Джашауларын кеслери къыйынлары бла ашырыб, кёзге тюшерге излемей, башларына сый, бюсюреу тартмай, ёзге юлгюге айтылырча юйдеги да ёсдюрюб, тёгерекдегилеге игиликлерин да джукъдуруб, дуниядан кетген адамла аз тюлдюле. Аллайланы бири болгъанды Эдиланы Маштайны джашы Мусса – Уллу Ата джурт къазауатда джуртуну азатлыгъы ючюн къан тёкген ётгюр уланларыбызны бири.
Огъары Марада джашагъан Эдиланы Маштай бла Гочияланы Нинюаны  джети сабийлери болгъанды: Паго, Кытан, Мусса, Аскер, Мариям, Сапият, Унух – тёрт джаш бла юч къыз.
1939-чу джыл Муссаны Къызыл Аскерге къуллукъ этерге чакъырадыла. Ол Узакъ Шаркъда Хасан кёлге джууукъда атлы полкга тюшеди.
- Атам айтханнга кёре, японлула, чекден ётюб, тынчлыкъны буза эдиле. Была да, от ачыб, аланы къуууб тургъандыла, - деб хапар айтады джашы Тохтар. – 1939-чу джылны аякъ сюреминде атам къуллукъ этген полкну, атларын, кеслерин да темир джол бла Польшаны чегине атадыла. Бир кюн уллу чынлары болгъан аскер къуллукъчула келиб, полкну тизедиле. «Кеси разылыгъы бла фин урушха барыргъа излегенле бир атламны алгъа чыгъыгъыз», - дейдиле. Талай адам чыгъады, ичлеринде мени атам да болады.
Алай бла, Эди улуну эмда нёгерлерин, поездге миндириб, фин урушха къошадыла. Ол къыш кёзюуде эки айны пулемётчик болуб къазауат этеди. Финлени атларына «кукушкала» дегендиле. Ала, мийик тереклеге миниб, андан мараб окопалагъа атхандыла. Была да мындан пулемёт бла алагъа от джандыргъандыла. Фин уруш бошалгъандан сора, Мусса алгъын къуллукъ этген джерине къайтады. Ол Польша бла чекде 96-чы атлы полкну 2-чи эскадронунда аскер къуллугъун андан ары бардырады.
Джашауда адам ийнанмазча кёб тюрлю сейир зат болуучанды. Мусса да туугъан джуртундан узакъда аллай бир сейир затха тюртюлгенин сабийлери иги биледиле. Аны джашлары Тохтар бла Солтан айтхан хапарны тюрлендирмей газет окъуучулагъа теджейме.
Мусса 1941-чи джылны джазында аскер къуллугъун тауусады. Алай а, къралда политика болум къыйынды деб, аны юйге ашырмайдыла. Бир кюн ол сыртлыкъгъа чыгъады, дуппурлада забалагъа къараб, Мараны да эсине тюшюреди. Сора олтуруб, тютюн ичерге деб махорканы бура тургъанлай, бир джанындан чыммакъ-акъ сакъалы бла акъ кийиннген къарт, чыгъыб, къарачайча «салам алейкум» деб саламлашады. Мусса, эрлай секириб туруб, эки къолу бла къартны къолун тутады. Асыры эс ташлагъандан махоркасын да джерге тёгеди. Къарт имбашындан къолу бла басыб, аны ызына олтуртады. Эм алгъа Муссагъа: «Юйюнге тансыкъ болгъанмыса?» - деб сорады. Ызы бла, дуппурчукъну кёргюзюб: «Ары бар да алайда бир челек бла бир машок бардыла, аланы алда кел», - дейди.
Мусса кетеди. Къарт айтханча, башы джабылгъан бир бояулу челек бла будайдан толу уллу машокну эслейди. Челекни башын ачыб къараса, уюгъан къандан толуб тургъанын кёреди. Машок асыры ауурдан кёлтюралмазлыгъын ангылаб, кеси да къандан бек къоркъуб, челекни кёлтюрюб алыб келеди. «Машокну кёлтюралмадым, ат бла барыб алыб келейим», - дейди. «Кёлтюралмадынг эсенг, керек тюлдю, тургъан джеринде къой», - дейди къарт. Дагъыда: «Была не болгъанларын ангылатайым. Кёб бармай, бек кёб къан тёгюллюкдю. Бу челек анга кёрюнеди. Андан сора джашау аламат боллукъду, машок да анга кёрюнеди», - дегенди. «Мен ол затланы барын да кёраллыкъмамы?» - деб соргъанды Мусса. «Кёраллыкъса, атанг бла анангы къолларына сау-эсен барлыкъса», - дегенди. Мусса дагъыда не зат эсе да сорургъа излеб къараса, къарт думп-тас болуб тура. Челек да джокъ. Чабыб барыб къараса, машок да джокъ.
