Быйыл «Къарачайны» 46-чы номеринде Ижаланы Умарны «Кесибизден башлайыкъ» деб материалы чыкъгъан эди. Статьяда сёз нени юсюнден бара болур деб, бир кере тюл, талай кере окъудум. Сёз а къарачай миллет бу арт джыллада адетни, адебни унутуб баргъаныны юсюнден эди. «Аллай миллетни тамблагъы кюню джокъду: ол къуруб, талкъ болуб къаллыкъды», - дейди олтуруб тургъан джашланы арасында биреулен. Башхала аны бла хош болмайдыла. Алайда огъуна джашланы бири къарачай миллет адетни, адебни къаты сакълагъанын танытады: суусаб болуб тургъанлай, ол стаканда сууну кеси ичиб къоймайды. Эм алгъа къатында олтуруб тургъан джашланы хар бирине теджейди. Ичерик адам табылмагъанында, кеси ичеди.
Къарачай миллет талкъ болуб къаллыкъды деген джаш, джумушум кёбдю, кете барайым дейди да, соргъан-оргъан да этмегенлей, ёрге туруб кетиб башлайды. Джашланы бары да ёрге туруб, аны ашырадыла. Ол кетгинчи бири да ызына кирмейди.
Бир кесекден джашланы арасында джылы бла тамадаракъ, телефонун алыб, ол кетген джашха къонгурау къагъады. Хар ким да эшитирча телефонну тауушун уллуракъ этиб сёлешди.
- Сен: «Къарачайда адет, адеб сакъланмайды, аллай миллет талкъ болуб кетерикди бир кесекден», - дединг. Биз сени бла хош болмадыкъ. Ол сен бизни арабызда тургъан кёзюуде огъуна джашла танытхан эдиле бизде адет, адеб-намыс къаты сакъланнганларын. Сёз ючюн, джашланы бири суусаб болуб, суу иче тебрегенинде: «Джашла, суу ичемисиз?» - деб хар биригизге стакан узатдымы? Узатды. Экинчиси, сен кете башлагъанынгда, кишиден соргъан-оргъан этмегенлей, ишим барды деб, эшикге чыгъыб кетдинг. Джашланы бары да ёрге туруб, сени ашырдыла. Сен кетгинчи бири да ызына къайтмады, сеннге сый бердиле. Ма ол затланы кесинг кёре тургъанлай, бизде адет, адеб сакъланмайды деб, сен къалай айталдынг?.. Джашлыкъгъа кесинги хорлатханча кёрюнесе…
Къуру биреулен болмаса, алайда олтургъанланы бары да адетни, адебни билгенле, намысны къаты сакълагъан джашладыла. Ала халкъыбызны тамблагъы кюню мындан да иги боллугъуна, къуруб кетмезлигине толу ийнаныбдыла.
Халкъыбыз талкъ боллукъду дегенле кеслери эртде талкъ болуб турадыла. Ала адетни, адебни билмейдиле, намысны сакъламайдыла. Аллайлагъа халкъ бармыды, джокъмуду башхасы джокъду. Кеслерине иги болса, джер башы тюбюне айланса да, чыртда джарсырыкъ тюлдюле. Ана тиллеринде сёлеширге уяладыла. Бир къауумла уа аны билген да этмейдиле. Халкъыбыз талкъ боллукъмуду, тюлмюдю? Бу соруугъа мен джууаб бере, былай айтама: халкъыбыз не глобализация болса да, ёмюрде да талкъ боллукъ тюлдю. Нек десегиз, аны къаны бир да кючлюдю. Кесини джашауунда ол кёрмеген, сынамагъан къыйынлыкъла къалмагъандыла. Адам саныны азлыгъы, табигъатыны ариулугъу душманланы эслерин кеслерине бёлюб тургъандыла, халкъымы талкъ этиб, джерин да къолларына джыяргъа кюрешгендиле. Алай а бири да хорлаялмагъанды аз санлы, алай а ёхтем, къаны кючлю халкъымы. Башха къыйынлыкъланы айтмай, къуру 1943-чю джыл кёчгюнчюлюкде сынагъан къыйынлыгъы да озуб боллукъду. Къыйынлыкълагъа тёздю да, кёб адамын тас этсе да, джашауун сакълады.
