаладыла. Адамланы джюреклерин къоркъуу алыб, хар ким башы къайгъылы болады. Бир-бири бла сёлешген, ушакъ этген тохтайды. Аскерчиле эл мюлк ишледе болушлукъгъа келгендиле, дегенча хапарла джюрюйдюле.
Алай а ала кеслерин къара ишге урмайдыла, тилчилени, харам иннетлилени, зарлыкъ кючлегенлени табыб, ала бла джашыртын ушакъ этедиле.
1943-чю джыл абыстол айны 2-де эртденбла эртде эшиклени, терезелени дюнгюрдетиб, джукълаб тургъанланы хыны тукъум уятадыла. Джакъсыз адамланы джоппу джыйыб, къарачай миллетни, Орта Азиягъа кёчюрюрге буйрукъ болгъанын айтадыла. Ворошилов атлы колхозну ишчилерин, атам да аланы ичлеринде, бир сафха тизедиле. Сюелгенледен юч эркишиге, мени атам да аланы бирлери, алгъа бир атлам этигиз, дейдиле. Алагъа эрлай юч аскерчи джетиб, кёнчеклеринден белибауларын, тартмаларын да тешиб аладыла. Ол джарлыла къоллары бла кёнчеклерине къадалыб тургъанлай, аланы алайдан тас этиб кетедиле.
Эки къарнашым да башха кёчгюнчюле бла бирге Къазах ССР-ни Пахта-Арал совхозуна тюшедиле, анам, башха сабийлери бла Къарт-Джуртдан кёчюрюлюб, Меркенский районнга тюшеди.
Кёб къыйналыб, азаб да чегиб, юйдегибиз кючден-бутдан бирге джыйылады – барыбыз да Узбек ССР-ни «Баяут» совхозуну экинчи бёлюмюнде бир-бирибизни табабыз.
Ары нек джыйылгъаныбызны да айтайым. 1935-чи джыл анамы атасы бла анасын, лишон-кулак этиб, ары ашыргъандыла. Анам, тилеб, эки айны спецкомендатурагъа джюрюб, Пахта-Аралдан эки баласын да алыб, Баяутха кёчерге эркинлик алады.
1957-чи-1958-чи джыллагъа дери атамдан хапарсыз болуб турабыз. Ол джыллада атамы хапарын билирге излемеклик бек къоркъуулу иш эди.
Ол затха да къарамай, атамы юсюнден хапар излеб, 1960-чы джыл мен анамы аты бла Шимал Кавказ аскер прокуратурагъа къагъыт джазама. 1961-чи джыл Шимал Кавказ аскер округну прокурорундан эмда СССР-ни Кърал къоркъуусузлугъуну Ставрополь крайда управлениесинден анама джууаб келеди. Эки къагъытда да атама толусу бла реабилитация этилгени айтылады. Аны бла да тохтаб къалмай, Къарачай шахарда органланы келечисине да салыб барама. Атамы къабыры къалайда болгъанын билдиригиз, дегенни айтыб, реабилитацион справкаланы да кёргюземе.
- Сени атанга реабилитация этилгенинден хапарлыбыз. Атангы къайда асыралгъанын мындан ары излеб айланнгандан магъана джокъду, - дедиле меннге.
Ол кёзюуде мен бютеусоюз юристле хазырлагъан институтну Краснодар филиалыны биринчи курсунда заочно окъуй эдим. Закон-джорукъ къралны тутуругъу болгъанына ийнаныб, тюзлюкню излерге кюрешиб, дагъыда реабилитация этилген джууукъ адамларымы къабырларын излегеними тохтатмайма. Алай бла, сорууума джууаб излеб, юрист консультацияны адвокаты Боташланы Абдулгъа тюбейме. Ол меннге Къарачай шахарны халкъ сюдюню председатели Шапков Юрий Николаевичге джибереди. Ол меннге эс ийиб тынгылайды. «Сени атангы къабырын излерге эркинлигинги киши да сыйырмагъанды, алай а ол затны сеннге мен айтханды деб ауузунгдан чыгъарма», - деб къаты айтады.
Джюрегиме ол заманда тюшген джара бюгюн да сау болмагъанды. Мени атам, кёб сабийли, дин тутхан юйдегиде туугъанды, аны амалтын дуниягъа къарамы да анга кёре болгъанды. Атамы къарнашларыны джазыулары да къолай болмагъандыла. Къарнашы Хамзат патчах аскерни абычары болгъанды, 1904-чю-1905-чи джыллада орус-япон урушда къазауат этгенди. Аны акъ гвардияны абычарыды деб ёлтюрген эдиле.
