Къытай (Къытай Халкъ Республика)
1949-чу джыл октябрь айны 1-де къуралгъанды. Бюгюнлюкде Къытайны джери 9 598 962 квадрат километрди. 2019-чу джыл санау бла 1 404 328 611 адам джашайды.
Тарихине къарасакъ а, (-) 2353-чю джыл Яо патчахлыкъ этген джылдан бери санасакъ, Къытай кърал болгъанлы 4372 джыл болады.
Къытайны тарихи европачыла бла хазна къатышмагъанлай, кесича, барыб тургъанды. Монголлуладан, японлуладан эмда башхаладан къытайлыла кёб азаб чекгендиле. Алай болса да, къытайлыла сабырлыкълары бла, келген джауну да кеслерини ичлеринде эритиб, къытайлы этиб баргъандыла. Бюгюнлюкде Къытай дунияда эм онглу къралланы бирине саналады. Алай а Къытайны да бардыла къарыусуз джерлери.
1. Къытайны экономикасы тышындан къарагъанча болмай, ичинден къарагъан аны чола болгъанын эсгерирчады. Къышхыда болгъан отунну да бирден отха салыб, шынгкъарт этиб, ол шынгкъарт да уллу джаныб, бек джылы этиб, кёбге бармай джукъланнганча бола турады. Алгъаракълада Бютеудуния банкда ишлеб тургъан онглу къытай экономист Энди Се: «КНР движется к собственной Великой депрессии», – деб джазады. Белгили американлы, финансист Джордж Сорос да Энди Се айтханны тюзге санайды. Дунияда экономика халны сюзюучю «Стратфор» деген бёлекни алгъаракълада башчысы болуб тургъан, белгили американ политолог Джордж Фридман китабында джазгъаннга кёре, ХХI-чи ёмюрню 20-чы джылларында Къытайда байла бек бай болуб, джарлыла да бек джарлы болуб, байла бла джарлыланы араларында къаугъа чыгъарыгъы ачыкъланады. «КНР удерживают воедино деньги, а не идеология. Если в экономике наступит спад и в страну перестанут поступать средства, это не только парализует банковскую систему, но и заставит содрогнуться всё общество до самого основания», – деб джазады белгили аналитик. Алай болгъаны болса, джарлыла ач-джаланнгач болуб, джарлылыкъларын андан да бек эсгерликдиле, ачыулу болуб къозгъаллыкъдыла.
2. Къытай Халкъ Республиканы адамларыны барысы да бир миллетни келечилери болмагъанларын ким да биледи. Къытайда 56 миллетни келечилери джашайдыла. 92 процент чакълысы кесине хань миллетбиз дейди. Къытайны къыбыла джанында 17 мелиуан чакълы чжуан деген миллет, къыбыла джанында 10 мелиуан мяо деген миллет, орта эмда кюнбатыш сюремлеринде 10-11 мелиуан чакълы хуэйле деген муслиман халкъ, кюнбатыш джанында 10 мелиуан уйгъурлу, Тибетде да, къытайлыла кюч бла бойсундуруб тургъан 6 мелиуан чакълы тибетчи джашайдыла. Миллиарддан атлагъан хань миллетге кёре ала кёб болмасала да, Къытайны экономикасы оюлуб, ханьла башлары къайгъылы болсала, биз башында сагъыннган эмда башха ууакъ миллетлени миллет сезимлери уяныб, хар бири кесибиз кърал болабыз деб, къаугъа ачарыкъдыла. Бу айтыуубузгъа юлгюге, 2008-чи джыл тибетчилени къозгъалгъанларын, 2015-чи джыл уйгъурлуланы Аксау деген округда шахталагъа чабыуул этгенлерин келтирирге боллукъду. Къытайны къурамында тургъан Ич Монголияда, Гонконгда, Макаода джашагъан миллетле да башларына таб кёрмеселе, Къытайны къурамында турургъа излерик тюлдюле. Ол миллетле баш кёлтюре тебреселе, алагъа болушурукъла да табыллыкъдыла. Сёз ючюн, тибетчилеге – Индия, маньчжурчулагъа – Япония, тайванчылагъа – Америка болушургъа боллукъдула. Европачы къралла да Къытай не къадар къарыусуз болса аны онгсуннукъдула.
