Къарачайны узакъ тау эллеринде туууб, халкъны атын сый бла айтдыргъан уланланы бириди джердешибиз, халкъыбызны биринчи генерал-полковниги Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан. Бюгюнлюкде кеси сау болса аны 99-джыллыкъ байрамын джарыкъ халда белгилерик болур эдик. Ол дуниядан кетгенли быйыл 30 джыл болду. Аны ауушхан кюнюн барыбыз да эсгеририрге керекбиз, ол ёсюб келген тёлюлеге ёмюрлюкге юлгю болуб къаллыкъды.
Джашау джолун аскер усталыкъ бла байлагъан, къазауатны отлу джоллары бла ётген таулу джаш, атын бютеу Эресейге белгили этиб, къуру Къарачай-Черкесиягъа тюл, саулай Шимал Кавказгъа да сый-махтау келтиргенди. Ол къайда айланса да, джюреги туугъан джурту Къарачай бла байламлы болгъанды. Ахыр тылпыуу да сюйген джуртунда, Кавказ ауушланы къоруулагъанлагъа аталгъан эсгертмени къатында, афган урушха къошулгъан джашланы алларында, сёлеше тургъанлай чыкъгъанды – 1989-чу джыл къыркъар (август) айны 31-де. Генерал-полковник Махаметланы Солтан, керти абычарча, къуллугъунда джан бергенди.
Махамет улу талай уллу кърал саугъаны иесиди, адамлыгъы, терен билими, адеби-намысы бла аны таныгъанланы, билгенлени эслеринде къалгъанды ол. Миллетибизни, бютеу Эресейни тарихинде да джарыкъ ыз къойгъанды.
Танка аскерлени генерал-полковниги Махаметланы Солтан тёрт къазауатха къошулгъанды. Афганистан бла Сирияда СССР-ни Правительствосуну уллу магъанасы болгъан джумушун этгенди. Джуртубузну къоруулай джашаууну 40 джылындан асламын аскерге бергенди. Уллу Ата джурт къазауатда эркишилик, джигитлик танытханды. 2000-чи джыл, Солтанны 80-джыллыкъ байрамын белгилеген заманда, бизни къонагъыбыз, Шимал Кавказ Аскер округну командирини заместители генерал-майор Александр Серов, кесини сёзюнде былай айтханды: «Мне в своей жизни выпала честь лично знать Солтана Кёккёзовича. Он был первым заместителем начальника академии имени Фрунзе. Мы тогда ещё майоры, капитаны восхищались, что за такой могучей фигурой скрывался высокообразованный, спокойный, выдержанный, культурный человек. Он не разделял офицеров на старшего и младшего, на генерала и рядового, он со всеми разговаривал одинаково. К нему мог подойти любой, спросить, побеседовать, он всегда находил время, отрываясь от других дел.
Этот человек, который пользовался огромным уважением среди воинского коллектива. Это действительно человек-легенда, человек, который заслуживает подражания во всём, и для военных, и для политиков, и для детей, и для родителей - для всех подряд. Мне хотелось бы выразить свою признательность великому народу маленькой по территории Карачаево-Черкесской Республики. Небольшая республика объединила в себе таких великих людей, известных военачальников, как генерал-полковник Магометов и генерал армии Семенов. Народ, который воспитал таких сыновей – это Великий народ!»
Солтанны аскер нёгери полковник Ерёмин да былай джазгъанды: «1989-чу джыл Солтан Кёккёзовични асыралгъаны мени эсимден кетмейди. Халкъ кесини джашын терен къыйналыб, ахыр джолуна ашыра эди. Ол зат бек мийик дараджада бардырылгъан эди. Мен Къарачайда тургъан юч кюнюмю ичинде Солтан Кёккёзовични аламат халиси кеси аллына туумагъанын, ол халкъы бла байламлы болгъанын толу ангыладым».
Солтан 1920-чы джыл эндреуюк айны (декабрь) 20-да Хурзукда малчы Кёккёз бла Гошини юйдегисинде туугъанды. Атасы бла анасы анга бек къууаннганлыкъгъа, миллетни тарихи Эресейде аны аты бла байламлы боллугъу эслерине да келмегенди. Атасы бла анасы аны гитче заманындан огъуна ариу халиге, урунууну сюерге, Джуртха кертиликге, адебге-намысха, ашхы адетлеге юретгендиле.
