Хатуайланы Ибрагимни джашы Мурат 1963-чю джыл Къумуш элде уллу юйдегиде туугъанды. Ибрагим бла Любаны джети сабийлерини ючюнчюлери болуб ёсгенди. Элде орта школну тауусхандан сора Мурат Черкесскеде шофёрла хазырлагъан ючайлыкъ курсланы окъугъанды. Андан сора, къач кёзюуде аскер борчун берирге чакъырылыб, 1981-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 5-де къуллукъ этерге кетеди.
Ол, Ставрополь шахарда аскерчилени джыйгъан пунктда 3 кюнню туруб, 300-ге джууукъ адамны алайдан Ростов областны Каменск-Шахтинск шахарына ашыргъандыла. Хатуай улу анда юч айны карантинде болгъанды. Къысха заманны ичинде окъну-тобну тюрлю-тюрлюсюн (ала уа тыш къраллы тобла да болгъандыла) чачаргъа эмда атылтыргъа, аладан къалай сакъланыргъа керек болгъанын, душманланы хыйлалыкъ мадарларын билирге, бычакъ бла уста хайырланыргъа, дженгил чабаргъа, мийикге секирирге, таулагъа тири чыгъаргъа дагъыда урушда бек керекли кёб тюрлю затха юретгендиле. Афганистаннга ашырлыкъларын кеслерине билдириб, 1981-чи джыл эндреуюк айны 17-де Муратны дагъыда талай къарачай джашны учакъгъа миндириб Ашхабадха, алайдан да Афганистанны Кандагар шахарына ашыргъандыла.
Ма ол кёзюуден башланнганды Муратны джашауда эм къыйын сынамларын ётерге кёзюую. Кеси айтхандан, биринчи айлада джууукълары Муратны Афганистаннга тюшгенин билмей тургъандыла. Ол джыллада анда къазауатда джан берген джашланы хапарлары дженгил джайылыб, аскерде джашы болгъан аналаны, эгечлени джюрек джарсыуларына къайгъыла къошулгъанлай тургъанлары хакъды. Сандыкълада совет аскерчи джашланы ёлюклери келиб эшитселе уа, ары тюшген джашлары сау келиринден тюнгюле, алай а Аллахны бир джазыкъсынмакълыгъы бар эсе къайтыр, деген умутну юзмей джюреклеринде сакълагъандыла.
- Бизни Кандагарны аэропортундан келтириб аскер бёлекге къошханларында, ол заманда бизни Джуртда къыш эди, Афганистанда уа бир кючлю иссилик бар эди. Алайда биргеме 8 къарачай джаш бар эди: Даусуздан Батчаланы Алик, Зеленчук районну Ермоловка элинден Орусланы Назбий, Къочхарланы Борис, Ташкёпюрден Темрезланы Узейир, Джангы Элден (Акъ Къаладан) Къараланы Шахарбий бла Лайпанланы Пахауатдин, Къызыл Октябрь элден Кипкеланы Хорлам, Къумушдан Кечерукъланы Хыйса, Хумарадан черкес джаш Дугужев Ибрагим, ногъай джашла Джемакулов Рамазан бла Мурат. Алгъы бурун барыбызны да бир ангаргъа джыйыб бирер тюрлю батальоннга бёлюб, джашар джерибизни ангылатдыла. Къумушчу тенгим Хыйса танка бёлекге, Хорлам ремонт бёлекге, Батча улу Алик бла Къочхар улу Борис авторотагъа, Назбий бла мен да сапёр ротагъа тюшген эдик. Кюндюз январь айлада да анда бек исси бола эди, кече уа сууукъ эди, аны амалтын аскер палаткаланы агъач от бла ишлеген печле бла джылыта эдиле. Джукъгъан ауруула бек джайылгъан эдиле. Мен да талай кере ауругъан эдим.., - деб Мурат Афганистанда урушда къаллай хыйсаблада болгъыныны юсюнден хапар айтыб башлады. – Автомобиль батальонда мен талай айны тургъан болур эдим. Асламысына азыкъ, окъ-тоб ташыгъан машинаны джюрюте эдим. СССР-ни чегинде - Кушка станциядан - афганчылагъа ун, шекер, башха азыкъ, кийим, къайдам, аныча дагъыда башха тюрлю болушлукъ келгенлей тура эди. Ол себебден биз рейдге талай заманны ары барыб турдукъ. Джолу бек къоркъуулу эди. Алай дегеним, ташлы джол болгъанлыкъгъа, душманланы окълары къайдан келиб тиериклерин неда машинабыз къалайда атыллыгъын сагъыш этиб да билмей эдик. Аны амалтын чекде тургъан сагъатда да, джолда баргъан кёзюуде да бек сакълыкъ керек бола эди. Аны бла да къалмай, ауушла бла баргъан джол 300 километр болур эди, «Зелёная зона» дей эдик атына. Алайы ариу, чегетли джер эди. Ол джерлени душманла бизден эсе уста биле эдиле, кеслери да бугъунургъа алайын таб кёрюб, асламысына, ол джерледе сермешиуле кёб бола эдиле, - деб Мурат урушха къошулгъан къыйын кюнлени бирин эсине тюшюрюб, мыдах болду.
