Къарабашланы Наныуну джашы Казим 60 джылдан артыкъны малчылыкъда уруннганды. Джетишимлери бла Къарачай-Черкесияны тышында да махталыб тургъанды. Эл мюлкню ёсюмюне къошхан юлюшю ючюн Ленинни, Урунууну Къызыл Байрагъыны орденлери бла эмда ондан артыкъ медаль бла саугъаланнганды. «Социалист Урунууну Джигити» деген атха да теджелген эди, алай а, къралда болгъан тюрлениуле бла, берилмей къалгъанды.
Къарабашланы Казим  бусагъатда Красный Курган элде джашайды, кесине да 90 джыл болады. Аны бла ушакъ этерге, джашау, урунуу джолундан хапар билиб, ол айтханланы джазыб, газетде басмалаб, окъуучуланы шагъырей этерге деген нюзюр бла бардым. Къабакъ эшигин къакъгъанымда, бир киши ачды. Казим деген къартны излегеними айтдым. «Ол къарт менме, кел юйге»,– деди. Тыш къарамы, джарыкъ сёлешгени 90-джыллыкъ къартха ушамай эди. Гокка хансла, кёкенле, терекле бла джасалгъан кенг арбазына кириб тебрегеникде, Казимни тири атлаб джюрюгенине бек сейирсиндим.
Къарабаш улу Къарачайда белгили адамланы туудукъларыды. Аны къарт аталарыны атлары миллетибизни тарих китабына джазылыб, сакъланадыла. Ол адамланы юслеринден эртделеден бери да кёбчюлюк информация мадарлада, алимлени илму ишлеринде да айтыла келгенди. Сёз ючюн, Къарачай Эресейни къурамына киргенини юсюнден келишиуде, Кавказ чекде  патчах аскерни башчысы Г.А. Емануелге джазылгъан къагъытха Къарабашланы Темирчок мухурун уруб, къол салгъанланы бири болгъанды. Темирчокну джашы Темир-Солтан ХIХ-чу ёмюрню экинчи джарымында орус патчахны аскеринде къуллукъ этгенди. Аны юсюнден архив документледе былай джазылады:   «…Къарабашланы Темир-Солтан, 1851-чи джылдан башлаб аскерде къуллукъ этгенди. Ол джыл огъуна къыркъаууз (сентябрь) айны 12-чи, 22-чи, 23-чю кюнлеринде, аууз-герги (октябрь) айны 16-да Къобан ары джанында гиназ генерал-майор Эристовну аскер бёлегинде, джаула бла сермешледе ал сафда болгъаны ючюн «Ётгюрлюк ючюн» деген кюмюш медаль бла саугъаланнганды. 1852-чи джыл алтотур (март) айны 27-де, Уруп сууну огъары джанында къралгъа джаулукъ этген къауумланы ууатыуда джигитлиги ючюн юнкер чыннга тыйыншлы болгъанды. Ол Кърымда къазауатха да къошулгъанды».
Темир-Солтанны джашы Туугъан Казимни къарт атасы эди. Казим бла мен ушагъыбызны андан башладыкъ.
- Къарабашланы Туугъан юйдегисин да алыб, Тюркге кетгени архив материаллада, китаблада да джазылады. Аны юсюнден атангдан, башхаладан да эшитген болурса? Билгенингча хапар айтсанг… 
 - Атам Наныу айтхан хапарланы бир къаууму эсимдедиле. 1904-чю – 1905-чи джыллада къарт атам Туугъан, кесини адамлары бла элинде-джеринде къалмай, джамагъатны Тюркге кёчерини къайгъысын этиб, башчылыкъ этиб айланнганланы бири болгъанды. Туугъанны Баталпашинскеде уллу къуллукъда ишлеген орус тенги болгъанды, аны атын, тукъумун да айта эди атам, мен а унутханма. Ол орус тенги Туугъанны кёчемен хапарын эшитгенинде, онгсунмагъанды. Алай а тышындан келгенле, эмиссарла дей болур эдиле дейме,  кимле эселе да анда джашау аламатды, сыйлы топуракъда, муслиманланы арасында боллукъсуз деб, кёблени ангыларына сингдиргендиле. Къарт атамы Тюркге кетмей тохтамазлыгъын билгенинде, джолда-затда къыйналмасынла деб, ол орус тенги Тебердиден Къара тенгизни джагъасына дери кеси ашыргъанды. Ол заманда мени атам Наныу гитче джашчыкъ болгъанды.