Махаметланы Солтан 1928-чи джыл юйдегиси бла бирге Хурзукдан Нарсана шахаргъа кёчеди. Ол заманда Къарачай автоном областны Гитче Къарачай районуну аралыгъы анда болгъанды. Анда Солтан къарачай школда окъуйду. Ол школ заманында огъуна шахмат ойнаргъа бек сюйгенди. Солтан 9-чу классны тауусханлай, Микоян-Шахарда рабфакга кириб, аны айырмагъа бошайды. Андан сора 1939-чу джыл Ростов университетни физика-математика факультетине окъургъа киреди. Ол предметлени бек сюйгенди. 1939-чу джылны къачында Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Нарсанадан 60 адам болуб, Тамбов областны Моршанск шахарында 376-чы артиллерия полкну къурамында болгъан кичи командирлени хазырлагъан школгъа тюшедиле. Ай медет, аны бошар мадар болмайды, 1939-чу джыл абыстол (ноябрь) айда Финляндия бла къазауат башланады. Кючлю хазырлаб, аланы Выборг районда Карельнерешскеге иедиле. Алайда Махамет улу бла нарсаначы школ тенги Боташланы Абдурзакъны джашы Магомед биринчи кере бирге къазауатха къошуладыла.
Маннергейм деген аскер линия кючлю бегитилгени себебли аны алыргъа къыйын болады. Алайда терен темир бетондан этилген от джерле, танкала ёталмазча къазылгъан узун, терен индекле кёб болгъандыла. Алай болса да, къызыл аскерчиле алгъа баргъандыла.
1940-чы джыл фин аскер хорланады. Тенгле 376-чы ГАП-ны къурамында Моршанск шахаргъа къайтадыла.
1941-чи джыл Солтанны Львов шахарда зенит полкга кёчюредиле. Ол замандан Магомет бла Солтанны аскер джоллары айырыладыла. Ол джыл никкол (июнь) айны 22-де Уллу Ата джурт къазауат башланады. Ата джуртну тири къоруулагъанланы арасында Къарачай автоном областны мингле бла келечилери болгъандыла. Сёз ючюн, Смоленск шахарны къатында Къарачайны 200 келечиси гитлерчиле бла, асланлача, сермешгендиле. Москвадан, Ленинграддан, Сталинграддан, Киевден узакъ болмай Баренцеводан Къара тенгизге дери Къарачайны мингле бла джашлары эмда къызлары джигитлик танытыб уруш этгендиле фашистле бла. Аланы бири эди Солтан Кёккёзович да. 533-чю артиллерия полкну тахса взводуну командири Махамет улу фашистле бла батыр сермешгенди. 1942-чи джыл анга лейтенант чын берилгенди. 16-чы аскерни къурамында, генерал Константин Рокоссовскийни башчылыгъы бла, 533-чю артиллерия полк, Волоколамск, Румянцев, Петровск шахарла ючюн сермешгенди. Москваны къатында Къызыл Аскер бютеу дуниягъа кесини кючюн кёргюзгенди - гитлерчи аскерлени къаушатханды. Алайда немча фашистле 500 минг адамларын, 1300 танкаларын, 2500 тобларын, 15 минг машиналарын тас этиб, ызларына, 100-250 километрге, ыхтырыладыла. Былайда Совет Союзну болгъан халкъларыны къызлары бла джашлары биригиб уруш этгендиле. Аланы арасында бизни джердешибиз Махаметланы Солтан да болгъанды. Ол урушлада Солтан «За боевые заслуги», «За оборону Москвы» деген медалла бла саугъаланнганды.
1943-чю джыл элия (июль) айда капитан Махаметланы Солтан 13-чю аскерни къурамында Курск тогъайда артиллерия батареягъа таб тамадалыкъ этеди. Эки джанында да 1500 танка болгъан уруш кёзюуню юсюнден кесини эсге тюшюрюулеринде толу джазгъанды.
Махамет улуну тенги, отставкадагъы полковник Иван Михайлович Ерёмин, эсине тюшюре, былай хапар айтханды: «Солтанны джигитлиги, таукеллиги бек кёрюннген заман 1943-чю джылны элия (июль) айында, Курск тогъайны урушларында, болгъанды. Аны батареясы джанын-къанын аямай сермешгенди. Хорлагъан да этгенди. Капитан Солтан Кёккёзович, кеси биринчилени бири болуб «Тигр» танканы джандыргъанды. Аны халиси къазауатда чыныгъа баргъанды. Ол къаджыкъмагъанды, кесин къаты тутханды. Андан сора аны полкну штабыны тамадасына саладыла. Мен кесим шагъатма: кёбле уруш этерге юрене эдиле андан».
Махамет улу биринчи гвардия корпусну 1541-чи артиллерия полкуну штабыны тамадасыны болушчусу болады.
Курск тогъайда уруш бошалгъандан сора, Беларусь фронтну 51-чи аскерини къурамында Прибалтиканы фашистледен азатлаугъа къошулгъанды. Солтанны кеси джюрютген аскер техникасы, уруш эте, Невель, Поневежис, Шауляй, Тукумс, Мемль шахарланы азатлагъанды. Ол аскер операциялагъа къошулгъаны ючюн Махамет улу Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъаланады.