Аллай аскер джумушланы биринде Хатуай улу аскерчи тенглери бла джолоучу болуб бара тургъанлай, моджахедле бла бетден бетге тюбешиб уруш этгенди. Ол кюн алайда душман бла сермеше талай аскерчи джаш джан бергендиле, джаралы да болгъандыла. Муратны насыбы болур эди, анга окъла учхара тийген эдиле да, ол джаралы тенглерин окъну тюбюнден чыгъарыргъа болушхан эди. Алайда адамлыкъ танытханы ючюн Хатуай улу «Ётгюрлюгю ючюн» медаль бла саугъаланнганды. Аллай болумлагъа Мурат талай кере да тюшгенди, бир кере контузия да болгъанды. Ол кюнлени эсине тюшюрсе уа: «…Уруш баргъан кёзюуде джигитлик этерге неда бир саугъалы болсам деген зат акъылынга да келмей эди. Джан къоркъуудан сора да аскер антынга кертилей къалыргъа керекди деген борчунг тюше эди эсинге», – дейди.
Мындан, туугъан элинден биргесине кетген элчи тенги Кечерукъланы Абдулну джашы Хыйса бла бирге ызына Къумуш элине 1983-чю джыл эндреуюк (декабрь) айны 23-де сау-эсен къайтхандыла.
- Аскер къуллугъуму бошаб бери, юйге, деб хазырланнган кёзюуде, Афганистанны джеринде тенглерими суратлары да бар эдиле, эки джылны ичинде кёб тюрлю суратлагъа тюшген эдим, аланы да альбомгъа джабышдырыб, омакъ джарашдыргъан эдим. Не келсин, биргебизге джукъ алыргъа къоймагъан эдиле. Аны юсюнден тамадабыз къаты айтхан эди. Мен аны эшитгенимде бир бек къыйналгъан эдим. Алай болса да буйрукъгъа сыйыныргъа керек эдим. Къуллукъ борчубузну бериб юйге кетиб тебрегеникде, хар аскерчини чемоданын, кийимлерин, къолуна аллыкъ джюгюн тинтиб, къараб учакъгъа алай миндире эдиле. Алай бла джорукъну бузаргъа болмагъаны амалтын, кёзюм къараса да, кёб затымы биргеме алалмагъан эдим. Къумушчу тенгим Хыйса уа тамам «омакъ аскерчи» болуб джолгъа къуралгъанын командир эслеген эди да, аны дагъыда аныча талай джашны ол рейсден артха тыйгъан эди. Мен «ол тукъум ачы къазауатдан сау-эсен къалгъаныбыздан сора тенгимден къалай башха барайым уялмай элчилеримден» деген сагъыш башымы кючлей эди. Сора келиб Ташкентге тюшгенимде эки кюнню вокзалда аны сакъладым.
Ол кюн 1983-чю джыл эндреуюк айны 21-и эди. Алай бла эки джылны алгъа бирден кетгенлерича, туугъан эллерине сау-эсен бирге декабрны 23-де къайтыб келгендиле.
Афганистанда урушлада джигитлик танытханы ючюн эмда совет къралны аллында этген антына кертилей къалгъаны ючюн Хатуайланы Ибрагимни джашы Мурат «Ётгюрлюгю ючюн», «Хурметли афган халкъдан бюсюреу» атлы эмда «Генерал Махаметланы Солтанны» медаллары бла дагъыда талай Хурмет грамота бла саугъаланнганды.
Мурат аскерден къайтхандан сора талай джылны Къарачай шахарда конденсатор заводда уруннганды. Ол джыллада «афганчылагъа» теджелген кърал болушлукъну да алмагъанды.
Афганистанны джеринден къайтханлы экиджыйырма джылгъа джууукъ заман озса да, къазауатны джаралары бюгюн да аны джанын джарсытханлай турадыла. «Ат басханны джер биледи» дегенлей, эшта, афганчыланы джарсыуларын кимден да бек кеслери иги биледиле.