Боташланы Мустафаны джашы Хамзатны юсюнден КъЧР-ни кърал архивинде кёб зат сакъланнганды, газетледе, журналлада джазылыр керекли къалмагъанды. Тарихчи Лайпанланы Тананы джашы Къазийни Октябрь революция бла байламлы китабында да айтылады аны юсюнден. Хамзат тыш къраллагъа къачыб къутулургъа да боллукъ эди, аны нек кетерге унамагъаныны юсюнден юй бийчеси Байчораланы Айшат былай айтхан эди: «Хамзатха къысха джууукълары не большевиклени джанларына кёч, неда тыш къралгъа кет деб кюрешгендиле. Алай а ол большевикле межгитлени, клисаланы чачадыла, Аллахха ийнанмайдыла, аны амалтын мен ала джанлы боллукъ тюлме. Аны тышында да, Эресейни патчахына керти болургъа сёз бергенме, сёзюмю ауузума ашарыкъ тюлме. Андан сора да бу власть кёбге барлыкъ тюлдю, къурурукъду. Мен сакъларгъа керекме».
Атам эмда ата джаным сынагъан къыйынлыкъланы мен сынгар бир кесекчигин айтама. Ана джууукъларымы эсиме тюшюрсем, кеслерини заманларына кёре дунияда къаллай сыйлы, огъурлу адамла джашагъанларына ажымсыз болгъаным бла бирге кёлюм да кёлтюрюледи. Сёз ючюн, Акъбайланы Токъмакъ хаджи - мени анамы къарт атасы – къолу неге да джарашхан адам болгъаны бла къалмай, финансист эди. Аны джамагъатда керти сыйы болгъанды.
Ата-бабалары миллетни ичинде сыйлы адамла болгъанлары ючюн, аладан туугъанла азаб чекгенлерин ангылагъан къыйынды.
Токъмакъ хаджини джашы Адилгерий – анамы атасы - 1935-чи джыл, лишон-кулак болуб, туугъан джуртундан Узбек ССР-ге ашырылгъанды. «Баяут» совхозну 2-чи бёлюмюне келир келмез, аны 10 джылгъа тутуб ашырадыла. Анга: «Правда» газетде чыкъгъан статьяланы хыртлагъанды, совет властха къаршчы сёлешгенди», - деб айыб салгъандыла. Аны джашы Хамит Ставрополда гимназияны тауусханды. Аны да бир тукъум бир терслиги болмагъанлай, аллай-быллай юйдегиден чыкъгъанса, дегенни айтыб, 10 джылгъа тутуб ашыргъандыла. Хамит 1937-чи джыл тюрмеде ёлгенди. Адилгерийни экинчи джашы Энвер, Узбек кърал университетни ючюнчю курсунда окъуй тургъанлай, 1942-чи джыл Уллу Ата джурт къазауатха кетиб, атсыз-чуусуз болуб къалады.
Анам бла бирде тургъан Къобанланы Магомедни джашы Ахмат Москвада баш инженер билим алыб келгенден сора, Эльбрус ташчыда баш инженер болуб 1935-чи джылдан башлаб, 1937-чи джылгъа дери ишлейди. Билимли адамны Къарачайны джер хазнасы бла байламлы тау промышленностну айнытыр умуту болгъанды. Алай а ол муратына джеталмагъанды – 1937-чи джыл Ахматны, тутуб, тюрмеге саладыла, ол анда ауушады.
Эсимдеди, 1944-чю джыл «Баяут» совхозну экинчи бёлюмюнде джашай эдик. Бир кюн эшигибизден район аскер комиссариатны келечиси бла эл советни председатели тюшдюле. Ала анама бир къагъытны тутдурдула. Ачыб къараса, анамы тамада джашы, мени да къарнашым Боташланы Османны джашы Магомет, 1944-чю джыл Украин ССР-ни Кировоград областында джау бла джигитча сермешиб ёлгенди, деб джазылыб тургъанын кёреди. Анамы кёлюне кириб, аууб къалгъаны бюгюн да кёзюмден кетмейди.
Анам артдаракъда, Магомет, Ата джуртун сакълай, джигитча сермешиб уруш тюзде джан бергенди, мен да акъыл-балыкъ болмагъан юч джаш сабий бла тарих джуртумдан къысталыб, джарлы гюнахсыз миллетим бла ахырат азабны чегеме, деучен эди.
Миллетибизни джилиги кючлю болгъаны себебли, анам, юч сабийин да, ачдан-джаланнгачдан ёлтюрмей, зарауатлыкъланы, къыйынлыкъланы да хорлаб, аякъ юсюне салады. Аллахны кючю кёбдю, окъугъуз, ишлегиз, бошбоюнла болмагъыз, бизге да бир кюч чыгъар, деучен эди анам хариб. Кёрмеген къыйынлыкълары да къалмагъанлай, мени анамча, къарачай тиширыула, беллерин къаты тартдырыб, тёзюмлюлюкню юлгюсю болгъандыла. Ол затны биз унутмазгъа керекбиз.
