Кёб болмай халкъыбызны белгили, сыйлы уланына, патчах инарал Эммануэлни экспедициясыны къурамына кириб, Минги Тауну башына биринчи чыкъгъан Хачирланы Муссаны джашы Хыйсагъа аны туугъан эли Къарт-Джуртда эсгертме салынды.
Бу уллу къууанчха республиканы джер-джеринден кёб адам джыйылгъан эди: кърал эмда джамагъат-политика къуллукъчула, алимле, джазыучула, табышлылыкъ иш бла кюрешгенле, тарихчиле, журналистле, студентле, суратчыла дагъыда башхала. Джыйылыу элия (июль) айны 27-де  сагъат 12-де ачылыргъа керек эди. Алай а, малкъар къарнашларыбыз бир кесек кечикгенлери амалтын, аланы сакъларгъа керек болду.

Ал кюнледе джангурла джаууб турсала да, эсгертме ачылгъан кюн кёк чууакъ болду, миллет не аз да джунчумады. «Тюзлюк орнун табханы ючюн, Аллах бюгюн кюнню бизге саугъа этгенди», - дегенле да болдула. Джыйылыуну Хачирланы тукъум тамадалары Магомет, ачыб, Къарт-Джурт элни башчысы Ёртенланы Темирланнга берди. Ол келген миллетни бу ашхы байрам бла алгъышлады. Бюгюн тарих магъаналы уллу джумуш этилгенин  чертди. Белгили джамагъат къуллукъчу, тарих илмуланы доктору Къойчуланы Аскербий джыйылгъан джамагъатны Хачирланы Хыйсаны джашау джолу бла шагъырей этди.
- Хыйса Къарт-Джуртда туугъанды, - деди Аскербий. – Ол Хасаука урушда ётгюрлюк танытхан адамланы бири болгъанды. 1828-чи джыл Къарачай Эресей империяны къурамына киргенден сора, Эммануэль, кетиб, бёлек замандан уллу экспедиция бла Европаны эм мийик таууну шаркъ тёппесине минер муратда ызына къайтады. «Инарал къайтыб келеди, эллерибизге чабыуул этерикди» деген хапар терк джайылады. Джигит къарачай джашладан аскер къураб, эллени сакъларгъа оноу этиб, олий Кърымшаухалланы Ислам талай адам бла Эммануэлге тюберге  Къарачай бла Малкъарны чегине барады. Тюбешгенлеринде, инарал: «Аскер бла келмегенме, Минги Тауну башына чыгъар иннет бла келгенме. Мен сизни эллеригизге ёмюрде да чабарыкъ тюлме. Сиз Эресейни адамларысыз, бизни барыбызны да энди бир уллу джуртубуз барды», - деб аны джюрегин рахат этеди.
Андан сора инарал  Къарачай бла Басханны башчылары Кърымшаухал улу бла Орусбий улугъа Минги  Тауну башына джол тюзетирик адамла излегенин айтады. Ала анга беш джигит джашны теджейдиле - аланы бири, ол кёзюуде Басханда тургъан, Хачирланы Хыйса болады. Ол джашла барысы да къарачайлыла бла малкъарлыла болгъандыла. «Сен юй бийченги къалай биле эсенг, бу джашла барысы да Минги Тауну алай биледиле», - дегенди акъылман таулу Кърымшаухал улу орус инаралгъа.
Анга да сейирсинирге керек тюлдю: ёмюрлени теренинден бери Минги Тауну этеклерин къучакълаб джашагъан халкъны келечиси болмаса, инаралны адамларына Минги Тауну башына джол усталыкъ ким эталлыкъ эди? Хыйса ол тауну башына ары дери ненча кере чыкъгъанын, аны биринчи кере ким алыб баргъанын бюгюн киши да айталлыкъ болмаз. Тарихге белгили болгъанына кёре, Хыйсаны биргесине ол къауумда анга джууукъ джетген басханчы джаш Сотталаны Ахия да болгъанды. Минги Тауну башына ол кюн Хачирланы Хыйса чыгъыб, Эресейни аты бла дуниягъа рекорд салгъанды.

