«Къарачай» газетни абыстол (ноябрь) айны 2-де чыкъгъан 84-чю номеринде «Адам улу кечмез къыйынлыкъны салгъандыла» деген статьяны басмалагъан эдик. Ол, экинчи дуния къазауат бошалгъандан сора, талай джылны тинтиу ишле бардырылыб, нацистлени аманлыкъ ишлери толу ачыкъланнганларындан сора, сюдю процесслени джыйыб, 1958-чи джыл «Нюрнбергский процесс» деген 7-томлукъ уллу китабда берилген керти документлени тамалында джазылгъан бла байламлы эди.


Окъуучуларыбызны эслерине салайыкъ, ол документли китабны 3-чю томун «Къарачай» газетни редакциясына Пристань элден пенсионер Болатчыланы Эреджебни джашы Пача келтиргенди. Кеси сюргюнню къыйынлыгъын халкъы бла тенг чегиб, къыйын сынамладан сыйы бла ёте келгенди. Ол шартлары гитчеликден огъуна зорлукъгъа, терсликге къаршчы кюрешни джолун къаты тутаргъа анга кюч бергенлей тургъандыла. Пача Орта Азияда сегиз классны окъугъанды. Кавказгъа къайтханында билимин ёсдюре баргъанды, кеси да партия организацияны тюрлю-тюрлю джууаблы къуллукъларында ишлегенди. Болатчы улу пенсиягъа чыкъгъынчы джыллада, чыкъгъандан сора заманда да халкъыны тюзлюгюн джакълар, сыйын чыгъарыр муратда кёб ашхы иш этгенди. «Къарачай» газетни корреспонденти Батчаланы Фатима аны бла этген ушагъын бюгюн окъуучулагъа теджейбиз.

 

- Къазахстан бла Орта Азияда джылладан хапар бир айтсагъыз.
- Бизни юйдеги Орта Азиягъа Огъары Марадан кёчгенди. Анам да аланы ичинде болуб, 300-ден аслам марачы тиширыу прирезкагъа нартюх сындырыргъа кетген эдиле.  Бизни кёчюрген сагъатларында ала къалыб кетген эдиле. Алай бла биз, тёрт къарнашчыкъ болуб, эгечим да къарт анам бла бирге Огъары Марадан кёчюрюлген эдик. Алай бла анабыздан айырылыб къалгъан эдик, атам да къазауатда эди. Къыбыла Къазахстанны джерине, къум тюзлеге, тюк чачылгъанлай, тёгюлген эдик.
Прирезкада къалгъан тиширыуланы да кёчюрген эдиле. Бизни анабыз талай замандан кючден-бутдан табхан эди бизни тургъан джерибизни. Тёрт джылны бек къыйын хыйсаблада тургъанбыз. Джукъ ёсмеген, битими, сууу болмагъан аман джерге тюшген эдик. Бюгюнча эсимдеди, къум тюзледе гелетеу болуб тургъан кёзюуюбюз. Биз тургъан кишлакны ичи бла тюеледе, эшекледе джолоучула джюрюгенлей тура эдиле. Аланы алларын сакълай эдик да, тюеле бла суу алыб келгенни кёрсек, алларына чабыб, джылаб, суу, гырджын кесек, къайдам аны кибик къарныбызгъа бир джукъ тилей эдик. Ала уа, тюелени юслеринден къамчилери бла узакъдан керилиб, бизни уруб, ачыта: «Ай, бандитле», - деб къатларына да къоймай эдиле. «Бандит» деген джалгъан атны такъгъан эдиле да, аны ючюн эте болур эдиле алай, аны артда ангылагъан эдим мен. Анда-санда бир ийманлары болгъанла чыгъыб къалсала, насыбыбыз тута эди, ала суу да ичириучен эдиле. Марадан бизнича дагъыда тёрт юйдеги бар эди, барыбыз да, хар неден да илгиздик бола, къоркъа, бугъуна айлана эдик. Абадан къарнашым Борисбий эсли эди, кеси да бир кесек орусча сёлеше билгени себебли гырджын кесек, суу уртлам алыргъа тилин ангылатыргъа кюреше эди. Кюнлени биринде аллай