Кърымшаухалланы Байрамукъну джашы Шукур 1920-чы джыл Огъары Тебердиде туугъанды. 1939-чу джыл Къызыл Аскерни тизиминде къуллукъ этерге чакъырылгъанды. Ол Саратов областны Пугачёв шахарында къуллукъ эте тургъанлай Уллу Ата джурт къазауат башланыб къалады. Къралны кюнбатыш чеклерине къоркъуу тюшюб, къазауатны экинчи кюнюнде огъуна Къоруулаучу Аскерни 507-чи, 508-чи, 509-чу полкларын къураб ары ашыргъандыла. Алай бла Кърымшаухал улу 507-чи тоб атыучу полкну биринчи батальонуну къурамында пулемётчу болуб Беларусь фронтха кетеди. Белоруссияны чеклеринде талай кюнню кючлю сермеш баргъанды. Кёкден да, джерден да тобла атыб, болгъанны отха, ёртеннге алдырыб, алай келгендиле гитлерчиле. Къазауатны сакъламай тургъан деу къралыбыз ол кюнледе бек джунчуса да, бирден джаугъа къаршчы тургъанды. Аны юсюнден бюгюнлюкде тарихчилерибиз да джазгъанлай турадыла. Алайды да, Кърымшаухалланы Шукур да, аныча, мингле да, джанларын-къанларын аямай, джигит сермешгенликге, биринчи хорламларына учунуб, алгъа уруб келген зулмучулагъа къарыу этелмегендиле. Алайда талай кюнню къаты сермеш баргъанды, бизни аскерчилерибизден къоранч уллу болгъанды. Ол хатерсиз урушда окълары, тоблары бошалыб, ай медет, Кърымшаухал улу талай нёгери бла фашистлеге джесирге тюшюб къаладыла. Ёзге, кёб мычымай, джесирден да къачыб къутуладыла. Бизникилени табар къайгъыгъа киргендиле. Шукурну биргесине къарачай джаш Чомаланы Юсюп да болгъанды. Ала кюндюз чегетде бугъуна, кече джол къората, ол хыйсабда Могилёв областны джеринде талай заманны айланнгандыла. Алай бла джесирден къачхан аскерчиле «За Родину» деген партизан отрядны адамларына тюбейдиле. Джауну къолундан къачыб къутулуб, партизанланы табханларына къууанчлары уллу болгъанлыкъгъа, алагъа биринчи ийнанмай тургъандыла. Не зат адамла болгъанларын, джесирге къалай тюшгенлерин, аладан сау къалай къутулгъанларын билирге излеб, талай кюнню къаты соруула бардыргъандыла. Ол кёзюуде отрядха бютеу Могилёв областда белгили партизан командир Къасайланы Осман келиб къалады. Анда Османнга аланы хапарларын айтхандыла. Къасай улу да эки кавказчы уланны хапарын эшитгенлей, алагъа тюберге ашыкъгъанды. Осман ала бла ушакъ этеди. Къайдан, кимле болгъанларын соруб, толу хапарларын билгенден сора партизан отрядны командири П.Н. Гончаровгъа: «Сен эки джашны да меннге бер, аланы хар бири ючюн сеннге бешишер адам берейим», - дейди. Алай болса да командирлери кавказлы джашланы керти ётгюр джюрекли болгъанларына ишексиз эди, аны себебли, Османнга аланы бериб джибермейди. Артда кесини эсге тюшюрюулеринде да П.Н. Гончаров Кърымшаухал улу бла Чома улуну урушда этген джигитликлерини юсюнден талай кере джазгъанды.
Беларусь Республиканы миллет архивинден алыннган документлеге кёре Кърымшаухалланы Шукур (Александр деб да джазылады бир талай документинде) 1942-чи джыл арттотур (апрель) айны 20-дан 1944-чю джыл элия (июль) айгъа дери Минск областда партизан бёлекни, артда «Беларусь», кечирек а «За Родину» деген партизан отрядлада уруш этгенди. Андан сора «Беларусь» деген бригаданы къурамында болгъанды, кеси да биринчи тюз партизан, кёб турмай бёлюмню командири эмда взводну да командири болуб джау бла къазауат этгенди.