 

              

 

Джерни юсюнде адам сейирсинирча затланы, джигитликлени этгенлени атлары бусагъатда Гиннессни рекордла китабына тюшедиле. Алай бла, Хачирланы Хыйсаны аты ол китабха киргенди. Былайда бир гитче халатчыкъ да джиберилгенди – Хыйса малкъарлыды деб джазылгъанды. Алай а, хата джокъду, дейбиз, нек десегиз, биз бир миллетбиз. Мындан ары да бирлигибизни сакълагъанлай джашарыкъбыз.
Биз бюгюн бир затны ачыкъ айтыргъа эркинбиз: къарачай халкъ, Эресейни къурамына киргенлей огъуна да уллу къралына кирсиз-таза къуллукъ этиб, аны атын сый бла айтдырыб тебрегенди. Ол уллу, ашхы ишлени аллын Хачирланы Хыйса башлагъанды.
Джыйылыуда Къарачай районну башчысы Байрамукъланы Махар, «Къарачай – алан халкъ» бирлешликни тамадасыны орунбасары Боташланы Сулайман, бу бирлешликни къурамында къартланы советини тамадасы Катчиланы Ахмат, «Мара» ассоциацияны тамадасы Къочхарланы Джашарбек, «Къарачай халкъны конгрессини» башчысы Халкёчланы Къады, Эверест тауну башына эки кере чыкъгъан, Къабарты-Малкъар Республикада альпинизм федерацияны башчысы Ёлмезланы Абдул-Халим, джамагъат къуллукъчу, «Къулийланы Къайсыннга джюз атлам» деген проектни къурагъан Тетуланы Хадис, Къарачайда, Малкъарда да белгили журналист Ботталаны Мухтар, джырчы Гузиланы Тахир, аскер бёлекни тамадасы, подполковник, назмучу Сергей Еремеев дагъыда башхала сёлешдиле.
Сёз айтханла барысы да тюзлюк орнун табханына къууаннганларын чертдиле,  бу ишни тындыргъан Хачирланы тукъумгъа разылыкъларын билдирдиле. Сёлешгенлени ичлеринде кёб ашхы оюм айтханла да болдула, аланы бири Тетуланы Хадис эди.
- Хурметли джамагъат, 1829-чу джыл элия (июль) айны 22-де Хачирланы Хыйса Минги Тауну башына чыкъгъанды. Келигиз биз ол кюнню къарачай-малкъар халкъны кюню этиб бегитейик. Хар джыл сайын бу эсгертмени къатында джыйылыу эте турайыкъ, - деди Хадис.
Бу оюмну джаратханларын адамла къызыу харс уруб билдирдиле.
Былайда къууанч джыйылыугъа къууанч къошхан бир затны юсюнден да айтмай къоялмайма. Къарачай джашла, аланы ичлеринде сабийле да бар эдиле, бу къууанчха багъышлаб, атла бла Минги Тауну этегине экспедицияны джолу бла барыб къайтхандыла. Алагъа Хачирланы тукъумну атындан эсде къалырча саугъала эмда грамотала да берилдиле.
«Тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамаз» дейдиле. Онглу уланыбызны кеслерине тартханла, кеч-эртде болсала да, эринлерин къабарыкъдыла, нек десегиз, тюзлюк адам улуну джарыкъ кюнюдю. Ол, бир кюн болмаса да, бир кюн булутдан чыкъмай къаллыкъ тюлдю.
Игилерине-ашхыларына - Татаркъанча, Джандарча, Къара-Муссача, Джатдайча джашларына -  халкъ джыр этиб тургъанды. Хыйсаны да барды джыры. Аны «Хасаука», «Умар» деген джырланы автору Байрамукъланы Дебо улу Кючюк этгенди. Биз, аны  газет окъуучулагъа теджей, Хачир улу Хыйсача уланла къарачай-малкъар халкъгъа кёб туусунла, дейбиз.

МАМЧУЛАНЫ Дина. 

 

ХЫЙСАНЫ ДЖЫРЫ