Бусагъатда миллетибизни саны ёсгенди. Хар санагъатда дегенча усталарыбыз бардыла. Не джаны бла да башха миллетледен артха къалмайбыз. Маданияты, адабияты ёсгенди. Медицинада, эл мюлкде дагъыда башха санагъатлада онглу джетишимле этген джашларыбыз бла къызларыбыз кёбдюле. Ала бары да миллетибизни атын иги бла айтдыргъан адамладыла.
Къарачай халкъ талкъ къалай болуб къалыр ана тили, адетлери сакълансала? Ана тилибизде газет, суратлау литература чыкъсала, телевидениебиз ишлесе. Къарачайлыла джашагъан хар районда, элде суратлау-чемерлик коллективлери концерт программала къураб, фестиваллагъа къошулуб, къарачай халкъны маданиятыны байлыгъын башха миллетлеге кёргюзюб турсала. Сора хар затда уллу джетишимлери болгъан халкъ къалай къуруб кетер? Бу арт кёзюуде адам саныбыз да аслам болгъанды. Бир къауум европачы миллетлеча, кёб сабийли юйдегиле къураргъа къоркъгъан, къуру кесибизни къайгъыбызны кёрюб айланнган миллет тюлбюз. Юйленнгенден сора баш ишибиз сабийлени ёсдюрюу болуб къалады. Аланы ёсдюрюб, хар бирин юйдегили этгинчи тынчлыкъ табмайбыз. Башха миллетлени бек азында бардыла аллай шартла.
Бир къауумла биз бириге билмеген халкъбыз дерге да ёчдюле. Ол да тюз тюлдю. Керек кюнде барыбыз да, биригиб, ёрге туруб къалыргъа боллукъбуз. Генерал В. Семен улуну, КъЧР-ге Башчы болама деб, кесини кандидатурасын салгъанында, къаллай дауур болгъаны эсигизде болур. Халкъыбыз, биригиб, Семен улу КъЧР-ге Башчы этди.
Биз бир джерде тебчилдеб тургъан миллет тюлбюз. Хаман алгъа барыб, халал урунуб, кесибизге, башхалагъа да иги джашау къураргъа излеген миллетбиз. Ол себебден къарачай миллет талкъ болуб къаллыкъды деб, аман аууз ачыб турургъа джарамайды. «Талкъ» деген сёз бизни миллетге келишмейди. Биз къыйын джазыуубузну хорлай, ёмюрлени ашыра келген миллетбиз. Тамблагъы кюнюбюзге таукел къарай, джашай барайыкъ…
Къарачай миллет талкъ болуб къаллыкъды деген джаш, джумушум кёбдю, кете барайым дейди да, соргъан-оргъан да этмегенлей, ёрге туруб кетиб башлайды. Джашланы бары да ёрге туруб, аны ашырадыла. Ол кетгинчи бири да ызына кирмейди.
Бир кесекден джашланы арасында джылы бла тамадаракъ, телефонун алыб, ол кетген джашха къонгурау къагъады. Хар ким да эшитирча телефонну тауушун уллуракъ этиб сёлешди.
- Сен: «Къарачайда адет, адеб сакъланмайды, аллай миллет талкъ болуб кетерикди бир кесекден», - дединг. Биз сени бла хош болмадыкъ. Ол сен бизни арабызда тургъан кёзюуде огъуна джашла танытхан эдиле бизде адет, адеб-намыс къаты сакъланнганларын. Сёз ючюн, джашланы бири суусаб болуб, суу иче тебрегенинде: «Джашла, суу ичемисиз?» - деб хар биригизге стакан узатдымы? Узатды. Экинчиси, сен кете башлагъанынгда, кишиден соргъан-оргъан этмегенлей, ишим барды деб, эшикге чыгъыб кетдинг. Джашланы бары да ёрге туруб, сени ашырдыла. Сен кетгинчи бири да ызына къайтмады, сеннге сый бердиле. Ма ол затланы кесинг кёре тургъанлай, бизде адет, адеб сакъланмайды деб, сен къалай айталдынг?.. Джашлыкъгъа кесинги хорлатханча кёрюнесе…
Къуру биреулен болмаса, алайда олтургъанланы бары да адетни, адебни билгенле, намысны къаты сакълагъан джашладыла. Ала халкъыбызны тамблагъы кюню мындан да иги боллугъуна, къуруб кетмезлигине толу ийнаныбдыла.
