Быйыл къыркъар (август) айны 1-де тарих илмуланы доктору, профессор Валентина Павловна Невская туугъанлы 100 джыл толду.
Ставрополда кърал университетни махтаулу профессору, КъЧР-ни махтаулу илму къуллукъчусу Валентина Павловна Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла, «За трудовую доблесть», «За доблестный труд», «За долголетний добросовестный труд», «Урунууну ветераны» медалла бла, «СССР-ни окъуууну айырмасы» деген белги бла саугъаланнганды. Ол Кембриджде халкъла арасы аралыкъны бегими бла «Джылны Тиширыуу» деген атха эки кере тыйыншлы болгъан эмда «Медаль века» саугъаны алгъан алимди.
Невская (Скворцова) Валентина Павловна 1919-чу джыл къыркъар (август) айны 1-де Самарада туугъанды. Аны къарт атасы дин къуллукъчу болгъанды. Анасы Татьяна Васильевна устаз болгъанды, атасы уа Внешторгда ишлегенди. Алай бла аны сабий джыллары, атасыны ишине кёре, Персияда, Узакъ Востокда, Японияда, Германияда, Москвада ётгендиле.
Москвада школну айырмагъа тауусуб, Валентина Павловна Ленин атлы кърал устаз институтну тарих факультетине окъургъа киргенди. Алай а джарыкъ студент джашауу кёбге бармайды. Сталинчилени уулары аланы юйдегилерине да джетеди. Талай кере ишини юсю бла тыш къраллада болгъанын эсге алыб, атын «шпион» атха чыгъарыб, 1938-чи джыл атасын тутуб, он джыл тюрмелик азаб саладыла. Алай а ол джыл огъуна аны тутмакъда ёлтюредиле. Ол ачы ишни билмей, «кесинден бир хапар билдирликди» деб талай джылны сакълаб, излеб турады юйдегиси. (Валентина Павловнаны атасына сынгар 1957-чи джыл реабилитация этгендиле). Аны бла да къалмай, анасын да тюрмеге тутхандыла. Ол «халкъны джаууну юй бийчесиди» дегенни айтыб, беш джылны тюрме азабны чекдиргендиле. Аны бла болур, къазауатны аллы эмда къазауатны джылларына: «Полная чаша горести», – деучен эди Валентина Павловна…
Къазауатны заманында да ол къолунда гитче сабийи бла биринчи Ташкентге тюшгенди. Мамукъ тюзледе, мамукъ заводда да ишлегенди. Ызы бла туугъан джуртуна, Куйбышевге, келгенди. Анда да ол тиширыу бригадагъа къошулуб, агъач кеседи. Къар басыб тургъан чегетни ичинде кюнню узунуна отун этиб, ингирде бютеу бригада бла шынгкъарт отну тёгерегинде джырла джырлагъанларын сюйюб эсине тюшюре эди ол.
Алай бла, джазыуу сынатхан къыйынлыкълагъа бой бермей, Валентина Павловна, джашауну ал сафында болургъа, билимин ёсдюрюрге тырмашханды.
1944-чю джыл джюреги бла сюйген тарих илму окъуууна да къайтханды. Фахмулу тиширыу 1947-чи джыл Москвада устаз институтну бошаб, аспирантурагъа кириб, профессор В.Н. Дьяковну башчылыгъы бла илму бла кюрешиб башлайды. «Византия в классическую и эллинистическую эпоху» деген къыйын теманы тинтиб, кандидат диссертациясын болджалы бла джакълайды. 1950-чи джыл джаш алимни Мурманскеде устаз институтха ишлерге ашырадыла. Устазлыкъ ишин да бардыра ол илму иш бла кюрешеди. 1953-чю джыл СССР-ни Илмула академиясында «Византия в классическую и эллинистическую эпоху» деген китабы басмаланады. Антиковедле аны илму ишине уллу багъа бередиле. Валентина Павловнаны китабын немец тилге кёчюрюб, Лейпцигде чыгъарадыла. Бираз къысхартыб Токиода, «Шихо» деген тарих журналда да басмалайдыла. Австрияда эмда Францияда чыкъгъан илму журналлада аны ишине магъана бериб статьяла чыгъадыла. Ма алай бла джаш алимни аты илмуда белгили болады. Ол заманнга тюрмеден анасы да къайтады. Ол кёзюуде «халкъны джауу» деген ат бла тутулгъан адамгъа Москвада джашаргъа эркинлик бермегендиле, ким да болсун ара шахардан къоратхандыла. Фахмулу джаш алимни аты илмуда белгили болса да, В. Невская анасы бла биринчи Муром шахарда, артда Шимал Кавказда ишлегенди.
