XXI-чи ЁМЮРДЕ
ЧАЧЫЛЛЫКЪ КЪРАЛЛА
Белгили поляк назмучу, философ; сатира эмда къысха акъыл сёзле джазыучу Станислав Ежи Лец: «Тарихден болгъан ётюрюк кетерилсе, джалан да тюп-тюзю къаллыкъды деб умут этмейик, ахырында джукъ да къалмазгъа боллукъду», – дегенди. Аллайын, ХХ-чы ёмюрде оюлгъан къралланы, къалай, нек оюлгъанларын тамам кертисича ачыкълаялмадыкъ эсек да, окъугъаныбызча, эшитгенибизча осмакъларгъа кюрешдик. Энди, ХХI-чи ёмюрде чачыллыкъ къралланы ачыкъларгъа кюрешейик.
…Адамла акъыллы болгъандыла деб, кесибизге кёл этиб кюрешгенлигибизге, билимли болгъанлыгъыбызгъа, Аллахды билген, Платонну, Аристотелни заманларындан бери хазна акъыллы болгъан болмазбыз. Аны айтханыбыз, адам баласы арбадан тюшюб, машинагъа, самолётха миннгенлигине, космосха чыкъгъанлыгъына, ол ичинде менлиги (джутлугъу, зарлыгъы дегенча затлары) тургъаныча турады. Алай эсе уа, 8 000 000 000-ха саны джууукълашыб баргъан адам улугъа ХХI-чи ёмюрде, хауаны, сууланы, чегетлени тыйыншлысыча сакълай, джакълай билмей, аяусуз этгени амалтын, Джер адамлагъа «дерт» джетдире башлагъанды. Башха чурумла да болурла, алай болса да заводла тохтаусуз ишлеб, аланы оджакъларындан чыкъгъан тютюнню заранындан, хауа джылыдан джылы (глобальное потепление) бола барады. Арктикада, Антарктидада бузла эриселе, кёб къралны джерлерин суу аллыкъды; сабанлада ёсюмле къуу боллукъдула. Къысхасыча, джер дыккылыкъ, ачлыкъ – адамланы юрениб тургъан джашаулары къалабалыкъ боллукъду. Джерин суу алгъан, ач болгъан халкъ башха халкъны джерине кирирге излерикди. Башхала да: «Чакъырылмагъан къонакъланы джерибизге иймейбиз», – деселе, ахырында уруш боллукъду. Бу айта тургъаныбыз, боллукъ палахны бир джаны, экинчи джаны уа – биягъы «менлик». «Уллу балыкъ гитче балыкъны ашайды» деген джорукъ бла джашайды алкъын адам улу. Адам саны кёб болгъан, экономикалары, аскер кючлери онглу болгъан къралла, не заманда да, онгсузланы кеслерине бойсундургъанлай келедиле. Къарыу ала башлагъан халкъла хар заманда да тыш джау излеб башлайдыла. Алай бла хоншу халкъланы кеслерине бойсундурадыла, ахырында дуниягъа бийлик этерге излеб башлайдыла. Башха джуртланы не джаны бла да байлыкъларындан тоя башлагъан импер къанлы миллет, гамайланыб, башхаланы адам саннга да къошмай башлайды. Ма алай бла, тойгъаны ичине джарашмай, «сакълыгъан» тас этеди. Ачны дерти уа тойгъаннга ёмюрде да къурумайды. Не аз да таблыкъ тюшгенлей, сыртындан бычакъ урлукъду. Мадарын табхан халкъ башха халкъгъа къул болуб турлукъ тюлдю.