Барыб Тюркге тюшедиле да анда тамал саладыла, джашау къурайдыла. Кёчюб баргъанланы джетген джашларын Тюрк аскерде къуллукъгъа ала тебрейдиле. Заман оза, кёзюую джетгенинде мени атам Наныуну да аладыла аскерге. Ол джылны мен тамам тюзетиб айталлыкъ тюлме, алай болса да 1-чи дуния къазауатны заманы болгъанын билеме. Къалай болгъан эсе да, мени атам Эресей бла Тюркню арасында болгъан къаугъагъа тюшеди. Орус аскер хорлаб, Тюрк джанындан къазауат этген кёблени джесирге  аладыла. Джесирге тюшгенлени  ичинде мени атам да болады. Новороссийскеде быладан соруу ала, тукъумларын, атларын, Тюркде джашагъан джерлерин сорадыла. Атам да айтады ким болгъанын, къайда джашагъанын. Быладан хапар алгъанланы тамадасы, орус аскерни абычары, атама сынаб къарайды да: «Сен Къарабашланы Туугъанны таныймыса?» –  деб сорады. Бу да аны джашы болгъанын билдиреди. Ол абычар аны эшитгенинде, мени атамы – Наныуну - башха джерге элтиб, аны бла энчи ушакъ этеди. «Сени атангы орус тенги бар эди, мен аны джашыма. Къартланы хатерлери ючюн, джорукъну буза эсем да, сеннге болушургъа излейме. Къалай дейсе?» – деб сорады. «Мадар бар эсе мени Тюркге, адамларыма, ашыр», – дейди атам. «Алай этер мадарым джокъду. Мен билгенден, адамларынг Тебердиде да бардыла. Сени ары джанлатыргъа боллукъма», – дейди орус абычар.
Джесирге тюшгенлени къайры иериклерин, ала къалай боллукъларын киши да билмегенди. Аны амалтын, атам Тебердиге джанларгъа разылыгъын айтханды. Сау къаллыкъ ол абычар, къаллайла этген эсе да, мынга да Тюркден бир къарачай джашны къошуб, къагъытларын да табыча джарашдырыб, башларына бош этиб ийгенди. Къагъытлары джарашханы себебли, джолда киши тыймагъанны орнунда, туугъан джери Тебердиге джыйылады атам.
Атам Наныу эски элинде – Тебердиде - джангыдан тамал салады. Тура туруб, Къарачайда онглу адамланы бири Батчаланы Джаныуайны къызы Айшатха юйленеди. Эки джаш бла бир къыз тууадыла. Бёлек замандан, бир къауумла тюз, кенг джерлеге кёчген сагъатда, атам да Къызыл Октябрь элни сайлайды. Халкъыбыз джуртундан къысталгъынчы алайда джашаб турдукъ.
- Хапарынга кёре, бизни кёчюрген кёзюулеринде, сен он джылдан атлагъан  джашчыкъ болгъанса. Сабий кёргенин унутмайды, дейдиле. Ол кёзюу сени эсингде къалгъанмыды?
- Ол кёзюуге анабыз ауушхан эди. Тёрт сабий юйню бир бёлмесинде, атабыз да башха бёлмеде джукълаучан эдик. Кимлени эсе да хыны сёлешгенлерине, атам да алагъа къыджырагъанына уяндыкъ. Не эсе да бир къайгъы болгъанын ангылаб, дженгил огъуна кийиндик. «Эшикде сууукъду», - деб, атам дагъыда бир къабларыкъла берди, кеси да нелени эсе да джыйды. Экеулен эдиле сюелиб, къараб тургъанла. Ашыкъдырыб чыгъардыла юйден. Элни биз таныгъан, танымагъан да адамлары джыйылгъан джерге элтдиле. Алайда къаллай бир тургъаныбызны айталлыкъ тюлме. Биз ёмюрюбюзде кёрмеген бир тюрлю, уллу машинала келдиле. Аскерчиле хыны-хуну эте, бизни алагъа миндирдиле. Итле улуй, сауулмагъан ийнекле ёкюре, къойла мангырай къалдыла. Ууакъ сабийле, тиширыула джылай, бизни темир джол станциягъа келтирдиле. Адам тул-тубан эди. Паровоз, вагон дегенча затланы ким кёрген эди, сабийле алагъа сейирсиниб, къоркъуб да къарадыкъ. Бир уллу эшиклери бар кёре эдим, ачыб ары джыйыб тебредиле. Атабызны тёгерегине къысылыб, сууукъ полгъа олтурдукъ. Джолда къаллай къыйынлыкъда баргъаныбызны уллула гитчелеге айта, къарт, джаш да биледи. Къазахстанны Сайрам районунда Черноводск элге тюшдюк. Атам колхозда ишлерге да, бизге ана джылыу берирге да кюреше  эди. Не келсин, кёб турмай ауушуб къалды. Уллу къарнашым Хайдарны шахтада ишлерге алыб кетген эдиле. Эгечим Гатдан ауруб орунда эди. Юйде тамадагъа мен, юйдегини ючюнчю сабийи, къалыб кетдим. Ачлыкъ-джаланнгачлыкъ, къыйын кёзюу. Бир мадар этерге керек эдим да, къазахлыланы къойларын кютерге джарашдым. Мында эки классны бошагъанымдан сора, окъур мадарым болмады.
