Промышленность
2019-чу джылны биринчи джарымыны эсеблерине кёре Къарачай-Черкес Республикада джер хазнаны чыгъарыу эмда джукъ этиучю промышленностда ишни барыуу, 2018-чи джылны биринчи джарымы бла тенглешдиргенде, хайт деб айныгъанды.
Джукъ этиу промышленностда электрика керекле, къумач, суусун затла, агъачдан этилген керекле чыгъаргъан санагъатла уллу ёсюм кёргюзедиле – 17,5 процентге дери.
Миллетни быргъыла бла баргъан суу бла баджарыуда, джараусузгъа чыкъгъан затланы эмда багушну тазалауда ёсюм 117,9 процентге дери джетгенди.
Эл мюлк
Республиканы бютеу эл мюлкчюлери 2019-чу джылны башил-никкол (январь-июнь) айларында 9724,2 миллион сом багъасы хазыр продукция чыгъаргъандыла. 2018-чи джылны биринчи джарымы бла тенглешдиргенде 102,2 процентди ёсюмюню кёргюзюмю.
Урлукъ атылгъан сабанла 128,1 минг гектар джер алгъандыла. Аладан 99,9 минг гектарына мюрзеу атылгъанды, 8,3 минг гектарына чёблеу, 8,2 минг гектарына да гардош салыннганды. Шекер чюгюндюрню ёсдюрюу да 46,5 процентге аслам болгъанды. Быйыл ол 4,2 минг гектар джерге салыннганды. Къалгъан 1,4 минг гектаргъа тюрлю-тюрлю тахта кёгетле салыннгандыла. Аланы ёсдюрюу да 8,1 процентге кёб болгъанды.
Сабанланы 50,8 процентине элчи-фермер мюлкле, 36,9 процентине да энчи табышлылыкъ бла кюрешгенле урлукъ атхандыла. Ол джерлени 83 процентине мюрзеу урлукъ атылады.
Элчи-фермер мюлкледе мюрзеу атылгъан сабанла 4,9 процентге, шекер чюгюндюрню ёсюмю 65,9 процентге аслам болгъандыла, чёблеу салыу а 20,2 процентге азайгъанды.
Эл мюлклени барында да кюзлюкле 23754,4 гектар джер аладыла.
Малчылыкъ. 2019-чу джылны никкол (июнь) айыны аягъында эсеблеге кёре республиканы эл мюлклеринде 169,2 минг мал барды. Былтыргъы бу замандан 1,2 процентге асламды ол. Аладан 77,3 минги саулукъ ийнекледиле (0,1 процентге аслам), 1223,5 минги эчкиле бла къойладыла (2,6 процентге аслам). Тонгузланы саны 1,8 кереге азайыб, 2,2 минг болгъанды.
Тууар малланы 10,2 проценти эл мюлк организациялада, 37,6 проценти элчи-фермер мюлкледе, 52,2 проценти да элчилени къолларындады. Ууакъ аякълы малланы 24,6 процентин эл мюлк организацияла, 67,4 процентин элчи-фермер мюлкле, 8,0 процентин да элчиле тутадыла.
2019-чу джылны башил-никкол (январь-июнь) айларында мюлклени барында да 22,7 минг тонна эт, 89,8 минг тонна сют эмда 42,6 минг гаккы чыгъарылгъанды.
Къурулуш
Къурулуш ишле. 2019-чу джылны биринчи джарымында къурулуш ишле озгъан джылдан 62,1 процентге аслам бардырылгъандыла - саулай да 6521,1 миллион сом багъасы.
Къарачай-Черкес Республикада джангыртыу-къурулуш ишлени 38,5 процентин уллу эмда орта организацияла бардыргъандыла.
Ётген 6 айны ичинде 118,3 минг квадрат метр джери болгъан 404 мекям хайырланыугъа берилгенди. Аны къурулушу 525,7 куб метрди.
Джангы мекямла ишленнгенлери бла бирге эскилени джангыртыу ишле да бардырылгъандыла. Алай бла 2,3 минг тууар эмда 11,4 минг къой-эчки мал сыйынырча мекямла, трансформатор подстанция, 19,5 километр узунлугъу болгъан газ быргъыла, гитче машиналагъа къарагъан станция, джол сервисни аралыгъы, 1,3 минг квадрат метр джери болгъан сатыу-алыу предприятие, сатыу-алыу эмда офис аралыкъ, 3,4 минг квадрат метр джерлери болгъан складла, 66 адам сыйынырча къонакъ юйле, 123 адам сыйыннган хант юйле, сотовый байламлылыкъны баджаргъан 6 антенна, бир кереге 30 адам джатарча саулукъ сакълау учреждениеле, 3 джарыкълыкъ юй хайырланыугъа берилгендиле.