Башында айтханыбызча табигъатха заран салгъан бла, «менлик» бла, эм баш чурум а Аллахха ийнанмау бла, адам улу кесини башына палах келтирирге боллукъду. Палахны аллы Америкача, Къытайча дуния экономиканы тутуругъу «менме» деб тургъан къралланы чачылыуларындан башланныкъды. Сёз ючюн, долларны чыгъарыучу АБШ оюлса, аны экономикасы бла байламлы къраллагъа да бек уллу заран джетерикди. Болмай къалмазлыкъ джорукъла боладыла джашауда. Ма аны амалтын, тарихден, бюгюннгю джашаудан терен хапарлары болгъан политологла этген оюмлагъа кёре, ХХI-чи ёмюрде ма бу къралла чачыллыкъдыла: Американы Бирлешген Штатлары, Бельгия, Великобритания, Ирак, Испания, Къытай, Ливия, Мальдивы, Шимал Корея... Нек? Къалай? Бу сорууланы бир къауумуна джууаб бериге кюрешейик.
ЧАЧЫЛЛЫКЪ КЪРАЛЛА
Белгили поляк назмучу, философ; сатира эмда къысха акъыл сёзле джазыучу Станислав Ежи Лец: «Тарихден болгъан ётюрюк кетерилсе, джалан да тюп-тюзю къаллыкъды деб умут этмейик, ахырында джукъ да къалмазгъа боллукъду», – дегенди. Аллайын, ХХ-чы ёмюрде оюлгъан къралланы, къалай, нек оюлгъанларын тамам кертисича ачыкълаялмадыкъ эсек да, окъугъаныбызча, эшитгенибизча осмакъларгъа кюрешдик. Энди, ХХI-чи ёмюрде чачыллыкъ къралланы ачыкъларгъа кюрешейик.
…Адамла акъыллы болгъандыла деб, кесибизге кёл этиб кюрешгенлигибизге, билимли болгъанлыгъыбызгъа, Аллахды билген, Платонну, Аристотелни заманларындан бери хазна акъыллы болгъан болмазбыз. Аны айтханыбыз, адам баласы арбадан тюшюб, машинагъа, самолётха миннгенлигине, космосха чыкъгъанлыгъына, ол ичинде менлиги (джутлугъу, зарлыгъы дегенча затлары) тургъаныча турады. Алай эсе уа, 8 000 000 000-ха саны джууукълашыб баргъан адам улугъа ХХI-чи ёмюрде, хауаны, сууланы, чегетлени тыйыншлысыча сакълай, джакълай билмей, аяусуз этгени амалтын, Джер адамлагъа «дерт» джетдире башлагъанды. Башха чурумла да болурла, алай болса да заводла тохтаусуз ишлеб, аланы оджакъларындан чыкъгъан тютюнню заранындан, хауа джылыдан джылы (глобальное потепление) бола барады. Арктикада, Антарктидада бузла эриселе, кёб къралны джерлерин суу аллыкъды; сабанлада ёсюмле къуу боллукъдула. Къысхасыча, джер дыккылыкъ, ачлыкъ – адамланы юрениб тургъан джашаулары къалабалыкъ боллукъду. Джерин суу алгъан, ач болгъан халкъ башха халкъны джерине кирирге излерикди. Башхала да: «Чакъырылмагъан къонакъланы джерибизге иймейбиз», – деселе, ахырында уруш боллукъду. Бу айта тургъаныбыз, боллукъ палахны бир джаны, экинчи джаны уа – биягъы «менлик». «Уллу балыкъ гитче балыкъны ашайды» деген джорукъ бла джашайды алкъын адам улу. Адам саны кёб болгъан, экономикалары, аскер кючлери онглу болгъан къралла, не заманда да, онгсузланы кеслерине бойсундургъанлай келедиле. Къарыу ала башлагъан халкъла хар заманда да тыш джау излеб башлайдыла. Алай бла хоншу халкъланы кеслерине бойсундурадыла, ахырында дуниягъа бийлик этерге излеб башлайдыла. Башха джуртланы не джаны бла да байлыкъларындан тоя башлагъан импер къанлы миллет, гамайланыб, башхаланы адам саннга да къошмай башлайды. Ма алай бла, тойгъаны ичине джарашмай, «сакълыгъан» тас этеди. Ачны дерти уа тойгъаннга ёмюрде да къурумайды. Не аз да таблыкъ тюшгенлей, сыртындан бычакъ урлукъду. Мадарын табхан халкъ башха халкъгъа къул болуб турлукъ тюлдю.
