XX-чы ЁМЮРДЕ
ЧАЧЫЛГЪАН КЪРАЛЛА
Дуния къуралгъанлы бери къралла къурала да, чачыла тургъандыла. «Менме дунияны тутуругъу», деб тургъан империяла да 300 джылдан ары хазна кёбге баралмагъандыла. Джангыз Византия (Кюнчыгъыш-Рум империя) христиан динни джайыб кюрешгени амалтын эмда  кесин сакълау кюрешде, Эски Румдан келген уллу сынамы болгъаны себебден 395-чи джылдан 1453-чю джылгъа дери (1000 джылдан артыкъны!), чачылмай тургъанды.
Кёб джашагъан империяланы сагъынсакъ, Осман империя да тюшеди эсибизге. Ол 1299-чу джылдан 1922-чи джылгъа дери (621 джыл) дунияны титиретиб тургъанды.
Кесигиз билгенден Александр Македонский, Наполеон I Бонапарт, Адольф Гитлер къурагъан империяла уа кеслери дуниядан кетген бла бирге джокъ болгъандыла.

Къралланы оюлгъанларыны чурумлары бирер тюрлю болады. Биз, абадан къауум, Совет Союзу чачылгъанын кёзюбюз бла кёрдюк.
Къуру ХХ-чы ёмюрде 10 кърал чакълы чачылгъанды. Энди аланы нек, къалай, не заманда чачылгъанларыны юслеринден къысха хапар айтайыкъ. 
 Австро-Венгр империя 1867-чи джыл къуралыб, 1918-чи джыл 1-чи дуния къазауатда кесин хорлатхандан сора чачылгъан эди. Ол чачылгъандан сора аны къурамына кирген джерледе Австрия, Венгрия, Чехословакия, Югославия деген къралла къуралдыла; империяны бир къауум джерлерин да Италия, Польша, Румыния юзюб кеслерине алдыла. Къысхасыча айтыргъа, Австро-Венгер империяны тыш джаула чачхандыла.
Осман империя 1299-чу джыл къуралыб, 1922-чи джыл чачылгъанды. Мароккодан Къаджар богъазгъа дери, Судандан Маджаргъа (Венгриягъа) дери джери болгъан уллу империяны тамалын салгъан халкъ  600 джылдан аслам заманны башха миллетлеге къатыша, ал заманладагъы миллет шартлары, сезимлери да къалмай; солтанларындан, солтанлыкъларындан да, таб кеси кеслеринден да эригиб, заманнга кёре атлаялмай, ма алай бла  империяны ич, тыш джаулары да ойгъандыла.
ХIХ-чу ёмюрде Осман империя оюла башлаб, 1922-чи джыл тамам оюлгъанына дери, андан азат болгъан бир къауум къралла ингилизлилеге, французлагъа эмда башхалагъа бойсунургъа керек болгъандыла. Алай болса да, бара баргъан заманда ала кюреш эте, ахырында кеслери къраллыкъ джюрютюрча мадар табхандыла.  Осман империяны къурамында болуб артда азатлыкъ табхан къралла быладыла: Сербия, Болгария, Греция, Румыния, Алжир, Тунис, Ливия, Египет, Ливан, Сирия, Иордания, Палестина, Кувейт, Ирак, Сауд Аравия, Кипр.
Тибет деген таулу джер адамлагъа минг джылны алгъа белгили болса да, кеси энчи къраллыкъ джюрютелмегенди. Ол джерни адамлары дин башчыларыны (Далай-лама) айтханына сыйыныб, кеслерини джорукълары бла,  кёб ёмюрлени джашагъандыла. 1913-чю джыл таблыкъ болуб, Тибет кърал болады. Алай а, Маону башчылыгъы бла къуралгъан коммунист Къытайгъа Тибетни энчи кърал болгъаны керек болмайды да, 1951-чи джыл Маону аскерлери Тибетни кючлейдиле. 1959-чу джыл тибетчиле къозгъалыб, азатлыкъ ючюн уруш этерге излегенлеринде, къытайлыла Тибетни правительствосун чачыб, къраллыгъын да къурутадыла.
Бюгюн-бюгече да тибетчиле къраллыкъларын къайтарыргъа дыгалас этедиле, алай а уллу Къытай къралны «тырнагъындан» къутулургъа мадарлары джокъду.
Бирлешген Араб Республика. 1958-чи джыл Мисирни (Египетни) президенти Гамаль Абдель Насерни башламчылыгъы бла, Израилни къурутур умут этиб, Египет бла Сирия биригиб, Бирлешген Араб Республиканы къурагъандыла. Алай а, мисирчиле бла сириячыланы хар бирини «менликлери» ал сафха чыгъыб, бир оноугъа келелмегендиле. 1967-чи джыл Израиль бла алтыкюнлюк уруш болгъанында, мисирчиле бла сириячы араблыла бир оноугъа келмей, бир-бирлерине дагъан болмай, бирге къраллыкъ джюрютелмезликлери  ачыкъланнганды.
1970-чи джыл  Гамаль Абдель Насер ауушхандан сора Бирлешген Араб Республика бир джыл чакълыны чыдаб, чачылгъанды. 1971-чи джыл Сирия кесича, Мисир да кесича энчи къралла болгъандыла.
Сикким (Sikkim) деген къралчыкъ Тибет бла Индияны ортасында Исса файгъамбар туугъандан сора   8 ёмюрден къуралыб, ХХ-чы ёмюрге дери джашагъанды. Бу гитче къралчыкъны официал халда 11 кърал тили болгъанды. Бир къауумла эшекледен, атладан тюшюб машиналагъа мине тебрегенлеринде, джол белгиле салыргъа керек боладыла. Белгилеге хар миллетчик кесини тилинде джазыб, бири джазгъанны ол бири ангыламай, кёб табсызлыкъ бола башлайды. Къалгъан джашаулары да анга кёре бола тебрегенин ангылаб, Сикким къралчыкъны адамлары 1975-чи джыл бир оноугъа келиб, Индияны къурамына киредиле. Ма алай бла 1200 джыл чакълыны къраллыкъ джюрютген Сикким къралчыкъ бир джылны ичинде джокъ болады.