Бюгюнлюкде Хатуай улу юй бийчеси бла бирге эки сабийни ёсдюреди. Алайды да, Мурат, къазауат болмагъан рахат къралда джашагъанын баш магъанагъа санай, бюгюнлюкде кёлюн джарыкъ этерге кюреше джашайды.
Ол, Ставрополь шахарда аскерчилени джыйгъан пунктда 3 кюнню туруб, 300-ге джууукъ адамны алайдан Ростов областны Каменск-Шахтинск шахарына ашыргъандыла. Хатуай улу анда юч айны карантинде болгъанды. Къысха заманны ичинде окъну-тобну тюрлю-тюрлюсюн (ала уа тыш къраллы тобла да болгъандыла) чачаргъа эмда атылтыргъа, аладан къалай сакъланыргъа керек болгъанын, душманланы хыйлалыкъ мадарларын билирге, бычакъ бла уста хайырланыргъа, дженгил чабаргъа, мийикге секирирге, таулагъа тири чыгъаргъа дагъыда урушда бек керекли кёб тюрлю затха юретгендиле. Афганистаннга ашырлыкъларын кеслерине билдириб, 1981-чи джыл эндреуюк айны 17-де Муратны дагъыда талай къарачай джашны учакъгъа миндириб Ашхабадха, алайдан да Афганистанны Кандагар шахарына ашыргъандыла.
Ма ол кёзюуден башланнганды Муратны джашауда эм къыйын сынамларын ётерге кёзюую. Кеси айтхандан, биринчи айлада джууукълары Муратны Афганистаннга тюшгенин билмей тургъандыла. Ол джыллада анда къазауатда джан берген джашланы хапарлары дженгил джайылыб, аскерде джашы болгъан аналаны, эгечлени джюрек джарсыуларына къайгъыла къошулгъанлай тургъанлары хакъды. Сандыкълада совет аскерчи джашланы ёлюклери келиб эшитселе уа, ары тюшген джашлары сау келиринден тюнгюле, алай а Аллахны бир джазыкъсынмакълыгъы бар эсе къайтыр, деген умутну юзмей джюреклеринде сакълагъандыла.
- Бизни Кандагарны аэропортундан келтириб аскер бёлекге къошханларында, ол заманда бизни Джуртда къыш эди, Афганистанда уа бир кючлю иссилик бар эди. Алайда биргеме 8 къарачай джаш бар эди: Даусуздан Батчаланы Алик, Зеленчук районну Ермоловка элинден Орусланы Назбий, Къочхарланы Борис, Ташкёпюрден Темрезланы Узейир, Джангы Элден (Акъ Къаладан) Къараланы Шахарбий бла Лайпанланы Пахауатдин, Къызыл Октябрь элден Кипкеланы Хорлам, Къумушдан Кечерукъланы Хыйса, Хумарадан черкес джаш Дугужев Ибрагим, ногъай джашла Джемакулов Рамазан бла Мурат. Алгъы бурун барыбызны да бир ангаргъа джыйыб бирер тюрлю батальоннга бёлюб, джашар джерибизни ангылатдыла. Къумушчу тенгим Хыйса танка бёлекге, Хорлам ремонт бёлекге, Батча улу Алик бла Къочхар улу Борис авторотагъа, Назбий бла мен да сапёр ротагъа тюшген эдик. Кюндюз январь айлада да анда бек исси бола эди, кече уа сууукъ эди, аны амалтын аскер палаткаланы агъач от бла ишлеген печле бла джылыта эдиле. Джукъгъан ауруула бек джайылгъан эдиле. Мен да талай кере ауругъан эдим.., - деб Мурат Афганистанда урушда къаллай хыйсаблада болгъыныны юсюнден хапар айтыб башлады. – Автомобиль батальонда мен талай айны тургъан болур эдим. Асламысына азыкъ, окъ-тоб ташыгъан машинаны джюрюте эдим. СССР-ни чегинде - Кушка станциядан - афганчылагъа ун, шекер, башха азыкъ, кийим, къайдам, аныча дагъыда башха тюрлю болушлукъ келгенлей тура эди. Ол себебден биз рейдге талай заманны ары барыб турдукъ. Джолу бек къоркъуулу эди. Алай дегеним, ташлы джол болгъанлыкъгъа, душманланы окълары къайдан келиб тиериклерин неда машинабыз къалайда атыллыгъын сагъыш этиб да билмей эдик. Аны амалтын чекде тургъан сагъатда да, джолда баргъан кёзюуде да бек сакълыкъ керек бола эди. Аны бла да къалмай, ауушла бла баргъан джол 300 километр болур эди, «Зелёная зона» дей эдик атына. Алайы ариу, чегетли джер эди. Ол джерлени душманла бизден эсе уста биле эдиле, кеслери да бугъунургъа алайын таб кёрюб, асламысына, ол джерледе сермешиуле кёб бола эдиле, - деб Мурат урушха къошулгъан къыйын кюнлени бирин эсине тюшюрюб, мыдах болду.