Башында айтханыбызча табигъатха заран салгъан бла, «менлик» бла, эм баш чурум а Аллахха ийнанмау бла, адам улу кесини башына палах келтирирге боллукъду. Палахны аллы Америкача, Къытайча дуния экономиканы тутуругъу «менме» деб тургъан къралланы чачылыуларындан башланныкъды. Сёз ючюн, долларны чыгъарыучу АБШ оюлса, аны экономикасы бла байламлы къраллагъа да бек уллу заран джетерикди. Болмай къалмазлыкъ джорукъла боладыла джашауда. Ма аны амалтын, тарихден, бюгюннгю джашаудан терен хапарлары болгъан политологла этген оюмлагъа кёре, ХХI-чи ёмюрде ма бу къралла чачыллыкъдыла: Американы Бирлешген Штатлары, Бельгия, Великобритания, Ирак, Испания, Къытай, Ливия, Мальдивы, Шимал Корея... Нек? Къалай? Бу сорууланы бир къауумуна джууаб бериге кюрешейик.
Американы
Бирлешген Штатлары
Барыбыз да билгенден, АБШ 1776-чы джыл къуралгъанды. Бюгюнлюкде аны джери 9,5 мелиуан квадрат километрди, 50 штатында 328 мелиуан адам джашайды. Джер юсюнде адамланы къуру 4,3 проценти американлыла болсала да, дуния байлыкъны 40 проценти аланыкъыды.
Бюгюннгю АБШ-ны джерине испанлыла 1565-чи джыл киргендиле. Аланы ызларындан ингилизлиле, голландлыла, шведлиле, французлула эмда башхала келгендиле. Ала Американы джер байлыгъы ючюн бир-бири бла уруш этер керекли къалмагъандыла. Европачыла Американы джергили миллетлерин да къырыб бошагъаннга джетдиргендиле. Ма ол халда бир-бири бла уруш эте келиб, ахырында ингилизлиле къалгъанладан онглу бола, бойсундура, 1776-чы джыл АБШ къралны къурагъандыла. Бир къралча аты болгъанлыкъгъа, джыйымдыкъ миллетледен къуралгъан къралны хар штатыны кесича законлары да болгъандыла. Миллетлени, штатланы араларында къаугъала бола келгендиле. 1861-чи джылдан 1865-чи джылгъа дери уа уллу граждан къазауат болуб да тургъанды. 1929-чу джыл АБШ-да уллу къалабалыкъ (великая депрессия) башланыб, ит иесин танымагъан заман къралгъа бек уллу заран салгъанды. Андан къутулгъандан сора АБШ аякъ юсюне миниб, тыш джаула излеб табыб, ала бла урушла этгенлей тургъанды. Анга юлгюге, 1945-чи джыл августну 6-сы бла 9-да Японияны Хиросимо, Нагасаки деген шахарларына атам бомбаланы атыб 250 минг адамны къыргъанын; 1950-чи – 1953-чю джыллада Кореяда къазауат этгенин; 1964-чю – 1973-чю джыллада Вьетнамда уруш этгенин; 1991-чи джылда Къаджар богъазда уруш этгенин; 1992-чи джылдан 1994-чю джылгъа дери Кувейтни Иракдан азатлагъан сылтау бла уруш этгенин; 1992-чи –1994-чю джыллада Самолини рахатлыгъын сакълагъан сылтау бла уруш этгенин; 1999-чу джыл Югославияда уруш бардыргъанын; 2001-чи джылдан бюгюннге дери Афганистанда къазауат этгенин; 2003-чю – 2011-чи джыллада Ирак бла урушун; 2011-чи джыл Ливиягъа чабыуул этгенин; 2014-чю джылдан бери Сирияда баргъан граждан къазауатха къатышыб, кёб заран салгъанын; «Къарангыда билмейин, таначыгъын къабханем» дегенлей», АБШ-ны дагъыда талай бёрю шартлы хапарларын айтыргъа боллукъду. Къысхасыча айтсакъ а, АБШ кесин дунияны бийи болгъаннга эмда не сюйсе аны этерге боллукъгъа санайды.