Шукур урушда кесин батыр аскерчича кёргюзгенди. Сауут-саба бла уста хайырлана, таб, къурамлы башчылыкъ эте билиуню, джигит сермешиуню юлгюлерин кёргюзюб тургъанды.
Аллай юлгюлерини бири 1942-чи джыл хычаман (май) айны 9-да Кличевск районну Суша деген элини къатында, талай сагъатны миномётладан эмда тобладан окъ джаудуруб, баргъан уллу сермешиуде танылгъанды. Партизанла, Кърымшаухал улу да аланы ичинде болуб, ол урушда оннга джууукъ фашистни къырадыла. Алай бла алгъа уруб келе тургъан джауланы партизан бёлек алларын тыйгъанды. Ол джыл къыркъар (август) айны 25-де уа партизан отряд Белизина суудан Брода элге ётген заманда да литвачы фашист карателлеге тюбеб къалады да, алайда да кючлю къазауат этеди. Ётгюр таулу ол сермешиуде да кеси пулемётундан чакъдырыб, алайда 17 фашист аскерчини, ичлеринде абычарланы да ёлтюреди. Ол кюн партизанладан бир къоранч да болмагъанды.
Архив документледе джазылгъаннга кёре, ол джыл джай кёзюуде, Руденск район аралыкъны джауну къолундан сыйырыу къаты сермеш баргъанды. Анда да Кърымшаухал улу, асланча, кесин ётгюр танытханды. Ол бир джау танканы, 2 машинаны кеси къурутханды. Дагъыда экинчи кюн гитлерчи аскерчиле джюклениб баргъан 10 машинаны адамлары бла бирге атылтханды, 6 вагонну да кюйдюргенди. Кърымшаухалланы Шукур керти ётгюрлюк кёргюзгени ючюн «Ата джурт къазауатны партизанына» деген II-чи дараджалы медаль бла саугъаланнганды. Бир джолда да, танкалагъа къаршчы тоб бла (ПТР) джау эшелонну атылтханды, 2 паровозун чотдан чыгъаргъанды.
Тамада сержант Кърымшаухал улу партизан бёлекде кесича ётгюр джашланы биргесине алыб къоркъуулу джумушлагъа барыб тургъанды. 1943-чю джылны башил (январь) айны 3-де, ол Вильно-Подбродье темир джолда бёлек партизан бла бирге эшелонну атылтады. Бу джол да батыр партизан немец аскерчиледен толуб баргъан 10 вагонну, 3 техниканы, 8 да окъ-тоб джюкленнген вагонну къурутады. Алайда фашистледен ёлгенле бла джаралыланы саны 180-дан аслам адам болгъанды. Ол джумушну да Кърымшаухал улу джетишимли тындырады.
Ызы бла, башил (январь) айны 16-да, партизан диверсион бёлекге Шукур башчылыкъ этиб, Минск-Молодечно темир джолда Молодечно стансени къатында дагъыда аллай джау эшелонну къурутханды. Алайда паровозну ташкёмюрю бла 8 вагонун атылтханды. Ётгюр партизанны уруш джолунда быллай джетишимлери кёб болгъанды. Кесини борчун толу билгени, анга берилген джумушну айыбсыз баджаргъаны ючюн Кърымшаухал улу талай кере аскер саугъагъа ие болгъанды, кесине да старшина чын берилгенди. Джау бла хатерсиз сермешледе, къоркъуулу болумлада Шукур ёлюмню кёзюне талай кере къарагъанды. Алай болса да не къыйын хыйсабладан да ол сау-эсен чыгъыб тургъанды. Дагъыда бир джолда ол кесини адамлары бла 4 гитлерчи эшелонну, 8 телефон байламлыкъны атылтханды; фашистлени бетджанларында штабларына 26 кере чабыуул этгенди; къуршоугъа алыб джауну кёб адамын къыргъанды. Алай бла Кърымшаухал улуну аты Могилёв областха белгилди болады. Гитлерчиле аны саулай тутаргъа мурат этиб, бу кавказлы «шайтанны» тутхан адамгъа неда аны ёлтюргеннге кёб ачха теджеб къагъытлагъа джазыб джер-джерге джабышдырыб, адамланы хапарлы этгендиле.