Эресей Федерацияны Экономика айныууну министерствосу 2019-чу джылгъа федерал эмда кърал магъаналы 14 объектни къурулушун къабыл кёргенди. Аланы ишлеуге федерал бюджетден 2689,2 миллион сом, республикан бюджетден да 40,7 миллион сом джоюм этилликди. Ол ачхадан озгъан 6 айны ичинде 936,8 миллион сом джоюлгъанды.
Улоу
Автомобиль улоу. Уллу эмда орта предприятиеле автомобиль улоу бла хайырланыб, 2019-чу джылны башил-никкол (январь-июнь) айларында 935,9 минг тонна джюк ташыгъандыла.
Коммерциялы джюк ташыу 56,2 миллион тонна-километр болгъанды.
Джамагъат улоу озгъан алты айны ичинде 7,3 миллион адамны джюрютгенди. Ол 2018-чи джылны биринчи джарымыны эсеблеринден 1,5 процентге асламды.
Сатыу-алыу 
Белгили болгъанына кёре сатыу-алыу этиуден тюшген хайыр 18452,0 миллион сомгъа джетгенди. Базарладан тышында сатыу-алыу этген организацияланы эмда энчи табышлылыкъ бла кюрешген адамланы хайырлары 14043,6 миллион сомгъа джетгенди, базарла бла джармалыкъланы да - 4408,4 миллион сомгъа.
Сатыу-алыудан тюшген хайырны 76 проценти организацияла бла энчи табышлылыкъ бла кюрешген адамланыкъыды.
Хант юйлеге тюшген хайыр, озгъан джылны биринчи джарымындача, 454,7 миллион сомлай къалгъанды.
2019-чу джылны биринчи джарымында Къарачай-Черкес Республиканы джамагъаты хакъ тёлениб баджарылгъан джумушлагъа 7790,2 миллион сом джойгъанды. Аладан спорт бла физкультурагъа, билим алыугъа, джарыкълыкъ юйлеге эмда телекоммуникациялагъа, къонакъ юйлеге эм аслам джоюм этилгенди. Джоюлгъан ачханы 61,5 проценти фатар-коммунал джумушлагъа кетгенди.
Башха джумушланы ичинде мекям ишлеу эмда аны джангыртыу, улоугъа ремонт этдириу ишле да бардыла.
Учуз багъасы бла сатыу-алыу
Учуз багъасы бла сатыу-алыу бла кюрешген энчи табышлы адамланы этген хайырлары 2019-чу джылны биринчи джарымында 13983,6 миллион сом болгъанды. Организацияланы хайырлары уа 11434,1 миллион сомгъа джетгенди.
Кърал статистиканы федерал къуллугъуну статистика регистрини информацион фонду билдиргенден, Къарачай-Черкес Республикада эсебге алыннган 6634 предприятие бла организация барды. Ол саннга энчи предприятиеле, филиалла эмда келечиликле да киредиле.
Ол субъектлени 46,1 проценти Черкесск шахарда, 10,5 проценти да Къарачай шахарда орналыбдыла.
Аланы 21,3 проценти сатыу-алыу джумушла бла кюрешеди эмда машиналаны  кереклерине къарайды.
«Юридическое лицо» болмагъанлай энчи табышлылыкъ бла кюрешгенлени саны 12030-гъа джетгенди. Аладан 2455-си элчи-фермер мюлклени башчылары, 457-си да ёкюлле бла нотариусладыла. Асламысы - 31,1 проценти - Черкесск шахарда, 12,0 проценти Джёгетей Аягъы районда, 10,5 проценти Гитче Къарачай районда орналгъандыла.
Багъала
Къарачай-Черкес Республикада 2019-чу джылны биринчи джарымына багъала бла тарифле, ортача, 2,1 процентге ёсгендиле. «2018-чи джылны биринчи джарымында ол кёргюзюм 1,2 процент эди. Ашарыкъ затлагъа 2,4 процент, башха товарлагъа да 0,6 процент къошулгъанды. Миллетге теджелген джумушланы багъалары 3,8 процентге кёлтюрюлгендиле.
Озгъан джылны биринчи алты айы бла тенглешдиргенде, ашарыкълада колбасаланы, бузлагъан эмда сууугъан чабакъны, шоколад конфетлени, майонезни, сабийлеге деб этилген эт консерваланы, сууланы, будай унну, сары джауну, тортланы, гырджынны дагъыда башха затланы багъаларына аслам къошулгъанды (9,7 процентге дери).