тюечилени бири бизге суу да ичириб, къолу бла бир джолну кёргюзюб, алай ары джол тутсакъ бир къабар къабын неда суу табаргъа боллугъубузну ангылатыргъа кюрешди. Сора биз сауутла джыйдыкъ, беш юйдегиде юч челек табылгъан эди. Аланы да алыб, ичибизде абадан къауумдан 6-7 адам болуб, ол тюечиле юретген джолгъа чыкъдыла. Сора талай сагъат озгъан болур эди арадан, ала сохан, гырджын, суу дагъыда башха ашарыкъладан къолларын толтуруб келгенлерин кёрдюк, аланы къууанчлары узакъдан таныла эди. Биз, гитче къауум, ачдан къарыусуз болуб тургъан сабийле, къарт анам дагъыда бирси тиширыула аланы кёргенлей, эрлай секириб ёрге туруб, алларына чабдыкъ. Сора алыб келген ашарыкъланы къотарыб бошагъандан сора, бир-бири ауузларына чаба бизге хапар айтдыла: «Бизге джолну юретгенлерине кёре, ол джолну тартыб узакъ бардыкъ. Район аралыкъ болур эди, адам кёб джыйылгъан бир джерге джетдик. Джууукъ баргъанлай радио бла орусча бир затланы къычыртыб къайтарыб айтылыб тургъанын эшитген эдик. Олсагъатлай джыйылгъан адамла алларында сатыуларын да ёрге-ёрге атыб, къычырыкъ эте, асыры къууаннгандан бир-бирлерин къучакълай эдиле. Аланы бир къаууму бизни кёргенлей узбек тилде: «Алыгъыз, ашагъыз не кереклигиз бар эсе да! Бюгюн къууанч уллуду, къазауат бошалды!» - деб кёзлеринден акъгъан джыламукъларын сюрте, бизге гырджын, кёгет, башха затланы кёлеклерибизни этеклерине къуя эдиле...»
Адам джашамагъан бир кишлакда беш марачы юйдеги болуб тура эдик. Анда-мында бир юй тюб кёрюннген джерле да бар эдиле. Къабыргъалары тюгел оюлуб бошалмагъан, чачылгъан юйню бир мюйюшюн къаты джелледен ышыкъ этиб, кесибизге джашар хыйсабла къураргъа кюрешген эдик. Сабийле къызгъан къумда кече бир-бирибизге къысылыб джата эдик, сора танг аласы бла къычырыкъ-сыйытха уяна эдик. Бизнича сюргюнчюлени арасында ал кюнде ёлюб къалгъан адамны тиширыула арлакъгъа элтиб, басдырыб келселе, ол къум тёбени да джел кече ары-бери сюрюб юсюн ача болур эди, кийик джаныуарла ёлюкню санларын ары-бери чачыб, кемириб кете эдиле. Сора джарлы тиширыула да ёлген адамларыны сюеклери чачылыб тургъанларын кёрюб, къычырыкъ этиб сарнай, аланы джыйыб ызына басдырыргъа кюреше эдиле. Абаданла джыласала, биз да алагъа къошулуб джылай эдик. Алай бла 1947-чи джылгъа дери Къыбыла Къазахстан бла Узбекистаннга джууукъ къум тюзледе тургъанбыз. Андан сора анамы къарнашы Чотчаланы Найыбны джашы Ислам, билимли адам эди, бизни излеб, табды. Бизни халыбыз аманнга кетиб баргъанын ангылаб, алайдан башха джерге кёчюрюр мадар этди. Ол джууукъ адамын Чотчаланы Джыгырыйны джашы Азретни къураб, биз тургъан джерге  джиберген эди. Комендантлагъа тюбеб, сёлешиб, биз фронтчуну юйдегиси болгъаныбызгъа шагъатлыкъ этген къагъытланы джарашдырыб, алайдан бизни  Къыргъызиягъа алыб кетди. Алай бла оруслула джашагъан Военно-Антоновка деген бир уллу элге келдик. Анда джарашыб, джашаб тебредик. Бир кесекден мен школгъа джюрюб башладым. Алай а къыш кёзюуде юсюме киер кийимим болмай, школну къояргъа керек болгъан эдим.