Невская (Скворцова) Валентина Павловна 1919-чу джыл къыркъар (август) айны 1-де Самарада туугъанды. Аны къарт атасы дин къуллукъчу болгъанды. Анасы Татьяна Васильевна устаз болгъанды, атасы уа Внешторгда ишлегенди. Алай бла аны сабий джыллары, атасыны ишине кёре, Персияда, Узакъ Востокда, Японияда, Германияда, Москвада ётгендиле.
Москвада школну айырмагъа тауусуб, Валентина Павловна Ленин атлы кърал устаз институтну тарих факультетине окъургъа киргенди. Алай а джарыкъ студент джашауу кёбге бармайды. Сталинчилени уулары аланы юйдегилерине да джетеди. Талай кере ишини юсю бла тыш къраллада болгъанын эсге алыб, атын «шпион» атха чыгъарыб, 1938-чи джыл атасын тутуб, он джыл тюрмелик азаб саладыла. Алай а ол джыл огъуна аны тутмакъда ёлтюредиле. Ол ачы ишни билмей, «кесинден бир хапар билдирликди» деб талай джылны сакълаб, излеб турады юйдегиси. (Валентина Павловнаны атасына сынгар 1957-чи джыл реабилитация этгендиле). Аны бла да къалмай, анасын да тюрмеге тутхандыла. Ол «халкъны джаууну юй бийчесиди» дегенни айтыб, беш джылны тюрме азабны чекдиргендиле. Аны бла болур, къазауатны аллы эмда къазауатны джылларына: «Полная чаша горести», – деучен эди Валентина Павловна…
Къазауатны заманында да ол къолунда гитче сабийи бла биринчи Ташкентге тюшгенди. Мамукъ тюзледе, мамукъ заводда да ишлегенди. Ызы бла туугъан джуртуна, Куйбышевге, келгенди. Анда да ол тиширыу бригадагъа къошулуб, агъач кеседи. Къар басыб тургъан чегетни ичинде кюнню узунуна отун этиб, ингирде бютеу бригада бла шынгкъарт отну тёгерегинде джырла джырлагъанларын сюйюб эсине тюшюре эди ол.
Алай бла, джазыуу сынатхан къыйынлыкълагъа бой бермей, Валентина Павловна, джашауну ал сафында болургъа, билимин ёсдюрюрге тырмашханды.
1944-чю джыл джюреги бла сюйген тарих илму окъуууна да къайтханды. Фахмулу тиширыу 1947-чи джыл Москвада устаз институтну бошаб, аспирантурагъа кириб, профессор В.Н. Дьяковну башчылыгъы бла илму бла кюрешиб башлайды. «Византия в классическую и эллинистическую эпоху» деген къыйын теманы тинтиб, кандидат диссертациясын болджалы бла джакълайды. 1950-чи джыл джаш алимни Мурманскеде устаз институтха ишлерге ашырадыла. Устазлыкъ ишин да бардыра ол илму иш бла кюрешеди. 1953-чю джыл СССР-ни Илмула академиясында «Византия в классическую и эллинистическую эпоху» деген китабы басмаланады. Антиковедле аны илму ишине уллу багъа бередиле. Валентина Павловнаны китабын немец тилге кёчюрюб, Лейпцигде чыгъарадыла. Бираз къысхартыб Токиода, «Шихо» деген тарих журналда да басмалайдыла. Австрияда эмда Францияда чыкъгъан илму журналлада аны ишине магъана бериб статьяла чыгъадыла. Ма алай бла джаш алимни аты илмуда белгили болады. Ол заманнга тюрмеден анасы да къайтады. Ол кёзюуде «халкъны джауу» деген ат бла тутулгъан адамгъа Москвада джашаргъа эркинлик бермегендиле, ким да болсун ара шахардан къоратхандыла. Фахмулу джаш алимни аты илмуда белгили болса да, В. Невская анасы бла биринчи Муром шахарда, артда Шимал Кавказда ишлегенди.
1951-чи джылны ал сюреминде ол Черкесск шахарда устаз институтда студентлени окъутады. Анасы да анга дагъан болуб, 3 баласына къараргъа болушханды. 1953-чю джыл а Черкесскеде илму-тинтиу институтда тарих бёлюмге тамадалыкъ этиб, ол кёзюуде автоном областда джашагъан миллетлени тинтилмей тургъан тарихлерине эс бёледи.
Ол джыллада тау джуртубузда археология тинтиуле да башланнгандыла. Анга башчылыкъ Ленинграддан келген Евгения Алексеева этгенди. Валентина Павловна аны бла тенглик тутуб, экиси къаджыкъмай ишлейдиле. Алай бла фахмулу алимле былайда джашагъан миллетлени юслеринден илму-тинтиу ишлени тамалын салгъандыла.