- Артда да бир усталыкъ алыргъа таблыкъ тюшмедими?
- Огъай. Къойчулукъ болду мени усталыгъым. Колхозда алагъа къарай турдум да, сюрюуге тамада этдиле. Олсагъатда меннге онджети джыл да толмагъан эди. Къазах, къарачай эркишиле да джокъну орнунда эдиле. Аны бла тюшдюм алайгъа. Ол заманлагъа кёре, иги мюлк эди. Къыйынынга ачха, мюрзеу, башха затла да бере эдиле. Къарнашым юйлениб башха чыкъгъан эди. Къалгъан ючюбюз, келген сагъатыбызда тюшген гитче мекямчыкъда тура эдик. Кесим юй да ишледим, мал къоллу да болдукъ. Эгечими да тышына чыгъардыкъ, гитче къарнашымы да юйдегили этдик. Джуртубузгъа къайтырны аллы бла кесим да юйлендим. Барыбыз да эски элибизге, Къызыл Октябргъа, джыйылдыкъ. Джарашыб тургъанлайыбызгъа, уллубуз Хайдар: «Эт джууукъларыбызны къатларына барайыкъ»,–деди. Биз къуралыб къалалмадыкъ. Хайдар Мирный элге кёчдю.
Къайтханлай огъуна мен Къарданик колхозда къойчу болуб ишлеб тебреген эдим. 1972-чи джыл, адамларым къоймай, мени да Нарсана джанына кёчюрдюле. Ат заводну тамам махталыб тургъан кёзюую эди. Анда тамада къойчу болуб джарашдым. Бёлмей 27 джыл ишледим.
- Урунууда джетишимлери бла атлары юлгюге айтылгъан талай адамны бири болуб тургъанынг мени да эсимдеди…
- Да хо, махтар ючюн къалмай эдиле. Райондан, областдан келиб, мени къошумда семинарла да эте эдиле. Ийнанмай, тёртюшер къозу табхан къойлагъа, кеслери къарай эдиле. Ючюшер, экишер къозула табханла уа бек кёб эдиле. Сюрюуге юйдегим бла кесим къарай эдик. Кече-кюн демей кюрешгенибиз бла эришиуледе алгъа чыгъыб тура эдик.  Сау болсунла, сыйыбызны да кёре эдиле. Саугъала да бере эдиле. «Социалист Урунууну Джигити» деген атха къагъытларымы джарашдыргъан эдиле, не эсе да болмады. «РФ-ны эл мюлкюню махтаулу къуллукъчусу» деген атны да берген  эдиле. Уллу кърал оюлуб, хар не тюрленнгенинде, кёб турмай, тыйыншлы  солуугъа чыкъдым.
- Ёмюрюн урунууда ашыргъан адам юйге джыйылыб, ныгъышда олтуруб турала болмаз…
- Тюз айтаса. Кесиме энчи малла къурадым. Ийнекле тутабыз. Джылкъыбыз барды. Къарачай атларыбыз 100 бардыла да, аланы тёрт къауумгъа юлешгенме. Хар биринде бирер аджир барды. Башлада джайыладыла, кесибиз барыб, къараб турабыз. Элден джаякълаб, алгъын самолётла къонуучу джерни къыйырындады ат орнубуз. Бек сууукълада анда тутабыз.
- Аллай бир атны, ийнеклени ашларына уллу джоюм этерге керек бола болур. Ол джаны бла къалайсыз?