Тахта кёгетлени ичлеринде айырылыб сарысмакъны багъасы кёлтюрюлгенди, къызыл чюгюндюрню, алмаланы, джюзюмню, гардошну, соханны, быхыны багъаларына да бир кесек къошулгъанды.
Агурчаланы, гаккыланы, падражанланы, апельсинлени эмда шекерни багъалары уа 59,7 процентге дери тюшгендиле.
Башха товарланы ичлеринде айырылыб тютюн, орун керекле, аякъ машинала багъаракъ болгъандыла, аякъ кийимни багъасы уа 6,6 процентге тюшгенди.
2019-чу джылны биринчи джыл джарымында ёлгенлеге этилген джоюмла багъаракъ болгъандыла. Грециягъа барыргъа излегенле да джылладан эсе 32,2 процентге кёбюрек ачха тёлерге керек боллукъдула. Аны кибик, къонакъ юйлени, хамамланы, джамагъат улоуну, маданият бирлешликлени хакълары да кёлтюрюлгендиле.
Урунуу рынок
2019-чу джылны аллындан бери ачыкъ халда ишлегенлени саны ортача 78,1 минг адамды. Аладан 65,8 минг адам коммерция бла кюрешмеген организациялада ишлейди. Бирер сылтау бла ишлеялмагъанланы орунларына бир кёзюуге чыкъгъанла бла граждан-право келишиуню тамалында ишлегенлени саны да 3 мингнге джууукъду.
Ишсизлик. Миллетни иш бла баджаргъан кърал къуллукълада эсебге тюшюб тургъан 3,5 минг адам барды бюгюнлюкде. Аладан 88,3 проценти ишсиз болуб турады. Озгъан джылны биринчи джарымы бла тенглешдиргенде, ишсизлик да 2,4 процентге аслам болгъанды. Адамгъа джараулу иш табылгъынчы тёленнген ачханы 2,5 минг адам алады.
2019-чу джылны никкол (июнь) айыны ичинде 456 адам ишсиз болгъаны ачыкъланнганды, 636 адам да ишсизлени тизиминден кетерилгенди. Аладан 199-у иш табханды, 220 адам миллетни иш бла баджаргъан кърал къуллукъгъа заманында келиб, иш табмагъанларын билдирмегендиле, 217 адамны уа, бирер чурум бла келишмегенлери себебли, тизимлеринден иш бла баджаргъан кърал къуллукъ кеси чыгъаргъанды.
Аны бла биргелей, организациялагъа ишчиле керек болгъаны былтырдан эсе 9,6 процентге кёб болгъанды. Элия (июль) айны 1-не белгили болгъан эсеблеге кёре организациялагъа 2113 адам керекди.
Финансла
Финанс-кредит система. Къарачай-Черкес Республиканы Финанс министерствосу билдиргенден, 2019-чу джылны башил-хычаман (январь-май) айларында республикан бюджетге 10570,9 миллион сом хайыр тюшгенди, 10589,1 миллион сом да джоюлгъан этгенди. Алай бла аны дефицити 18,2 миллион сом болгъанды. Озгъан джылны биринчи джарымында дефицитни ёлчеми 536,7 миллион сом эди.
Бюджетге тюшген хайырны 32,6 проценти бергеди (налог). Бюджетни тамалы бергеден тюшген ачхады.
Джоюмланы ичинде миллет экономиканы айнытыугъа 1747,1 миллион сом, фатар-коммунал мюлклеге 738,5 миллион, билим бериуге 3616,5 миллион, социал политикагъа 2674,7 миллион сом джоюм этилгенди.
Коммерциялы организацияланы финанс болумлары. 2019-чу джылны башил-хычаман (январь-май) айларында уллу эмда орта финанс организацияланы къоранчлары 265,2 миллион сом болгъанды. Озгъан джыл 290,4 миллион сом хайырлары болгъан эди. Бу организацияланы тизимлерине гитче табышлылыкъ бла кюрешген, кърал эмда муниципал учреждениеле, банкла, башха финанс-кредит организацияла кирмейдиле.
Организацияланы кредит борчлары 45001,4 миллион сом болгъанды, андан 6231,3 миллиону тёленирге керекли болуб, тёленмей турады.