Къыбыла Вьетнам. 1954-чю джыл зулмучу французланы Индокитайдан къыстар нюзюр бла  къозгъалыу башланады. Алай бла чыкъгъан урушну тамалында, 1955-чи джыл Вьетнамны къыбыла джанында джашагъан демократ шартлы вьетнамлыла, коммунист фикирли шималчы вьетнамлыла бла бирге джашаргъа излемей, аладан айырылыб, кеслерича кърал къурайдыла. Ма алай бла экиге юлешиннген бир халкъны арасында къазауат башланады. АБШ да, Къыбыла Вьетнам джанлы болуб, коммунист фикирли шимал Вьетнам бла уруш этеди. Ол уруш Американы адамларына кёб бушуу, экономикасына да кёб заран салгъаны амалтын, 1973-чю джыл АБШ  урушдан башын алыб чыгъады. Эки Вьетнам андан сора да эки джыл чакълыны уруш этедиле. Совет Союзну болушлугъу бла коммунист фикирге табыннган Шимал Вьетнам Къыбыла Вьетнамны хорлайды. Ма алай бла 1975-чи джыл Къыбыла Вьетнамны ара шахары Сайгоннга да Хошимин деб атаб, эки Вьетнам биригиб, социализм маталлы бир джашауну да къураб, бюгюн-бюгече да бир кърал болуб джашайдыла.
Герман Демократ Республика. Экинчи дуния къазауат бошалгъандан сора, Германияны Совет Союз контролда тутхан джеринде, 1949-чу джыл,  Совет Союзну разылыгъы бла, Герман Демократ Республика къуралады. Германияны ара шахары Берлинни ортасына хуна ишлеб, алай бла экиге юлешедиле. Джууукъланы, тенглени бир къаууму анда, бир къаууму да мында болуб, бир-бирлерине баралмай кёб джарсыйдыла немцала. Аны тышында социализмни, капитализмни сюймегенле анда, мында да джетишгендиле. Басым табыб туралмагъанла  бир кёзюуде уллу, мийик хунаны башы бла тюшюб къачабыз деб, джанларына азаб да табхандыла. Къысхасыча айтыргъа, Германия экиге юлешиниб 41 джылны тургъанды. 1990-чы джыл, Совет Союз чачылыргъа джетиб, башы къайгъылы болгъанында, эки  Германия бир болгъанды. Алай бла Герман Демократ Республика къралны аты къуру тарихде къалгъанды.
Совет Союз 1922-чи джыл къуралгъанды, 1991-чи джыл чачылгъанды. Совет Союзну къалай, къуралгъанын, къалай чачылгъанын да Эресейде джашагъан адамланы кёбюсю биледи. Марксизм фикирни джорукълары бла джашагъан Совет къралны джашауунда иги затла да кёб эдиле. Алай болса да, Совет Союзну чачылгъаныны эм уллу эки чуруму – Аллахсызлыкъ бла Аллах бирча этмеген эки адамны бирча этебиз деб кюрешиу – болгъанды.  Ма аны амалтын, Аллахсыз къралны ёмюрю къуру 69 джыл болгъанды. Халкъда джюрюген айтыугъа кёре уа 69 сан къолайгъа саналмайды…
 Чехословакия.  Биринчи дуния къазауатдан сора Австро-Венгер империя чачылгъанында, аны къурамында болгъан чехле бла словаклыла азатлыкъ табыб, 1918-чи джыл биригиб, Чехословакия къралны къурагъандыла.
1938-чи джыл фашист Германия Англия бла Францияны сатлыкъ политикаларындан кёллениб, Чехословакиягъа киреди. Алай бла, 1939-чу джыл алтотур (март) айда Чехословакия къраллыгъын тас этеди. Экинчи дуния къазауат бошалгъандан сора, Чехословакия Совет Союзну айтханындан чыкъмагъан  социалист къралланы бири болады. 1991-чи джыл Совет Союз оюлгъанында, Чехословакия да бир джыл чакълыны мычыб, 1992-чи джыл Чехия бла Словакиягъа юлешинеди. Алай бла Чехословакия къралны да, кеси тюл,  аты тарихде  къалады.
Югославия. Югославия да биринчи дуния къазауатдан сора Австро-Венгер империя чачылгъанында, 1918-чи джыл аны къурамындан азат болуб къуралгъан къралланы бири болгъанды.
1941-чи джылгъа дери фашист Германия аны джерине киргинчи, Югославия патчахлыкъгъа  (самодержавная монархиягъа) ушагъан бир кърал болуб тургъанды. 1945-чи джыл фашист Германия ууатылгъандан сора, Югославияны къурамына Словения, Хорватия, Босния, Македония, Черногория кириб, ол федератив кърал болады. Диктатор-социалист Иосип Броз Титону башчылыгъы бла Югославия коммунист кърал болса да, Совет Союз бла терен шохлукъ джюрютмегенди. 1991-чи джыл Совет Союз оюлгъанында, Югославияда коммунистлени джетген кюнде ышанырча джерлери къалмай, къарыусуз болгъанларын кёрген социализмни джаулары, миллетчиле къозгъала башлагъандыла. Ма алай бла 1992-чи джыл къатышыула, урушла болуб,  Югославия чачылады. Аны орнуна Словения, Хорватия, Босния, Македония, Черногория дегенча алты гитче къралчыкъ къуралады.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.