- Туугъан тёлюден эркек тайланы сатабыз. Къарачай атланы махтаулары уллуду да, республикадан, Къабарты-Малкъардан башха джерледен да келиб аладыла. Мал ашха  ол ачхадан джоябыз. Тиши тайланы кесибизде сакълайбыз. Ала ёсе, къарт байталланы алмашдыра барабыз.
- Мен билгенден, атангы Тюрк аскерде къуллукъ этерге алгъан кёзюулеринде, ол джангы юйлениб тургъанды. Джашчыкъ да туугъанды. Ол къарнашынгдан хапарынг бармыды? Саумуду?
- Къарнашымы аты Мухаммат эди. Ауушханды. Джандетли болсун.  Мухамматны юч къызы бла тёрт джашы барды. Алгъаракъда Мухаммат бир джашы бла къонакъгъа келген эди. Айландырыб ариу джерлерибизни кёргюздюк. Бек джаратды. Мында джууукъла бла да шагъырей болду. Анда да бизни тукъумдан талай юйдеги джашайды. Аланы хапарларын да айтхан эди. Бир айны туруб алай кетген эдиле. Ары къонакъгъа да чакъыргъан эди, ала  а барырча, таблыкъ тюшмейди. Айтыууна кёре, бизни эт джууукъларыбыз Тюркню талай джеринде тамал салыб турадыла, джашаулары да игиди. Баш билимли джашла, къызла да кёбдюле. Мухаммат дин тутхан адам эди. Уллу къарнашым Хайдар бла мен хаджиликге барыб келгенибизни эшитгенинде, бек къууаннган эди.
- Юйдегинги юсюнден да айтмасакъ, хапарыбыз толу боллукъ тюлдю.
- Эки кере юйдегили болгъанма. Саулай да 16 сабий туугъан эди. Экиси керти дуниягъа кетгендиле, башхала сау-эсендиле. Эки джашдан къалгъанла юйленнгендиле, туудукъла да 20-гъа джууукълашхандыла. Тогъузуну баш билимлери барды. Бу тёгерекде, Черкесскеде, Къарачай шахарда да ишлейдиле. Талайын уллу къуллукълагъа да салгъандыла. Уллу джаш – Ануар - сураты институтда махтау къангада тагъылыб, уллу стипендия да алыб, алай иги окъугъан эди. Устазлыкъ билим алыб чыкъгъандан сора, халкъ окъууда джетишимли ишлеб туруб, энди пенсиягъа чыкъгъанды. Бюгюнлюкде табышлылыкъ ишле бла кюрешеди. Ануарны джашы Мурат КъЧР-де Ёкюллени палатасыны вице-президентиди. Алибек полицияда къуллукъ этеди. Радик республикада электрокъууат джаны бла тамадаланы бириди. Къалгъанла да алача бирер ишни баджарыб кюрешедиле.  Юйдегилери бла келиб, кетиб турадыла. Хар келгенлери сайын бир иги хапар алыб келедиле. Мындан алда бир туудугъум, Черкесскеде джашагъан Муратны джашчыгъы Амирчик Интернетми дейсиз, не дейсиз аны бла байламлы телефонда кеси да кёрюнюб, бир ариу джырчыкъны джырлады. Алты-джыллыкъ Амирчик ауузунгдан чыкъгъан сёзню дженгил алыб къояды. «Джети атагъа дери саначы, джашым…» - дегенлей, ышарыб, бармакъчыкъларын ойната, автоматдан къуйгъанча: «Мурат, Ануар, Казим, Наныу, Туугъан, Темир-Солтан, Темирчок…» - деб аталаны санаб башлайды. Не джаны бла да фахмулу сабийге ушайды. Алай болмаса, джылы да джетгинчи аны школгъа аллыкъ болмаз эдиле.
Арбазым туудукъладан толуб къалады бир-бирде. Мен да алагъа къараб къууана, Аллах сизге, сизни тенглилеге да къазауатны, кёчгюнчюлюкню кёзюулеринде мен сынагъан затланы сынатмасын деб, алгъыш этеме.
- Этген алгъышларынг толсунла! Къууаныр кюнлеринг кёб болсунла!
- Сеннге да аллай игиликле, ашхылыкъла теджейме.
      АППАЛАНЫ Билял,   КъЧР-ни халкъ джазыучусу.
 
{jcomments}