336-чы гвардиячы ауур артиллерия полкну штабыны тамадасы Солтан Кёккёзович болгъанды. Ол полк 1944-чю джыл аууз-герги (октябрь) айда Кюнчыгъыш Пруссияны чегинден ётеди. Ол джетишими ючюн полк Кутузовну ордени бла саугъаланады. Аскер бёлеклеге таб оноу эте билгени ючюн, уруш джоллада эркишилик танытханы ючюн Солтаннга Ата джурт къазауатны III-чю дараджалы орденин бередиле.
1945-чи джыл алтотур (март) айда Солтан Кёккёзовични 336-чы ТСАП-ны командирини заместители этедиле. Ол Прибалтика фронтну къурамында Курляндияда фашистлени ууатханды. Алайда Солтан Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланады. Хорламгъа да Прибалтикада тюбейди.
Къазауат бошалгъандан сора кесини полку бла Ленинградха келиб, аскер къуллугъун андан ары бардыргъанды.
1947-чи джыл Солтан бронетанка аскерлени баш аскер курсларын бошайды. Ол, фахмулу абычар, джигит аскерчи, кёз туурада болады.
1949-чу джыл бизни джердешибизни совет аскерлени Германиядагъы бёлюмюню 3-чю гвардия аскерини 6-чы танка дивизиясыны 78-чи ауур танка полкуну командирини заместители этиб джибередиле.
1954-чю джыл никкол (июнь) айда Махамет улуну 52-чи гвардия танка полкну командири этиб саладыла. Ол, полковник чыннга да ие болуб, Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланады.
1956-чы джыл абыстол (ноябрь) айда полковник Махамет улу Сталин атлы бронетанка аскерлени академиясына кириб, 1959-чу джыл джаз тауусады. Андан сора полковникни дивизияны командири этиб саладыла. Прикарпат аскер округну 8-чи танка аскерини 23-чю танка дивизиясыны командири болады.
Махаметланы Солтан 1962-чи джыл СССР-ни Аскер Кючлерини Баш штабыны академиясына кириб, эки джылдан аны Суворовну орденини алтын медалы бла тауусады.
Андан сора да аны Магдебургда 3-чю танка аскерни штабыны тамадасы этедиле. Ол аскерни къурамында 1943-чю джыл Багъатырланы Харуннга «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы ат аталгъан эди.
1967-чи джыл абыстол (ноябрь) айда Бобруйск шахарда Белорус аскер округну 5-чи Къызыл байракълы танка аскерни командири къуллукъгъа саладыла, Къызыл Байракъны орденин да бередиле.
1968-чи джыл СССР-ни Министрлерини Советини бегими бла ол генерал-лейтенант болады.
1969-чу-1972-чи джыллада Сирияда Баш аскер оноучу болуб, ол кесин кенг эрудициялы, ышаннгылы командирча да кёргюзгенди. Ол анда Сирияны аскерини абычарларын аскер санатха, джауну учакъларын агъызыугъа, танкаларын къурутуугъа юретгенди. Президент Хафез Асад аны бек багъалатханды. Бютеу араб къралладан аскер кенгешчилени кетергенлеринде, Сирияда къуру ол къалгъанды. Андан къайтхандан сора, Махамет улуну 1972-чи джыл Забайкал аскер округну командующийини биринчи заместители этедиле. Ол округда кёб тюрлю иш этерге керек болады. Анга салыннган борчланы Солтан сый бла толтургъанлай тургъанды. 1978-чи джыл Махамет улу Монгол Халкъ Республикада Баш аскер оноучугъа теджелген эди. Аны себебли Солтан Монголия, Афганистан, Къытай, Пакистан республикаланы тарихлерин, география эмда аскер политика халларын тинтиб, аладан толу хапарлы эди.
1978-чи джыл, Афганистан Демократ Республика болуб баямланнганлай, 1979-чу джыл Правительствону эмда республиканы Башчысы Н.М. Таракини джаулары уруш-тюйюш этиб, миллетни эки юлешедиле. Алай бла республиканы ичинде политика хал къоркъуулу болуб, къазауат башланырлай болумгъа джетеди. Ол кёзюуде Махаметланы Солтанны Афганистан Республиканы Къоруулау министерствосуна баш аскер оноучу этиб ашырадыла. Ол кесини аскер борчун мийик дараджада толтурады, кёб солдатны, офицерни джанларын сау къалдырады. 1980-чы джыл Афганистанда тюзлюкню джолунда кюреши ючюн генерал-полковник Махаметланы Солтанны СССР-ни Правительствосу Ленинни ордени бла саугъалайды.