Архивледе ишлеген кёзюуюнде Валентина Невская 1943-чю джыл кёчюрюлген къарачай халкъны юсюнден джазылгъан къагъытлагъа тюртюледи. Башха джерледен хапар джыйыб, сталинчиле бютеу халкъны «сатлыкъ» атха чыгъарыб кёчюргенлерин ачыкълайды. Ол кёзюу XX-чы съездде Сталинни хыртха ургъан заман эди. Бу гитче тау миллетни джазыуу аны джюрегине тюйреледи. Ол, кесини джашауу бла тенглешдире, аланы бир джууукъ адамларынча кёреди. 1957-чи джыл къарачайлыла Азиядан къайтыб келгенлеринде, белгили алим бютеу кючюн, билимин Къарачайны тарихине, этнографиясына береди. Солугъан айында да кесини ачхасына Ставрополну, Краснодарны, Дондагъы Ростовну, Тбилисни, Москваны, Ленинградны… архивлеринде ишлеб, къарачайлыланы юслеринден хапар джыяды. Джаш тиширыу бютеу Къарачайны эллеринде айланыб, къартла бла тюбешиб, миллетибизни фольклоруну, адетлерини эмда турмушуну юслеринден материал джыйгъанды. «Мен илму институтда ишлеген джылларымда, 20 джылны ичинде, бютеу Къарачайны эллеринде айланыб чыкъгъанма. Миллетни кесини тарихине сюймеклигин кёрсенг, алагъа ким да сукъланырча эди. Тарихлерини юсюнден сагъынылгъан тизгинлени ала къол бла кёчюрюб, аланы да накъут-налмазны сакълагъанча багъалатыб тута эдиле», - дейди бир интервьюсунда В. Невская.
Къартла бла тюбешген кюнлени биринде ала аны китабында ачыкълагъан оюмларын шагъатха тутуб, бир-бирлери бла даулашханларын эшитеди. Акъсакъалланы бири экспедициягъа келген алим къыздан: «Невская. «Карачай дореформенный период» деген китабны табсанг», - деб тилейди. Валентина Павловна: «Энди келсем келтирирме китабымы», - дейди. «Къызчыкъ, сени китабынг меннге керек тюлдю. Мен айтхан алимни, Невскаяны, китабын табыб бер. Къарачай миллетни тин байлыгъын терен билген алим, сенича, джаш къызчыкъ боллукъ тюлдю, ол иги джылы келген, сынамлы алим болургъа керекди», - деб, ангылатады къарт. Акъсакъал аны ишине берген багъа В. Невскаягъа эм уллу саугъаланы бири болады. «Алимге миллет аны ишине багъа бергенинден уллу саугъа болмаз. Миллет меннге Къарачайны энчи къызы деб айтханларына тамам бек ёхтемленеме», - деб айтады Валентина Павловна Невская 1992-чи джыл Ставрополда берген интервьюсунда.
Ётген джыллада да, бюгюнлюкде да, Валентина Павловна Невскаяча, къарачай миллетни маданияты бла, тарихи бла дунияны толу шагъырей этген алим болмагъанды. Ол бир-бири ызындан, джыл сайын дегенча, Къарачайны юсюнден терен, архив къагъытла бла бегитилген, китабла басмалагъанды: «Колониальная политика царизма в Черкесии и Карачае» (1958-чи дж.), «Умар Алиев – историк и этнограф Карачая» (тарих очерк 1959-чу дж.), «Социально-экономическое развитие Карачая в Х1Х веке (дореформенный период)» (1960-чы дж.), «Природа и население: страницы истории - 40 лет автономии Карачаево-Черкесии» (1962-чи дж.), «Земельные отношения в Карачае во 2-ой половине ХIХ века» (1964-чю дж.), «Карачай в пореформенный период» (1964-чю дж.), «Очерки истории Карачаево-Черкесии» (т.1.), «Происхождение и дореволюционное прошлое карачаевцев», «Карачаевцы» деген китабны да авторларыны бириди.
Валентина Павловна 1966-чы джыл Дондагъы Ростовда «Карачай в ХIХ веке. Эволюция аграрного строя и сельской общины» деген доктор диссертациясын джакълагъанды. Диссертациясын джакълагъан кёзюуде анга уллу багъа бере азербайджан оппоненти Субад-заде: «Так писать о чужом маленьком народе не только научный, но и моральный подвиг», - дегенди. Оппонентини махтау сёзлерине, бек къууаннганын джашырмай эди алим. Алай бла къысха заманны ичинде, Валентина Павловна белгили кавказоведлени тизиминде энчи орун алады. Аны этнографла, востоковедле кърал эмда халкъла арасы дараджада бардырылгъан джыйылыулагъа чакъырыб, илму ишлерине энчи эс бёлюб, шагъырей боладыла.