Ол ызына келгенинде, бети акъ учхун болгъанын кёрюб, эскадронну тамадасы: «Не болгъанды сеннге?» - деб сорады. Мусса хапарын айтады, айхай да, ол анга ийнанмайды. Мусса аны олтургъан джерине алыб барады – алайда хансха махорка да къуюлуб, олтургъан джерлеринде ханс да ичине батаракъ болуб тургъанын кёрюб, командир не айтыргъа билмей къалады.
Арадан айла ётедиле. Ыйых кюн никкол (июнь) айны 22-де эртденбла Мусса атын джууа, тенглери да кими юйюне письмо джаза, кими сакъалын-башын джюлюй тургъанлай, кёкню юсю немча самолётладан толады. Взводну тамадасы, немчала юрениуле бардыра болурла, деген оюмун айтады. Мусса: «Огъай, къазауат башланнганды», - дейди.
Кертиси бла да, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Немчала алгъа уруб келедиле. Эди улу къуллукъ этген полк, уруш да эте, акъырын артха ыхтырылыб тебрейди. Бир кере келе тургъанлай, чегетни ичинде, къар да тобукъдан, немчала башларындан окъ джангурну къуюб башлайдыла. Къалай эсе да Мусса бир чунгургъа тюшюб кетеди. Бомба атылгъан тохтагъанында, ол чунгурдан чыгъыб, тёгерегине къарайды. Бютеу аскерчи тенглери дырын болуб тургъанларын кёреди. Башын кёлтюрюб къараса, чанагъа тагъылгъан акъ ат терекге чырмалыб, андан чыгъалмай тургъанын эслейди – чананы юсюнде да эки пулемёт. Таулу джаш, эрлай бир пулемётну алыб, эки айрысы болгъан терекни ортасына олтурады. Дуппурну башы бла тизилиб келе тургъан немчалагъа от ачады. Аланы иги кесегин джатдыргъандан сора, бир кючлю къол имбашындан тутады. Немча болур деб къараса, совет абычарны кёреди. «Аперим сеннге», - деб, ол да, экинчи пулемётну алыб, джауну башы къайгъылы этедиле. Алай бла, къуру экиси болушлукъ джетгинчи джауну аллын тыйыб турадыла. Ол джигитлиги ючюн Эдиланы Мусса кърал саугъагъа теджеледи.
- Атабыз бизге урушдан хапар айтыучан эди, - дейди кёб заманны Огъары Мараны орта школунда завуч болуб тургъан, бюгюнлюкде анда устаз болуб ишлеген Тохтар. – Уллу Ата джурт къазауатны  заманында сабийле аскерчилеге кёб болушхандыла, атам алагъа уллу сый бере эди.
Мусса тахсагъа кёб джюрюгенди. Бир кече ючеулен болуб кюйген танкны  тюбю бла ётюб, акъырын элни туурасына дери барадыла. Бирлери акъырын сызгъыргъанлай, эки джашчыкъ чыгъады. Элге барыб, хапар билиб келигиз, деб джибередиле аланы. Ала эрлай думп болуб кетедиле, кёб заман да озгъунчу ызларына  къайтыб келедиле. Анда къаллай бир немча эмда танк болгъанларын айтадыла. Ала тахсачылагъа таймаздан болушханлай тургъандыла.
Атлы аскер бёлекни къурамында биягъынлай артха кетиб бара тургъанлай, суучукъдан ётгенлей, Муссаны атына окъ тиеди. Сюйген атындан айырылгъанына бек къыйналады. Таулу улан, дженгил ат джерни, джюгенин да алыб, ахыр кере атына да къараб, джолуна тебрегенлей, аты ызындан кючлю тукъум кишнейди. Мусса ызына къайтады. «Мени термилтме да, бир оноу эте бар» дегенча къарайды аты. Гранатаны атыб, атын ёлтюрюб кетеди.
Бара-барыб бир элни къыйырындан киреди – элде талай юй болгъанын кёреди. Барыб эшикни къагъады – киши ачмайды. Экинчисин, ючюнчюсюн да къагъады – бири да эшигин ачмайды. Эм ахыр юйню къакъгъанлай, бир тиширыу чыгъыб, эрлай юйге джыяды. «Элни ичи немчадан толуду, сени кёргенлей, экибизни да ёлтюрлюкдюле», - дейди тиширыу. Эрлай Муссаны чачын аллына тараб, юсюне да эски кийимле кийдириб, тамам тели джашча этиб, печни аллына олтуртады. Аскер кийимлерин, автоматын да бауну тюбюн къазыб, элтиб анда асырайды. Печни аллында олтуруб, Мусса туура тели джашча этдиреди кесин. Кёб да сакълатмай, эшикден немчала тюшедиле. Тиширыугъа, бу кимди, деб сорадыла. Ол аны тели болгъанын айтады.