Халкъыбыз талкъ боллукъду дегенле кеслери эртде талкъ болуб турадыла. Ала адетни, адебни билмейдиле, намысны сакъламайдыла. Аллайлагъа халкъ бармыды, джокъмуду башхасы джокъду. Кеслерине иги болса, джер башы тюбюне айланса да, чыртда джарсырыкъ тюлдюле. Ана тиллеринде сёлеширге уяладыла. Бир къауумла уа аны билген да этмейдиле. Халкъыбыз талкъ боллукъмуду, тюлмюдю? Бу соруугъа мен джууаб бере, былай айтама: халкъыбыз не глобализация болса да, ёмюрде да талкъ боллукъ тюлдю. Нек десегиз, аны къаны бир да кючлюдю. Кесини джашауунда ол кёрмеген, сынамагъан къыйынлыкъла къалмагъандыла. Адам саныны азлыгъы, табигъатыны ариулугъу душманланы эслерин кеслерине бёлюб тургъандыла, халкъымы талкъ этиб, джерин да къолларына джыяргъа кюрешгендиле. Алай а бири да хорлаялмагъанды аз санлы, алай а ёхтем, къаны кючлю халкъымы. Башха къыйынлыкъланы айтмай, къуру 1943-чю джыл кёчгюнчюлюкде сынагъан къыйынлыгъы да озуб боллукъду. Къыйынлыкълагъа тёздю да, кёб адамын тас этсе да, джашауун сакълады.
Бусагъатда миллетибизни саны ёсгенди. Хар санагъатда дегенча усталарыбыз бардыла. Не джаны бла да башха миллетледен артха къалмайбыз. Маданияты, адабияты ёсгенди. Медицинада, эл мюлкде дагъыда башха санагъатлада онглу джетишимле этген джашларыбыз бла къызларыбыз кёбдюле. Ала бары да миллетибизни атын иги бла айтдыргъан адамладыла.
Къарачай халкъ талкъ къалай болуб къалыр ана тили, адетлери сакълансала? Ана тилибизде газет, суратлау литература чыкъсала, телевидениебиз ишлесе. Къарачайлыла джашагъан хар районда, элде суратлау-чемерлик коллективлери концерт программала къураб, фестиваллагъа къошулуб, къарачай халкъны маданиятыны байлыгъын башха миллетлеге кёргюзюб турсала. Сора хар затда уллу джетишимлери болгъан халкъ къалай къуруб кетер? Бу арт кёзюуде адам саныбыз да аслам болгъанды. Бир къауум европачы миллетлеча, кёб сабийли юйдегиле къураргъа къоркъгъан, къуру кесибизни къайгъыбызны кёрюб айланнган миллет тюлбюз. Юйленнгенден сора баш ишибиз сабийлени ёсдюрюу болуб къалады. Аланы ёсдюрюб, хар бирин юйдегили этгинчи тынчлыкъ табмайбыз. Башха миллетлени бек азында бардыла аллай шартла.
Бир къауумла биз бириге билмеген халкъбыз дерге да ёчдюле. Ол да тюз тюлдю. Керек кюнде барыбыз да, биригиб, ёрге туруб къалыргъа боллукъбуз. Генерал В. Семен улуну, КъЧР-ге Башчы болама деб, кесини кандидатурасын салгъанында, къаллай дауур болгъаны эсигизде болур. Халкъыбыз, биригиб, Семен улу КъЧР-ге Башчы этди.
Биз бир джерде тебчилдеб тургъан миллет тюлбюз. Хаман алгъа барыб, халал урунуб, кесибизге, башхалагъа да иги джашау къураргъа излеген миллетбиз. Ол себебден къарачай миллет талкъ болуб къаллыкъды деб, аман аууз ачыб турургъа джарамайды. «Талкъ» деген сёз бизни миллетге келишмейди. Биз къыйын джазыуубузну хорлай, ёмюрлени ашыра келген миллетбиз. Тамблагъы кюнюбюзге таукел къарай, джашай барайыкъ…
Къобанланы Махмут.
{jcomments}