Бир къауумланы кёзлерине АБШ ёмюрде да сёл болмазлыкъ кюшча кёрюнсе да, бюгюнлюкде аны политика эмда экономика джаны бла бёлек чола джери барды:
I. Америка бла шохлукъ джюрютюб тургъан къралла акъырын-акъырын андан суууй барадыла. Бу арт кёзюуде Американы «менлиги» ал сафха чыгъыб, Евросоюзну кесинден чирките барады. Тюрк кърал да НАТО-ну къурамына киргенлигине, Америкагъа ышанмай, къоркъмай-юркмей, аны айтханын этмей, Эресейден окъ-топ, сауут алыб башлагъанды. Индия да Американы «огъай» дегенин къулакъгъа алмай, Эресей бла сатыу-алыу ишлерин бардырады. Сауд Арабия да Америкадан къоркъмай, Эресей бла арасын игилендириб кюрешеди. Къыбыла Корея да, Япония да Америка айтхандан уллу къоркъгъанча кёрюнмей, кеслерини башларына табыча этедиле.
II. Америка «дуниягъа демократия келтиреме» дегенине, энди хазна киши ийнанмайды. Башхаланы къой эсенг, американчыла кеслери да ийнанмай башлагъандыла Американы политикасына. Нек дегенде, АБШ тыш къралла бла уруш этиб, аланы нефтлерин, газларын эмда башха затларын зор бла алыб этилген ачханы да, кесини миллетинден налогла джыйгъан бла келген ачханы да кёбюсюн къралны уллу къуллукъчулары хурджунларына саладыла. Тюз американлыланы джашаулары иги болмайды. Американы башчылары алагъа бойсунмагъан къраллагъа санкцияла салабыз деб, ала бла сатыу-алыу ишлени бардыртыргъа къоймай, американлы бизнесменлеге уллу заран тюшюредиле. Сатыу-алау бла кюрешген адамла уа аллай затны кечмейдиле. Аллай затла ючюн, 2012-чи джыл Американы Техас штатында 670000 адам, «АБШ-дан чыгъаргъа излейбиз», деб къагъыт джазыб, къол салгъандыла. Аляска штат да АБШ-ны къурамындан чыгъаргъа излегенча кёрюнеди.
III. Иракча, Афганистанча, Ливияча, Сирияча къралланы кесине бойсундурургъа излеб, толу бойсундуруб къоялмай, къаугъала уа узакъгъа созулуб, асыры кёб джоюмла этеди. Ма аны бла Американы тыш къраллагъа берлик борчлары да ёсгенден ёсюб барады. Сёз ючюн, бюгюнлюкде Эресейни борчу 453,749 мллиард доллар эсе, Американы борчу 21 триллион долларды. Джоюму да, борчлары да Американы кесинде къалсын, джерни юсюнде къаллай бир къралны, къаллай бир халкъны ол кесине джау этеди, дертли этеди.
Къысхасыча айтыргъа, бизде Совет Союзну заманындача, Американы политикасы экономикасына тюл, экономикасы политикагъа ишлеб башлагъанды. Ол затла амалтын, Америка да, Совет Союзча оюллукъду.
IV. Ол затлагъа ийнаннган, ийнанмагъан да болургъа боллукъду, алай болса да, эки затны айтмай болалмайбыз:
1. АБШ-ны орта сюреминде Йелоустон, джерде эм уллу булкъан (вулкан), уяна турады, дейдиле. Алимле билдиргеннге кёре, ол атылса, Американы шахарларыны, эллерини 70 проценти джокъ боллукъду.