Адам бюгюню бла джашамайды, ол таймаздан ётген-кетген заманланы эсине тюшюргенлей турады. Джазыуну буйругъу бла мен да, джетиджыллыкъ джашчыкъ болуб, халкъым бла бирге кёчгюнчюлюкню айланчлы джоллары бла ётгенме, миллетиме джетген учузлукъну толусу бла сынагъанма. Алай а халкъым, кючлю болуб, сынмай, ууалмай сакъланнганы себебли, мен да тобукъланмагъанма.
Къарачай сабийлени, къартланы, тиширыуланы ёлюм, чалкъы хансны чалгъанча чалгъаны ёмюрлюкге сау къалгъанланы кёз алларында къалгъанды. Сталин, Берия, Суслов халкълагъа салгъан къыйынлыкъны ёлчелер хыйсаб да джокъду. 1999-чу джыл Антон Владимирович Антонов-Овсеенкону «Берия» деб китабы чыкъгъанды. Андан бир юзюкню келтирирге излейме: «Стоят преступники в аду – кто в крови, кто в пламени горит. Данте обходит владения дьявола, видит: один из страшных негодяев стоит в крови лишь по колено. Удивился Данте, подошёл, узнал Лаврентия Берия:
- Почему так мелко, Лаврентий Павлович?
- А я на плечах Иосифа Виссарионовича…»
Мени тёлюм акъырын-акъырын тарихге кетиб барады. Ол халал, тюз джашагъан ётгюр тёлюдю деб, таукел айтырыкъма. Атамы юсюнден сагъышла мени таймаздан биргеме джашайдыла, аладан меннге къутулур мадар джокъду. Бир кере бир къарт айтхан хапар эсиме тюйрелиб къалгъанды. Ол чертгеннге кёре, депортацияны кёзюуюнде тутханларын арадан эки-юч ай кетгенден сора Черкесскеде шахар къабырланы къатында къыргъандыла. Менича, джууукъ адамларыны асыралгъан джерлерин излегенле дагъыда болурла. Аланы къалайда басдырылгъанларын билген бар эсе, газетде басмаларын тилейме.
Халкъыбыз, ахырат азабын дунияда чексе да, кесини атына учузлукъ джетдирмегенди, тилин, ашхы адетлерин, урунуугъа сюймеклигин, башха миллетле бла ариу джашай билген халисин тас этмегенди. Бизни поэтлерибиз, джазыучуларыбыз, суратчыларыбыз суратлау чыгъармаланы юслери бла тарих джолубузну ёлюмсюз этгендиле. Миллет келген джолун унутмазча, эсгертмеле, мемориалла ишленедиле.
Къарачай шахарда кёчгюнчюлюкде ёлгенлеге аталгъан эсгертме барды. Мени кёлюме келгенден, ол бизни сыйыбызды, бетибизди, биз аны не къадар таб этиб, ариу джарашдырыб кёргюзюрге керекбиз. Аны юсю бла Тебердиге, Доммайгъа къралны тюрлю-тюрлю джерлеринден кёб турист джюрюйдю. Мен алайгъа кёб барыучанма. Къач кёзюуде алайда, мемориалны аллы джолда, кёб машина джыйылыб, бичен, салам сатыу бла кюрешедиле.
Алайдан башха джер джокъмуду ол ишлеге?
Алайда джолдан мемориалгъа дери архитектурасы келишген джукъа (прозрачный) материалдан башы джабылгъан бир джатма маталлы бир зат, къатында да машинала тохтаучу джер ишленселе, ашхы боллукъ эди. Мемориалгъа джетгинчи Александр Матросовча джигитлик этиб ёлген Хачирланы Хызыргъа эсгертме салыргъа тыйыншлыды – ол, кесини кёкюреги бла джау танкны юсюн джабыб, аскерчи тенглерине джол ачханды.
Бюгюннге дери Хачирланы Хызыргъа «Эресей Федерацияны Джигити» деген ат аталмай тургъаны бек ушагъыусуз ишди.
Бу джумушланы Къарачай шахар округга атыб къоймай, миллет, биз да, пенсионерле, ачха джыяргъа керекбиз, аны тышында да миллетлерине джан аурутхан ачхалы-бочхалы джашларыбыз бардыла. Бу сыйлы джумушдан ала да бир джанында къалмазла, деб умут этеме.
Болгъан затыбызны – къыйынлыгъыбызны, махтауубузну да – тыйыншлы дараджада кёргюзе билейик.
БОТАШЛАНЫ
Хаджи-Мурат.
Хаджи-Мурат.
Черкесск шахар.
{jcomments}