Озгъан ёмюрню 60-чы джылларыны аягъында «оттепелни» джылыуу бошалыб, партияны идеологлары алимлени ишлерине къатылыб, «цензура» саладыла. Къарачайлыланы юсюнден аны бетине сыйынмагъан, джалгъан илму ишле джазарын излейдиле. Ол затха алим тиширыу бюгюлмегенди. Кесин аяб, артха турмай, законсуз джоюлгъан халкъны тюзлюгюн джакълагъанды. Ол себебден аны Къарачайдан къоратхандыла. Партия къуллукъчула алимни сюйген джеринден айырыб, Ставрополгъа джиберселе да, сюйген адамларындан, сюйген халкъындан айыралмагъандыла. Валентина Павловна Невская Ставрополда джашаб-ишлеб турса да, къаны-джаны Къарачайда эди.
Ол Къарачай-Черкес автоном областдан барыб Ставрополну устаз институтунда окъугъан къарачай къызла бла джашлагъа айырыб джан аурутханды. Къарачай джаш тарихчилени илму ишлеринде болушуб, китабларын чыгъартханды. Валентина Павловнаны Къарачайны тарих школун къурар мураты бар эди. Аны амалтын ставрополчу тамадала анга гурушха этерлерин къоймай эдиле. Алай болса да, аны сохталары бюгюнлюкде Къарачай-Черкес кърал университетде, Къарачай-Черкес гуманитар институтда, музейде, академияда эмда башха къуллукълада джетишимли ишлейдиле. Аллай акъылман устазларына мардасыз бюсюреу этгенлей турадыла.
Мен да аны къолунда окъугъанма. Бизни миллетге аны джан аурутханын кесимде сынагъанма. Ол хар бирибизни, анасы сабийин багъалатханча, багъалатыб тургъанды. Джашауубузда, илмуда кёб джетишимибиз аны аты бла байламлыды.
Ставрополда устаз институтда ишлеген джылларында профессор В. Невская тарих кафедрагъа башчылыкъ этгенди. Устазлыкъ ишин бардыргъан бла бирге илму бла да кюрешгенлей тургъанды. В. Невская 200-ден аслам илму иш джазгъанды.
1993-чю джыл Валентина Павловна Невская этген ишлери ючюн халкъла арасы бюсюреу да табханды. Кембриджде халкъла арасы аралыкъ мингле бла алимлени арасында Ставрополда устаз институтну профессору, тарих илмуланы доктору Валентина Павловна Невскаяны белгилеб, «1993-чю джылны Тиширыуу» деген атха тыйыншлы кёреди эмда «Медаль века» бла саугъалайды. Аралыкъ хазырлагъан «Кто есть кто?» деген китабда да алимни джашау джолуну юсюнден материал басмаланады.
Арадан эки джыл ётгенден сора да, бир сейирлик иш болады. - Кембриджде халкъла арасы аралыкъ 75 джыл толгъан тарих илмуланы доктору Валентина Павловна Невскаяны экинчи кере «1995-чи джылны Тиширыуу» деген атха тыйыншлы кёреди эмда «Медаль века» бла саугъалайды.
Валентина Павловна джылы келсе да устазлыкъ эмда илму ишин бардыргъанлай тургъанды. «СКъУ-ну сыйлы профессору» деген атха ие болгъан алим тиширыуну башчылыгъы бла 2000-чи джылланы аллында «История Ставропольского края от древних времён до 1917 года» деген школлагъа джораланнган китаб чыкъгъанды. «Кубанская казачья энциклопедия» китабда Валентина Невскаяны 23 статьясы басмаланыбды.
Валентина Невскаяны юч сабийи да онглу, билимли адамладыла. Къызы Татьяна Александровна анасыны джолун сайлагъанды. Ол тарих илмуланы докторуду, аспирантланы илму ишлерине башчылыкъ этеди.
Валентина Павловнаны: «Патчахла ёретинлей ёледиле», - деген сёзю бар эди. Аны къаджыкъмагъан къаст халиси ёлген кюнюнде да танылды. 2009-чу джыл башил (январь) айны 29-да ол аякъ юсюнде ауушханды.
Уллу алим Валентина Павловна къарачай миллетни джюрегинде ёмюрлюкге сакъланныкъды.
Къаракетланы Индияна,
тарихчи.
тарихчи.
{jcomments}