1980-чы джыл Афганистанда джаралы болгъандан сора, Фрунзе атлы аскер-политика академияны тамадасыны биринчи заместители болады. Солтан тёрт джылны Совет Аскерге, кесини аскер, дипломат сынамын хайырландыра, абычарла хазырлайды. Ол запасха чыкъгъанында да джаш тёлюню патриотизмге юретгенлей, школлада сохтала бла, студентле бла, джаш аскерчиле бла тюбешиб лекцияла окъугъанлай, сынамындан юлюш этгенлей тургъанды.
Забайкал округда бизни джердешлерибиз бир-бирлерин ауушдура къуллукъ этгендиле. 1986-чы джыл ол округну командующийини биринчи заместители къуллукъгъа Семенланы Магометни джашы Владимир да салыннганды. Бир кёзюуде Афганистаннга аскер дипломат иерге керек болады. Махаметланы Солтанны Москвагъа чакъырыб, Баш аскер кенгешчи этиб ол къралгъа джибередиле.
1989-чу джыл Солтан, Афганистанда къазауатха къошулгъанланы 1-чи край спартакиадаларына келген эди. Ол джыл къыркъар (август) айны ахыр кюнюнде Кавказны ауушларын къоруулагъанлагъа салыннган эсгертмени къатында, афганчыланы ветеранларыны тизиминде, тургъанлай джетген эди ёлюм анга. Тёрт къазауатны джолу бла ётген адам, аскер дипломат ахыр сёзлерин туугъан джеринде айтханды. Ахыр атламын туугъан джуртунда, биринчи джюрюб башлагъан джеринде, этгенди.
Бизни республикада 2010-чу джыл генерал-полковникни 90-джыллыкъ юбилейи белгилеген кюн Совет Союзну маршалы, 1987-чи - 1991-чи джыллада СССР-ни Къоруулау Кючлерини министри Дмитрий Тимофеевич Язов анга уллу сый бериб былай джазгъанды: «…Этот человек действительно достоин, чтобы его отметили, как отважного воина Родины, верного сына родной республики, человека преданного своему народу. Он заслуживает этого трижды. И клянусь Вам за мужественного человека, горца, который своим именем украсил наши Вооруженные Силы. Я знаю генерала и по другой работе, когда он был заместителем начальника Академии имени М.В. Фрунзе. Я даже не представляю, откуда талант у человека, который никогда до этого не работал преподавателем, а тут становится наставником, учит учёных, занимается со слушателями и показывает образцы ведения учебных занятий. И новые формы, и новые методы, и какие-то придумывает интересные операции. Просто удивляться приходилось его умению педагога подходить к воспитанию слушателей.
Генерал-полковник Солтан Магометов проходил службу не где-то в удобном для него месте, он служил в самых горячих точках. Что такое Забайкалье? Что такое Афганистан? Вы это прекрасно знаете. И везде он показывал образцы мужества, выносливости, храбрости…».
Уллу Ата джурт къазауатны тарихине къарасакъ, аскерчилени, абычарланы, тюз адамланы, тылда джигитлик танытыб уруннганланы Джуртха сюймекликлери, патриотлукълары бек уллу болгъаны ачыкъ кёрюнеди.
Солтан керти патриот эди, Ата джуртха керти къуллукъ этиуню юлгюсю эди. Аны ючюн Махамет улу Ленинни ордени бла, 9 башха орден бла, 16 медаль бла саугъаланнганды. Ол Сирияны, Польшаны, Монголияны дагъыда талай тыш къралны орденлерини иесиди. Аланы арасында Сирияны «Орден белого Орла» ордени да барды. Джашаууну 40-дан аслам джылын аскерге берген керти джигитни 40-дан аслам саугъасы барды. Ол кесин алгъа урмагъан, адебли-намыслы адам болгъаны бла анга теджелген «Совет Союзну Джигити» деген атны алмай къойгъанды.
генералны аты республикада шахарланы, эллени орамларына, школлагъа аталгъанды. Ол Къарачай шахарны Сыйлы адамыды. Аны къабыры Джигитлени аллеясындады. Аны къойгъан джарыкъ ызы ёсюб келген джаш тёлюлеге къыбыламады.
Биз, афганчыла, Къарачайны деу уланыны аллында баш ура, аны сыйын мийикде тутабыз. Эркишиге эм уллу сый Ата джуртха халал къуллукъ этиудю. Генерал Махаметланы Солтан Алтын Джулдузгъа ие болмаса да, аны аты миллетибизни джюрегинде ёмюрлюкге, джукъланмазлыкъ джулдузча, джарыкъ джаннганлай турлукъду.
Эриккенланы
Азрет-Алий,
афган къазауатны ветераны.
Азрет-Алий,
афган къазауатны ветераны.
{jcomments}
