Гитче Къарачай районну эллери медицина джаны бла къалай баджарылыбдыла? Аланы хар биринде участок больницала, акушер-фельдшер пунктла бармыдыла? Бар эселе, ала къалай ишлейдиле? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут, Гитче Къарачай районда ара больницаны тамадасы Салпагъарланы Бурханны къызы Лейлагъа бергенди.
- Медицина къуллукъчу болургъа мени эсимде джокъ эди, - деди Салпагъарланы Лейла. – Къарачай шахарда 1991-чи джыл 4-чю номерли орта школну айырмагъа бошагъанымда, устаз болургъа излеб, педагогика институтха кирген эдим окъургъа. Мен дагъыда музыка эмда сурат салыргъа юретген школну бошагъанма. Башында айтханымча педагогика институтха кириб, эки джылны окъугъанымдан сора  устаз болурум келмеди да, Ставрополь шахарда медицина кърал академиягъа кирдим.

Аны 1999-чу джыл тауусханымдан сора, эндокринология кафедрада интернатурагъа кириб,  джетишимли бошадым, 2000-чи джылны ахыр сюреминде уа Гитче Къарачай районнга келиб, ара больницада эндокринолог болдум. 2011-чи джыл тамада врачны клиника-эксперт джаны бла заместители болуб ишлеб башладым. 2016-чы джылдан бери уа район больницаны тамада врачыма. Махтаннганча болмасын, не заманда да ишиме джууаблы къараб тургъанма: врачны иши   адамны джашауу бла къысха байламлыды. Иги врач болсанг, ауругъаннга джан аурутуб къарасанг, кёб адамны джашауун ёлюмден къалдырлыкъса. Ол затны эсге ала, ишиме ат башындан къарамагъанма. Мен КъЧР-ни махтаулу врачыма, талай кере КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Хурмет грамоталары бла саугъаланнганма, КъЧР-ни Саулукъ сакълау министерствосу, Гитче Къарачай районну администрациясы да ишиме иги багъа бериб тургъандыла эмда турадыла.
Мен биринчи урунуу атламларымы районну ара больницасында башлагъаным себебли аны юсюнден хапарым уллуду. Ол къалай къуралгъаныны юсюнден къысхасы бла хапар айтыргъа излейме. Джыллары келгенлени больницаны юсюнден хапарлары болса да, джаш тёлю ол къачан, къалай къуралгъаныны юсюнден хапарлы тюлдю. Къуралгъаны уа былай болгъанды: 1928-чи джыл Ючкекенни арасында биринчи фельдшер пункт ачылады. Ары дери уа районну джамагъаты медицина болушлукъну Нарсана шахарда табыб тургъанды. Бусагъатда да бир къауум ауругъанла Нарсана шахарны медицина учреждениелери бла байламлылыкъ джюрютедиле. Нек десегиз, Совет Союзну джылларында бу шахар белгили курорт эди. Бери саулукъларын бакъдырыргъа бютеу Совет Союздан келиучен эдиле. Шахарны медицина учреждениелери заманны излемине джууаб этген медицина керекле бла иги баджарылыб эдиле. Бусагъатда бизни больница   да хар не бла иги баджарылыбды. Алай а бир къауум ауругъанла, уллу джоюм да этиб, Нарсана шахарны медицина учреждениелерине барадыла. Бизни врачларыбыз мийик дараджалы врачладыла. Алай болгъанына шагъатлыкъгъа юлгю келтирейим. Менден сора да «КъЧР-ни махтаулу врачы» деген атны районда сегизеулен джюрютеди. Джукъгъан аурууланы бакъгъан бёлюмню тамадасы Къочхарланы Роберт, сабий консультация бёлюмню тамадасы Кечерукъланы Фатима, терапевт Тамбийланы Алачыкъ, врач-неонатолог Къазийланы Зухадат дагъыда башхала, КъЧР-ни махтаулу врачлары болгъанлары бла къалмай, РФ-ны Саулукъ сакълау министерствосуну саугъалары бла саугъаланнгандыла.