- Атагъыз Эреджеб Уллу Хорламгъа,  юйдегисине  къалай тюбегенди?
- Атамы билими, окъууу джокъ эди. Орусча сёлеше билген огъай эсенг, ангыламай эди. Мал ёсдюрюб, сабан сюрюб, къара ишде урунуб джашагъан адам болгъанды. 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай фронтха ол кесини разылыгъы бла кетген эди. Алгъы бурун Украина фронтда, андан сора Сталинградны, ызы бла Москваны джаудан къоруулау урушлагъа къошулгъанды. Атам гитлерчи итлени Берлиннге сюрюб джыйгъан къызыл аскерчилени сафларында болгъанды. Рейхстагны алыр ючюн баргъан къаты сермешиуледе ол фашистле бла джанын-къанын аямай уруш этгенди. Хорламны белгисин, Къызыл Байракъны, къумукъ джаш Исмаилов Абдулхаким Исакович Рейхстагны башына такъгъан кюн атам аны бла танышханын айтхан эди. Алайда кече солугъан кёзюуде къарачай аскерчиле бир-бирлери бла сёлешгенлерин Исмаилов эшитиб: «Къайсы миллетни келечилерисиз, къайсы тилде сёлешесиз мени ана тилиме ушагъан?» - деб, туугъан адамларын кёргенча бир къууаныб, бети джарыб, ала бла танышыб, барын да къучакълагъан эди.  Ол кюнледе баргъан ачы сермешиуледе Исмаиловну эмда къызыл аскерчилени этген джигитликлерини юсюнден «Звезда Хакима» деген китабда да джазылгъанды. Атам айтхан хапарладан, алайда уруш этгенлени ичинде къарачайлыладан дагъыда кёчюрюлген башха халкъладан кёб адам болгъанды. Къазауатны бошалгъаны белгили болгъандан сора, аскер бёлекни тамадасыны буйругъу бла, кёчюрюлген халкъланы келечилерин къызыл аскерчилени сафындан айырыб, бир джер юйге джыйыб, кеслерине да тюз хапар билдирмегенлей, экинчи кюн эртденбласында Тверь областха, агъач кесерге, ашыргъандыла. Рейхстагны алгъан сагъатда къаты сермешде атамы тобугъуна окъдан чечме чартлаб киргени амалтын, аягъы бюгюлмей эди, ол аны анда да инджитгенлей тургъанды. Ол огъай эсенг, туугъан джуртубузгъа къайтхандан сора да, ахыр кюнюне дери, джарасы аны къыйнагъанлай тура эди. Аланы къазауатда этген джигитликлери, ётгюрлюклери ючюн алгъан саугъаларына да хазна эс бёлмей, хыны командирле тылда да аланы къыйнагъанлай тургъанларыны юсюнден кёб хапар айтыучан эди атам.
Атамы аскер къуллукъдан башына бош 1947-чи джыл этгендиле. Ол Къыргъызияда бизни тургъан джерибизни табыб келген эди. Былайда айырыб айтыргъа излегеним, Къоджакъланы Зулкъарнайны джашы Юнюс деб, кёчгюнчюлюкге дери мында устаз болуб ишлеб тургъан, билимли джаш бар эди. Ол сюргюн халкъланы арасында бир-бирлерин тас этгенлеге кёб болушханды. Бизни да къайда тургъаныбызны анамы къарнашы Исламгъа Юнюс билдирген эди. Атама да бизни тургъан джерибизни табаргъа ол болушхан эди. Миллетге джарсыгъан кёзюуде, къолундан келгенича, кёб игилик этгенди Юнюс, джандетли болсун.