Былайда Кърымшаухал улуну дагъыда бир батырлыкъ шартларын чертерге тыйыншлыды. Ол немец бетджаннга таша кириб, анда фашистлеге къуллукъ этген сатлыкъланы – палицайланы - да талайын къурутханды. Ол тукъум къоркъуулу джумушну джетишимли баджаргъаны ючюн Кърымшаухал улу Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнганды.
Ётгюр Шукурну «Совет Союзну Джигити» деген сыйгъа эки кере тыйыншлы этген эдиле. Ай медет, анга кёчгюнчю халкъны келечиси болгъаны ючюн ол сыйлы саугъа берилмей къалгъанды.
Шукур къуллукъ этген «Беларусь» деген партизан бригаданы «За Родину» отрядыны комиссары Белогорцев Алексей Дмитриевични джазгъаны анга шагъатлыкъ этеди. «…Командование партизанского отряда «За Родину» и бригады «Беларусь» представляло Крымшамхалова Александра (Шукура) к высшей награде – званию Героя Советского Союза, но наградные материалы, посланные нами по неизвестным нам причинам не прошли…» деб джазылады ол документледе.
Дагъыда бир документде «За Родину» партизан отрядны командири П.Н.Гончаров 1994-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 17-де урушланы эсге тюшюрюу китабында да Шукурну юсюнден былай джазады: «…Имя Крымшамхалова Александра (Шукура) навсегда останется в памяти у нас, командиров, всех партизан и населения Белоруссии.
Старшина Крымшамхалов неоднократно представлялся к правительственным наградам за боевые подвиги в период войны, но наград не получал по неизвестным для меня причинам в том числе звания Героя Советского Союза. Бывший командир партизанского отряда «За Родину» бригады «Беларусь» Гончаров Петр Николаевич.
17 ноября 1994г.
Собственноручную подпись Гончарова Петра Николаевича удостоверяю.
Учёный секретарь Белгосмузея истории Великой Отечественной войны Венькевич А.
17.11.94г.».
Урушланы биринде, 1944-чю джыл элия (июль) айны 5-де, партизан отряд, Къызыл Аскерни келирине джол ача, бир райондан бир районнга джау бла уруш этиб баргъан кёзюуде Кърымшаухал улу ауур джаралы болады. Аны Минск областны Червенский районунда Смиловичи деген элде госпиталгъа джетдиредиле. Алайдан да Шукурну джараларын багъаргъа Тбилиси шахаргъа ашырадыла.
Кърымшаухал улуну Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлери ючюн Къызыл Джулдузну, Ата джурт къазауатны орденлери, «Ётгюрлюгю ючюн», «Ата джурт къазауатны партизанына» деген II-чи дараджалы медаллары, бютеулей да сегиз кърал саугъа бла саугъаланнганды.
Къазауат бошалгъандан сора 1946-чы джыл фронтчуну аскер къуллукъдан башына бош этгендиле. Алай бла ол адамлары болгъан узакъ джуртха, Орта Азия бла Къазахстанны тюзлерине, джолун буруб ары кетеди. Анда Шукур адамларын излеб, бек къыйналса да Къыргъызияда табады. Анда Джуккаладан Айшат деб джигер, намыслы, адебли къыз бла джазыуун бир этеди. 1957-чи джыл ол юйдегиси бла бирге ызына туугъан элине, Огъары Тебердиге, къайтады. Къачан да ауур ишден къачмагъан, болумлу Шукур мында да урунуугъа башын салады. Кёб джылланы «Теберди» совхозда махтаугъа тыйыншлы болуб атын айтдырыб уруннганды. Ол юй бийчеси бла беш сабийни - тёрт джаш бла бир къызны - ёсдюргенди.
Къазауатны къыйын сынамларындан тыйыншлы ётген сыйлы фронтчу, Кърымшаухалланы Байрамукъну джашы Шукур, 1990-чы джыл алтотур (март) айны 2-де ауушханды, джандетли болсун. Аллай керти ётгюр уланланы атлары ёмюрлюкге халкъны джюрегинде джашарыкъдыла, ала ёсюб келген тёлюлеге юлгюдюле.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
{jcomments}