Быладан сора да тюрлю-тюрлю кърал саугъаланы алгъан врачларыбыз кёбдюле. «Саулукъ сакълауну айырмасы» деген белгини больницаны анестезиология эмда реанимация бёлюмюню тамадасы Батчаланы Исмаил, хирургия бёлюмню тамадасы Къочхарланы Хут, тамада врачны заместители Семенланы Аминат, терапевт бёлюмню тамадасы Хабичланы Айясуфия, Эресей Федерацияны Саулукъ сакълау министерствосуну Хурмет грамоталарын Халкёчланы Аминат, поликлиниканы тамадасы эмда врач-терапевт Текланы Аминат, врач акушер-гинеколог Ёзденланы Фатима алгъандыла эмда саугъаланнгандыла. Кесигиз кёргенигизча, район больницада фахмулу врачла кёбдюле, алай эсе иш да алгъа бармай къаллыкъ тюлдю.
- Район больницаны тарихини юсюнден къысхасы бла хапар айтайым деген эдигиз башында.
- Нарсана 1943-чю джылгъа дери Гитче Къарачай районну аралыгъы болуб тургъанды. 1924-чю джыл Гитче Къарачай районда джашагъанлагъа деб, Нарсанада район больница ачылады. 50 ауругъаннга орун болады анда.  Районну адам саны кёб болуб баргъаны себебли джангы медицина учреждениелени ачаргъа керек болады. Алай бла 1932-чи джыл Ючкекенде медицина пункт ачылады. Бу пунктну сабий табыучу юйю да болады. Схауат, Красный Восток, Красный Курган элледе участок больницала ачыладыла: хар биринде 5-шер адамгъа орун болады.
Красный Восток, Къызыл Покун, Первомайский элледе фельдшер пунктла ачыладыла.
Къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан джуртларына къайтханларында, 1957-чи джыл, 25 ауругъаннга деб Ючкекенде район больница, Красный Восток, Красный Курган элледе 5-шер ауругъаннга деб участок больницала ачыладыла. Алай а бир кесекден Ючкекенде район больницаны мекямы тарлыкъ этиб башлайды. Аны амалтын, аны къатында къошакъ мекямла ишлеб тебрейдиле. Район больницаны материал базасы да игилене башлайды. Ючкекенде район поликлиника, башха элледе да врач участокла ишленедиле. Медицина къуллукъчула да аслам боладыла. Медицина институтланы, училищелени джаш адамла бошаб, районну медицина учреждениелеринде ишлеб тебрейдиле. Ауругъанланы арасында ёлюм да аз болады. Алай бла районну эллерини бары да медицина учреждениеле бла баджарыладыла.
- Бюгюнлюкде район больницаны болуму къалайды?
- Район больницагъа поликлиника, талай бёлюмлери бла стационар киредиле. Районну эллеринде болгъан медицина учреждениеле да район ара больницагъа къарайдыла. Башында айтханымча, район больницада эмда эллени медицина учреждениелеринде ишлерин билген, сюйген медицина къуллукъчула ишлейдиле.
Районда джашагъанланы асламысы кесибизде саулукъларын тинтдиредиле, бакъдырадыла. Ол себебден стационарда саулукъларын джыл сайын 5500 адам бакъдырадыла. Поликлиникагъа мингле бла адамла джюрюб, саулукъларын тинтдиредиле. Районну бютеу амбулатория-поликлиника учреждениелерини бир кёзюуге 426 адамны саулукъларын тинтерге мадарлары барды.
Эресей Федерацияны Саулукъ сакълау министерствосуну буйругъу бла 2013-чю джыл, федерал программагъа кёре, къралыбызны адамлары бары да диспансеризацияны ётерге керек эдиле да, ол иш Гитче Къарачай районда да къурамлы ётген эди. Тюрлю-тюрлю профилли врачла уллуну-гитчени да саулукъларын тинтиб чыкъгъан эдиле. Саулукълары къарыусуз болгъанлагъа медицина болушлукъ этилген эди.