Ызыбызгъа къайтыргъа эркинлик берилгенинде, биз туугъан элибизге, Огъары Марагъа, келдик. Бизни юйюбюзню элде амбулатория этиб тура эдиле. Юйюбюзню ызына алалсакъ деб мен не райком, не облисполком къоймай, барысына да барыб, халны айтыб, талай кере тилек къагъыт джазгъан эдим. Ол огъай эсенг, тарыгъыуларымы джазыб СССР-ни Баш Советини Президиумуна, К.Е. Ворошиловгъа да ийген эдим. Алай а мени джарсыуларымы оноуун этерге киши ашыкъмай эди.   Арадан кёб заман да кетгинчи, Къарачай районну больницасыны баш врачы Декккушланы Азамат меннге ол джумушну толу баджарыргъа сёз берди. Анга бек разы болгъан эдим  ашхы адам эди, джандетли болсун. Алай бла бизге джашаргъа юйюбюзню къуру бир бёлмесин берген эдиле. Алайда мени абадан къарнашларым Борисбий, Чора, Рашид, анам, юч эгечим, къысхасыча айтсам, барыбыз да сыйыныб джашарча тюл эди. Кесибиз излегенча болмагъанында, башха элледе юй орун излей барыб Пристань элде табдыкъ да, ары кёчюб, анда стауат къурадыкъ.
- 90-чы джыллагъа дери партияны бёлюмлеринде кёб джылланы ишлегенсиз. Партияны джумушун да баджаргъанлай, джамагъат ишлеге да тири къошулгъанлай тургъансыз. Къарачайлыланы къайда да тыйыншлысыча сыйларын кёрюрге керекдиле деген нюзюрню джыйылыулада докладларыгъызда айтханлай тургъансыз. Аланы область газетледе огъай эсенг, ара басмада да чыгъаргъандыла. Аны юсюнден не айтыргъа боллукъсуз?
- Мен ангылагъандан, ангысы болгъан адам кесини миллетини сыйын джакъларгъа борчлуду. Аны айтханым, хар табсыз айтылгъан сёзню да джюрегиме тартыб бара болур эдим, асыры къыйналгъандан кёб ачыулана эдим. Мени халкъымы терслиги, бедиши болмагъанын къычырыб хаман айтыб турурум келе эди. Ол огъай эсенг, таб, партияны къуллукъчулары джыйылгъан джерледе да, кесими тыялмай, тик сёлешиучю эдим, тамадала аны ючюн урушхан да эте эдиле. Джылла оза барсала да, бюгюнлюкде да бир къауумла энтда ол сыйсыз, ётюрюк сёзлени миллетни ичинде джюрютюрге, джаяргъа кюрешедиле, джаш тёлюню арасында керексиз гурушхаланы, чурумланы къозгъаргъа излегенле да чыгъыучандыла. Юлгю келтирейим.
1942-чи джыл Теберди курортну санаторийинде саулукъларын багъаргъа келген (ёпке ауруулу) сабийлеге гитлерчи нацистле адам кёлтюрелмезлей азаб чекдириб, ёлтюргендиле. Аны юсюнден кёб тюрлю хапарла джюрюгенлей тургъандыла. Бир заманлада уа, таб, «…ол зарауатлыкъны къарачайлыла этгендиле», деб джалгъан хапарланы да чыгъаргъан эдиле. Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора талай джылны ала бла байламлы тинтиу ишле бардырылгъандыла. Нацистлени башында сагъынылгъан эмда башха аманлыкъ ишлери толу ачыкъланнганларындан сора, сюдю процесслени джыйыб, 1958-чи джыл «Нюрнбергский процесс» деген 7-томлукъ уллу китаб Москва шахарда басмадан чыкъгъанды. Мен, 70-чи джыллада ол китабны хапарын эшитгенимде, аны сатыб алыргъа излеб, кёб айланнган эдим. Москвада джашагъан шагъырейлериме аманат этгенимде, ала табхан эдиле. Алай бла ол 7-томлукъ китабны ичинде бир хариф къоймай окъугъанма. Китабны 3-чю томуну 277-чи бетинде Тебердиде ауругъан сабийлеге салыннган зорлукъну юсюнден толусу бла джазылгъанды.
- Тарихли, документли хапарланы окъургъа, тинтерге бек сюйгенигиз танылады. 1970-чи джыл Германиягъа баргъаныгъызны баш нюзюрю не эди?