2. Диалектиканы джоругъуна кёре, орта тергеу бла хар империя да 300 джыл чакълы джашайды (+ – 50 джыл). Башында айтханыбызча АБШ 1776-чы джыл къуралгъанды. Андан бери 243 джыл озду. Ол кёзден къарай, АБШ-ны тыш, ич политикасын, экономикасын да теренирек сюзсек, Аллахды билген, Америка джети джылдан оюлургъа да боллукъду, ХХI-чи ёмюрде оюллугъу уа, ол хакъды.
Бирлешген Штатлары
Барыбыз да билгенден, АБШ 1776-чы джыл къуралгъанды. Бюгюнлюкде аны джери 9,5 мелиуан квадрат километрди, 50 штатында 328 мелиуан адам джашайды. Джер юсюнде адамланы къуру 4,3 проценти американлыла болсала да, дуния байлыкъны 40 проценти аланыкъыды.
Бюгюннгю АБШ-ны джерине испанлыла 1565-чи джыл киргендиле. Аланы ызларындан ингилизлиле, голландлыла, шведлиле, французлула эмда башхала келгендиле. Ала Американы джер байлыгъы ючюн бир-бири бла уруш этер керекли къалмагъандыла. Европачыла Американы джергили миллетлерин да къырыб бошагъаннга джетдиргендиле. Ма ол халда бир-бири бла уруш эте келиб, ахырында ингилизлиле къалгъанладан онглу бола, бойсундура, 1776-чы джыл АБШ къралны къурагъандыла. Бир къралча аты болгъанлыкъгъа, джыйымдыкъ миллетледен къуралгъан къралны хар штатыны кесича законлары да болгъандыла. Миллетлени, штатланы араларында къаугъала бола келгендиле. 1861-чи джылдан 1865-чи джылгъа дери уа уллу граждан къазауат болуб да тургъанды. 1929-чу джыл АБШ-да уллу къалабалыкъ (великая депрессия) башланыб, ит иесин танымагъан заман къралгъа бек уллу заран салгъанды. Андан къутулгъандан сора АБШ аякъ юсюне миниб, тыш джаула излеб табыб, ала бла урушла этгенлей тургъанды. Анга юлгюге, 1945-чи джыл августну 6-сы бла 9-да Японияны Хиросимо, Нагасаки деген шахарларына атам бомбаланы атыб 250 минг адамны къыргъанын; 1950-чи – 1953-чю джыллада Кореяда къазауат этгенин; 1964-чю – 1973-чю джыллада Вьетнамда уруш этгенин; 1991-чи джылда Къаджар богъазда уруш этгенин; 1992-чи джылдан 1994-чю джылгъа дери Кувейтни Иракдан азатлагъан сылтау бла уруш этгенин; 1992-чи –1994-чю джыллада Самолини рахатлыгъын сакълагъан сылтау бла уруш этгенин; 1999-чу джыл Югославияда уруш бардыргъанын; 2001-чи джылдан бюгюннге дери Афганистанда къазауат этгенин; 2003-чю – 2011-чи джыллада Ирак бла урушун; 2011-чи джыл Ливиягъа чабыуул этгенин; 2014-чю джылдан бери Сирияда баргъан граждан къазауатха къатышыб, кёб заран салгъанын; «Къарангыда билмейин, таначыгъын къабханем» дегенлей», АБШ-ны дагъыда талай бёрю шартлы хапарларын айтыргъа боллукъду. Къысхасыча айтсакъ а, АБШ кесин дунияны бийи болгъаннга эмда не сюйсе аны этерге боллукъгъа санайды.