3. Къытайны бек кючлю аскери, экономикасы да бола тургъанлай, башында айтханыбызча, къысха заманны ичинде «уллу шынгкъарт» этиб, къралларында хауагъа, суулагъа да уллу заран джетдиргендиле. Бу барыудан барса, къысха заманны ичинде Къытайда солургъа хауа, ичерге таза суу болмай башларыкъды. Алимле айтханнга кёре, 2030-чу джылгъа Къытайда ичерге суу табыллыкъ тюлдю. Башха чурумланы санамай, аман хауаны, аман сууланы ууларындан хар джыл сайын Къытайда 250 000 адам ёледи.
Ингилиз кърал. (Великобритания, Шимал Ирландия, Шотландия бирлешиб къуралгъан патчахлыкъ).
Х-чу ёмюрде англосаксла бла кельтле, биригиб, Ингилиз патчахлыкъны къурагъандыла. 1603-чю джыл Англияны, Шотландияны эмда Ирландияны патчахлыкълары бирлешгенлеринде, Шотландияны патчахы Яков VI-чы «баш патчах» болады да, патчахлыгъыны аралыгъын Эдинбургдан Лондоннга кёчюреди. Великобритания деген бирлешген патчахлыкъ 1707-чи джыл къуралгъанды. Андан сора бу патчахлыкъдан бири чыгъа, бири кире кёб тюрлениуле бола турсала да, къысхасыча айтылгъан Великобритания аты, бюгюн-бюгече да сакъланады. ХХ-чы ёмюрню ахырындан бери Великобританияны къурамына Шотландия, Северная Ирландия, Уэльс киредиле. Джери 243 809 квадрат километрди, адам саны 66 273 576 болады.
Великобритания Европада эм уллу, кючлю къралланы бириди. 1952-чи джылдан бери ядро саууту барды. Британ аскерде джюз мингден аслам адам къуллукъ этеди, керек болса 400 000-ден артыкъ аскерчи сафха сюелликди.
Великобританияда джашагъанладан 55 073 552-си акъ адамладыла; 4 373 339-у, британ азиячыла; 1 451 862-си индийлиле; 451 529 бангладешчиле; 433 150-си къытайлыла; 861 815-си къатышла; 1 904 684-сю къарала эмда британлы къарала; 1 250 229-у тюрлю-тюрлю миллетледен туугъанла; 580 374-сю да башха тюрлю халкъланы келечилери боладыла.
Великобританияда джашагъанладан 42 079 000 адам христианлыды. 1 591 000 адам ислам динни, 559 000 адам индуизмни, 336 000 сикхизмни, 267 000 иудаизмни, 152 000 буддизмни, 179 000 адам тюрлю-тюрлю динлени тутадыла. Ийнанмагъанла 179 000, ийнанабыз, ийнанмайбыз деб да айтмагъанла 4 289 000 адам боладыла.
Башында айтханыбызча бюгюнлюкде Великобритания тёрт патчахлыкъдан къуралыбды:
1. Англия – Великобританияны тамалы. Ингилизлиле христианлыла болсала да англикан клисада намаз этедиле. Тиллери – ингилиз тил.
2. Шотландияда кёбюсюне протестантла джашайдыла. Лондонну Вашингтон бла бирге дуния бла бардыргъан, тохтамагъан урушларындан, хый-мый ишлеринден эригиб бошагъандыла. Кеслерини шотланд тиллеринде сёлеширге, адетлерине кёре, азат болуб джашаргъа излейдиле.
3. Шимал Ирландияда джашагъанланы кёбюсю католикледиле. Тиллери ирланд тилди. Анда джашагъан кёбчюлюк Великобританиядан айырылыб, Ирландиягъа къошулургъа излейди.
ТОМПАЛАНЫ Алибек.