- Ол джыллада кърал къуллукъда, урунууда алчыланы, эришиуледе хорлагъан студентлени Совет Союзну уллу шахарларына, тыш къраллагъа 5-7 кюннге солургъа ие эдиле. Алай бла саулай Ставрополь крайдан беш джаш адамгъа, бири мен эдим, ФРГ-гъа турист болуб барыргъа насыб тюшген эди. Нацистлени адамланы миллионла бла къырыргъа этген химия, газ мадарланы хазырлагъан джерлери барды, деб талай джерде окъугъан эдим, аланы бири Германияны Франкфурт-на-Майне  шахарында болгъанын да билген эдим. Мени ары баргъанымы баш мураты да «мурдарлагъа кюч-мадар бериучю» ол джерни бир танысам деб ол эди. Алай бла туристлени Кёльн шахарны сыйлы джерлери бла шагъырей эте эдиле. Биринчи кюн клисагъа къараргъа бардыкъ. Аны ичинде Нуссен бабас хошкелди сёз айтыб, бизге ол клисаны тарихиден хапар айтды. Шахарны ичинде аллай 108 клиса, аланы хар бири кесича бай тарихли болгъанын да айтды. Алайдан сора Дортмунд, Дюссельдорф, Франкфурт-на-Майне шахарлагъа бардыкъ. Биз баргъан кюнню ал кюнюнде Дюссельдорф шахарны студентлери герман правительствону политикасына къаршчы митинг этген эдиле. Орамлары къуджур къатышыб, джылтыргъан плакатла джер-джерде атылыб… Сора хапар билирге излеб, бизни джол устабыз Ханцха сордум. Ол айтхандан, Франкфурт-на-Майне шахарны Кельбергерштрасса орамында «И.Г.Фарбен» деген штаб-квартирада мингле бла адамланы къырыр мурат бла газ, бирси химия бла концерн болгъанды. 1945-чи джыл Англияны авиациясы бла Франкфурт-на-Майне шахаргъа тобла атылыб шахарны джер бла тенг этген эдиле. Ол концернде этилген ибилис мадарла миллионла бла адамланы къурутхандыла. Аны юсюнден 1970-чи джыл «Ленинское знамя» газетни 112-чи номеринде «В стране безумия» деген статьяны да басмалагъан эдим.
Андан сора «Нюрнбергский процесс» китабны джангыдан окъуб тебредим. Аны барын айтханым, бизни миллетибизни тырнакъны тюбюнде кир чакълы бир терслиги болмагъанлай, азаб да чекдирдиле, гитлерчи нацистлени салгъан къыйынлыкъларын бизге джагъаргъа да кюрешдиле. Алай болса да, шукур Аллахха, «тюзню юлюшю тюзде къалса да, бёрю ашамаз» дегенлей, не да кёрдюк, неге да тёздюк. Энди мындан ары миллетибизни сыйын джакъларгъа, адебин-намысын тутаргъа эмда ёсюб келген джаш тёлюге аланы сингдирирге хар бирибизге да борчду.
Башында сагъынылгъан гитлерчи нацистлени зорлукъларындан  54 гюнахсыз сабий ёлгенли быйыл эндреуюк (декабрь) айны 22-де 77 джыл толады. Гоначхир сууну къатында алагъа эсгертме салынса, ол къуру бизни ёсюб келген тёлюлерибизге болуб къалмай, Доммайгъа солургъа келген къонакълагъа да тау джуртубузну тарихини бир бетин ачхан эсгертме боллукъ эди, деб келеди кёлюме. Газетни юсю бла окъуучуладан бир тилерим - аны юсюнден кеслерини оюмларын редакциягъа джазыб ийселе, алай бла ол джумушха хар бирибиз да къолубуздан келгенича юлюш къошсакъ, кърал къуллукъчуларыбыз олсагъатда оноу этиб, ишни къолгъа аллыкъ эдиле, алай бла хайт деб ол магъаналы иш толу баджарыллыкъ эди, деб ышанама.
- Пача, сау болугъуз, бизге сейир хапар айтханыгъыз ючюн. Мындан ары да Аллах сизге саулукъ-эсенлик берсин.

 
{jcomments}