Бир къауумланы кёзлерине АБШ ёмюрде да сёл болмазлыкъ кюшча кёрюнсе да, бюгюнлюкде аны политика эмда экономика джаны бла бёлек чола джери барды:
I. Америка бла шохлукъ джюрютюб тургъан къралла акъырын-акъырын андан суууй барадыла. Бу арт кёзюуде Американы «менлиги» ал сафха чыгъыб, Евросоюзну кесинден чирките барады. Тюрк кърал да НАТО-ну къурамына киргенлигине, Америкагъа ышанмай, къоркъмай-юркмей, аны айтханын этмей, Эресейден окъ-топ, сауут алыб башлагъанды. Индия да Американы «огъай» дегенин къулакъгъа алмай, Эресей бла сатыу-алыу ишлерин бардырады. Сауд Арабия да Америкадан къоркъмай, Эресей бла арасын игилендириб кюрешеди. Къыбыла Корея да, Япония да Америка айтхандан уллу къоркъгъанча кёрюнмей, кеслерини башларына табыча этедиле.
II. Америка «дуниягъа демократия келтиреме» дегенине, энди хазна киши ийнанмайды. Башхаланы къой эсенг, американчыла кеслери да ийнанмай башлагъандыла Американы политикасына. Нек дегенде, АБШ тыш къралла бла уруш этиб, аланы нефтлерин, газларын эмда башха затларын зор бла алыб этилген ачханы да, кесини миллетинден налогла джыйгъан бла келген ачханы да кёбюсюн къралны уллу къуллукъчулары хурджунларына саладыла. Тюз американлыланы джашаулары иги болмайды. Американы башчылары алагъа бойсунмагъан къраллагъа санкцияла салабыз деб, ала бла сатыу-алыу ишлени бардыртыргъа къоймай, американлы бизнесменлеге уллу заран тюшюредиле. Сатыу-алау бла кюрешген адамла уа аллай затны кечмейдиле. Аллай затла ючюн, 2012-чи джыл Американы Техас штатында 670000 адам, «АБШ-дан чыгъаргъа излейбиз», деб къагъыт джазыб, къол салгъандыла. Аляска штат да АБШ-ны къурамындан чыгъаргъа излегенча кёрюнеди.
III. Иракча, Афганистанча, Ливияча, Сирияча къралланы кесине бойсундурургъа излеб, толу бойсундуруб къоялмай, къаугъала уа узакъгъа созулуб, асыры кёб джоюмла этеди. Ма аны бла Американы тыш къраллагъа берлик борчлары да ёсгенден ёсюб барады. Сёз ючюн, бюгюнлюкде Эресейни борчу 453,749 мллиард доллар эсе, Американы борчу 21 триллион долларды. Джоюму да, борчлары да Американы кесинде къалсын, джерни юсюнде къаллай бир къралны, къаллай бир халкъны ол кесине джау этеди, дертли этеди.
Къысхасыча айтыргъа, бизде Совет Союзну заманындача, Американы политикасы экономикасына тюл, экономикасы политикагъа ишлеб башлагъанды. Ол затла амалтын, Америка да, Совет Союзча оюллукъду.
IV. Ол затлагъа ийнаннган, ийнанмагъан да болургъа боллукъду, алай болса да, эки затны айтмай болалмайбыз:
1. АБШ-ны орта сюреминде Йелоустон, джерде эм уллу булкъан (вулкан), уяна турады, дейдиле. Алимле билдиргеннге кёре, ол атылса, Американы шахарларыны, эллерини 70 проценти джокъ боллукъду.
2. Диалектиканы джоругъуна кёре, орта тергеу бла хар империя да 300 джыл чакълы джашайды (+ – 50 джыл). Башында айтханыбызча АБШ 1776-чы джыл къуралгъанды. Андан бери 243 джыл озду. Ол кёзден къарай, АБШ-ны тыш, ич политикасын, экономикасын да теренирек сюзсек, Аллахды билген, Америка джети джылдан оюлургъа да боллукъду, ХХI-чи ёмюрде оюллугъу уа, ол хакъды.
ТОМПАЛАНЫ Алибек.
{jcomments}