Демография болум
2019-чу джылны биринчи джарымыны эсеблерине кёре Къарачай-Черкес Республикада 465,5 минг адам джашайды. 2018-чи джылны биринчи джарымы бла тенглешдиргенде, къуру 61 адамгъа азайгъанды (озгъан джыл - 521 адамгъа).
Республикада джангы туууб къошулгъанланы саны 5,5 процентге ёсгенди. Алай бла, миллетни саны 211 адамгъа аслам болгъанды. Хар 100 ёлюмге 111 сабий туууб къошулгъанды.
2019-чу джылны биринчи джарымында республикада джыл да болмагъанлай 18 сабий ёлгенди.
Джылны аллындан бери, КъЧР-ни ЗАГС-лары билдиргенден, 658 юйдеги къуралгъанды, 428 юйдеги да айырылгъанды. Алай бла, хар джангы къуралгъан 100 юйдегиге 65 юйдеги чачылгъанды. Былтыр ол кёргюзюм 75 эди.
Миграцион болум. 2019-чу джыл Къарачай-Черкес Республикадан 2609 адам кёчюб кетгенди, 2333 адам да джашаргъа келгенди.
Республикадан тышына кетиу, 2018-чи джыл бла тенглешдиргенде, 2,5 кереге азайгъанды. Бизге джашаргъа Эресей Федерацияны башха регионларындан келгенлени саны 13,5 процентге аслам болгъанды. Бизден кёчгенлени асламысы Ставрополь крайда (1040 адам), Краснодар крайда (312 адам) эмда Москва шахарда (229 адам) орунлашхандыла.
Миллетни джашау турмушу
Къарачай-Черкес Республиканы Правительствосуну 2019-чу джылны хычаман (май) айыны 28-де бегитилген 134-чю номерли бегимине кёре, бир адамны джашау тамалына 9775 сом саналады. Былтыргъы кёргюзюмден 5,7 процентге асламды ол.
Республикада орта айлыкъ былтыргъа кёре 5,3 процентге ёсюб, 26733,4 сом болгъанды.
Ауруула
2019-чу джылны биринчи джарымында Къарачай-Черкес Республикада, озгъан джылны эсеблерине кёре, ёпке ауруула, грипп, сальмонеллез эмда гепатитле бла ауругъанланы саны аслам болгъанды.
Кесекле бла ауругъанланы 86,8 проценти 17 джылгъа дери сабийле болгъандыла.
Адамдан адамгъа джукъгъан ауруула бла бит кесгенлени саны уа танг кесекге азайгъанды.
Джорукъ бузуу
Къарачай-Черкес Республиканы Ич ишлерини министерствосу билдиргенден, 2019-чу джылны башил-никкол (январь-июнь) айларында республикада 2354 аманлыкъ иш этилгенди.
Аманлыкъ ишлени 59,4 проценти Гитче Къарачай районда, 25,4 проценти Черкесск шахарда, 19,4 проценти да Къарачай шахарда этилгендиле.
2019-чу джылны биринчи джарымында этилген аманлыкъланы 78,9 проценти ачыкъланнганды.
Аманлыкъ ишлени 707-си бек ауурлагъа саналгъандыла, аланы 75,2 проценти ачыкъланнгандыла.
Экономика бла байламлы 304 кере джорукъ бузулгъаны ачыкъланнганды. Аланы этгенледен 74 адамгъа терслеу ишле ачылгъандыла. 51 адамны иши сюдге тюшгенди. Ишлени ачыкъланнганларына кёре, саулай да 211,1 миллион сом къоранч болгъанды.
Наркотиклени джорукъсуз сатыуну, хайырландырыуну юсю бла этилген аманлыкъланы ичинде 53 проценти наркотиклени джорукъсуз сатыб алгъан, юйюнде тутхан, биргесине джюрютген, наркотиклени эмда башха ангыны тюрлендирген препаратланы кеслери этген къауумдула. Саулай да сыйырылгъан наркотиклени эмда башха, ангыны тюрлендирген препаратланы ёлчеми 11,8 килограмм болгъанды.
Джорукъ бузгъанланы, аманлыкъ ишле этгенлени 86,4 проценти эркишиледиле. Аманлыкъчыланы 78,5 проценти ишсизледиле.
Джорукъ бузуб, аманлыкъ иш этиб тутулгъанланы 24,6 проценти эсириб болгъандыла, 49,3 проценти алгъаракълада да аманлыкъ ишле этиб тутулгъан къауумладан болгъандыла.
Шимал Кавказ федерал округда кърал статистиканы федерал управлениесини КъЧР-де энчи бёлюмю.
 
{jcomments}