Аллай аскер джумушланы биринде Хатуай улу аскерчи тенглери бла джолоучу болуб бара тургъанлай, моджахедле бла бетден бетге тюбешиб уруш этгенди. Ол кюн алайда душман бла сермеше талай аскерчи джаш джан бергендиле, джаралы да болгъандыла. Муратны насыбы болур эди, анга окъла учхара тийген эдиле да, ол джаралы тенглерин окъну тюбюнден чыгъарыргъа болушхан эди. Алайда адамлыкъ танытханы ючюн Хатуай улу «Ётгюрлюгю ючюн» медаль бла саугъаланнганды. Аллай болумлагъа Мурат талай кере да тюшгенди, бир кере контузия да болгъанды. Ол кюнлени эсине тюшюрсе уа: «…Уруш баргъан кёзюуде джигитлик этерге неда бир саугъалы болсам деген зат акъылынга да келмей эди. Джан къоркъуудан сора да аскер антынга кертилей къалыргъа керекди деген борчунг тюше эди эсинге», – дейди.
Мындан, туугъан элинден биргесине кетген элчи тенги Кечерукъланы Абдулну джашы Хыйса бла бирге ызына Къумуш элине 1983-чю джыл эндреуюк (декабрь) айны 23-де сау-эсен къайтхандыла.
- Аскер къуллугъуму бошаб бери, юйге, деб хазырланнган кёзюуде, Афганистанны джеринде тенглерими суратлары да бар эдиле, эки джылны ичинде кёб тюрлю суратлагъа тюшген эдим, аланы да альбомгъа джабышдырыб, омакъ джарашдыргъан эдим. Не келсин, биргебизге джукъ алыргъа къоймагъан эдиле. Аны юсюнден тамадабыз къаты айтхан эди. Мен аны эшитгенимде бир бек къыйналгъан эдим. Алай болса да буйрукъгъа сыйыныргъа керек эдим. Къуллукъ борчубузну бериб юйге кетиб тебрегеникде, хар аскерчини чемоданын, кийимлерин, къолуна аллыкъ джюгюн тинтиб, къараб учакъгъа алай миндире эдиле. Алай бла джорукъну бузаргъа болмагъаны амалтын, кёзюм къараса да, кёб затымы биргеме алалмагъан эдим. Къумушчу тенгим Хыйса уа тамам «омакъ аскерчи» болуб джолгъа къуралгъанын командир эслеген эди да, аны дагъыда аныча талай джашны ол рейсден артха тыйгъан эди. Мен «ол тукъум ачы къазауатдан сау-эсен къалгъаныбыздан сора тенгимден къалай башха барайым уялмай элчилеримден» деген сагъыш башымы кючлей эди. Сора келиб Ташкентге тюшгенимде эки кюнню вокзалда аны сакъладым.
Ол кюн 1983-чю джыл эндреуюк айны 21-и эди. Алай бла эки джылны алгъа бирден кетгенлерича, туугъан эллерине сау-эсен бирге декабрны 23-де къайтыб келгендиле.
Афганистанда урушлада джигитлик танытханы ючюн эмда совет къралны аллында этген антына кертилей къалгъаны ючюн Хатуайланы Ибрагимни джашы Мурат «Ётгюрлюгю ючюн», «Хурметли афган халкъдан бюсюреу» атлы эмда «Генерал Махаметланы Солтанны» медаллары бла дагъыда талай Хурмет грамота бла саугъаланнганды.
Мурат аскерден къайтхандан сора талай джылны Къарачай шахарда конденсатор заводда уруннганды. Ол джыллада «афганчылагъа» теджелген кърал болушлукъну да алмагъанды.
Афганистанны джеринден къайтханлы экиджыйырма джылгъа джууукъ заман озса да, къазауатны джаралары бюгюн да аны джанын джарсытханлай турадыла. «Ат басханны джер биледи» дегенлей, эшта, афганчыланы джарсыуларын кимден да бек кеслери иги биледиле.
Бюгюнлюкде Хатуай улу юй бийчеси бла бирге эки сабийни ёсдюреди. Алайды да, Мурат, къазауат болмагъан рахат къралда джашагъанын баш магъанагъа санай, бюгюнлюкде кёлюн джарыкъ этерге кюреше джашайды.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
{jcomments}