- Демография болум къалайды районда?
- Демография болум игиди дерге боллукъма. Талай джылны мындан алгъа районда 40 минг адам джашай эди. Энди ол кёргюзюм 44 мингнге джете кетгенди: районда ёлгенледен эсе, туугъанла асламдыла. Алай болмай да мадары джокъду. Нек десегиз, район поликлиниканы, элледе фельдшер-акушер пунктланы алыб къарасанг да, бары да заманны излемине келишген диагностика аппаратурала бла баджарылгъандыла. Джыл сайын адамла рентгенодиагностика, компьютер томография, флюорография, маммография, эндоскопия, электрокардиография тинтиулени ётедиле.
Бир джанындан къарасанг, медиклени ишлери тыншча кёрюнеди. Кертисинде уа къыйынды, джууаблыды. Окъуу заведениеледе алгъан билимлерин, ишде джыйгъан сынамларын толусу бла хайырландыргъанлары бла къалмай, ала джумушакъ кёллю адамла да болургъа керекдиле. «Ариу сёз аурууунгу алыр» дегенлей, адамны саулугъун къуру дарман-дары бла багъыб къоймай, ариу сёзлени да айтыб, кёл бериб турургъа керекдиле ала. Артыкъ да бек Уллу Ата джурт къазауатны эмда урунууну ветеранларына уллу эс бёлюрге керекдиле да, алай да этедиле. Тюздю, бюгюнлюкде ветеранла азайгъандыла. Районда ветеранла дарман-дары бла иги баджарылыбдыла. Аланы бири ауруб больницагъа тюшсе, анга хар неси да иги джарашыб тургъан энчи палата бериледи.
- Районну медицина учреждениелери врачла бла толусу бла баджарылыбмыдыла?
- Мени кёлюме келген бла врачла къайсы районда да джетише болмазла. Бизни районда ол джаны бла этилирге керекли ишле бардыла. Тюрлю-тюрлю мадарла этиб, къыйын болумдан чыгъаргъа кюрешебиз. Сёз ючюн, районда уролог джокъ эди. Нарсанадан врач-уролог Къазийланы Хусей бла келишгенбиз да, андан джюрюб ишлейди ол. Травматолог Кирилл Рогачев, рентгенолог Боташланы Тамара, гинеколог Тамбийланы Зухра дагъыда башха врачла тышындан келиб ишлейдиле. Бюгюнлюкде Гитче Къарачай районну медицина учреждениелеринде 630 адам ишлейди. Ма ол сандан 120-сы врачладыла, 340 да орта билимлери болгъан медицина къуллукъчуладыла, тюрлю-тюрлю медицина джумушланы тындыргъанланы саны да 170-ге джетеди.
- Районну медицина учреждениелерини материал-техника базалары къаллай болумдады?
- Ол джаны бла тарыгъыр джерибиз джокъду. КъЧР-ни Саулукъ сакълау министерствосу бизге уллу эс бёлгенлей турады. 2018-чи джыл транспорт эмда медицина техника алырсыз деб, министерство 8447 676, 82 сом берген эди.  Эм алгъа биз «УАЗ-39623» маркалы «Терк болушлукъ»  машина алгъан эдик. Анга 2330106 сом джойгъан эдик, къысхача айтсакъ, бир сомну бир джары джоймагъанбыз. Не керек эсе, уллу джоюмла этсек да, барысын да алгъанбыз.
Мадарыбыз болгъан джерде кесибизни кючюбюз бла ууакъ ишлени этерге кюрешебиз. Сёз ючюн, район больницаны джукъгъан ауруула бёлюмюне кесибизни ачхабызгъа деменгили ремонт этиб чыкъгъан эдик. Терк болушлукъ этиучю,  диагностика, стоматология бёлюмлеге да ремонт этиб, тыйыншлы дараджагъа джетдирген эдик. Бусагъатда физиотерапия бёлюмге ремонт эте турабыз. Башында айтханымча, хар затыбыз эркин джетишеди, ишлегенибизден эсе иги ишлерге мадар барды.