Бир немча, келиб, аны къулакъ башына герохун тирейди. Мусса чыртда бир зат ангыламагъанча этеди. Ала, аны тели болгъанына ийнаныб, къоюб кетедиле. Мусса чегетде мал кютюб талай кюн айланады. Биягъы тели малла бла чыкъгъанды, дегенча этиб, уллу эс бёлмейдиле.
Мусса, автоматын, кийимлерин, документлерин акъырын чегет ичине чыгъарады. Сора къыбыламасына къараб, кюн чыкъгъан таба айланыб кетеди. Кюндюз бугъунуб, адам аякъ тыннгандан сора барыб, туура полкуну юсюне чыгъыб къалады. Аны особый бёлюмге элтиб, соруу аладыла. Тюз хапар билгенден сора, ат да бериб, джангыдан сафха саладыла.
Къабар къабыны
тауусулмаса
Джаугъа къаршчылашханларын да тохтатмагъанлай, ыхтырыла Эди улу къуллукъ этген аскер бёлек Москвагъа джетеди. Москваны къоруулай, немчала бла уллу сермешиуге киредиле. Атла гюрюлдеб келген танкланы туякълары бла ургъанларын да, кёб адам къырылгъанын да кёргенди таулу джаш. Бир кюн окопада тургъанлай буйрукъ келеди: «Башыгъызны кёлтюрмегиз, катюшаланы сынарыкъбыз».
Катюшала сызгъырыб, учуб башлайдыла. Ала джаугъа уллу халеклик саладыла. Аланы ызларында совет техника, аладан сора да атлы аскерле, аланы ызларындан да джаяу аскерле джауну сюрюб тебрейдиле.
- Къачыб баргъан немчала кёб аманлыкъ этгенлерин къыйналыб эсине тюшюрюучен эди атам, - дейди Тохтар. – Адамла юйлени ичлеринде тургъанлай, тышларындан къадау салыб, юйлени джандыргъандыла. Атам кесини тенглери бла кёб адамны къутхаргъанды. Бир джолда бир тиширыуну джана тургъан юйден алыб чыгъады. Ол, къычырыкъ этиб, юйде джашчыгъым къалгъанды деб, ызына чабады. Атам тиширыугъа, сен былай тур, мен алыб келейим деб, юйге мыллык атады. Кирсе, джашчыкъны бир джерде табмайды. Орус печни ичинде бугъуб тургъан сабийни кючден-бутдан табыб, алыб чыгъаргъа юй оюлады. Ол, джашчыкъны анасыны къолуна тутдуруб, джауну сюрюб кетеди.
Эди улу, немчаланы сюрюб, тенглери бла Брянскени чегетлерине джетеди. Къаты сермешлени биринде атлы аскерчилени бёлеги къуршоугъа тюшеди. Не ары чыгъаргъа, не бери чыгъаргъа мадар болмай джунчуйдула. Ашарыкъ-ичерик бошалыб, бек табсыз болумгъа тюшедиле. Кесине базыб, къуршоудан чыгъыб, ашарыкъ алыб келаллыкъ бармыды, деб сёз чыгъады. Мусса, автоматын да алыб, алгъа атлайды. Шыкъыртсыз, иги кесек барыб, эл маталлы бир джерге келеди. Оюлуб тургъан элни ичинде сау юйню табыб ичине киреди. Печни башында къарт къатынны, юсюнде да шорпа бише тургъан бир чоюнну эслейди. Къатын, акъырын тюшюб, Муссагъа шорпа береди. «Ашарыгъыбыз, ичеригибиз джокъду», - дейди амма. Мусса, анга ийнанмай, излей кетиб, юйню тюбюнде эшик маталлы бир затны табады. Ичине тюшюб къараса – ашарыкъ склад. Кёлтюралгъанын кёлтюрюб, чегетге тенглерине келеди. Ач адамла: «Михаил, бу игиликни къалай эталдынг?» - деб, тёгерегин аладыла. Кёб да бармай, немча танкла джетедиле. Аяусуз сермешиу башланады. Мусса, ахыр гранаталарын атыб бошаргъа, къатында бир снаряд чачылыб, джугъун да билмей къалады. Эс джыйгъанында, чегет ичинде полевой пунктда тургъанын кёреди. Аны самолёт бла алайдан чыгъарыб, госпиталгъа алыб бара тургъанлай, немец истребитель юсюне мыллык атады. Андан эсе джерде ёлге эдим, къайдан да миндим самолётха, деген акъылгъа бёленеди таулу джаш. Алай а, къабар къабыны тауусулгъан болмаз эди, совет самолёт, джау самолётдан къачыб, джерге тюшюб тебрейди, туура джерге тийди дегенлей, дагъыда кёкге чыгъады. Ол кёзюуге джау самолёт алайдан тас болады.
Лётчик сынамлы болгъаны себебли  Муссаны сау-саламат госпиталгъа табдырады. Эди улуну джаралы болгъан сол къолу кёбюб дингизча болады. Врачла, башларын чайкъаб, гангрена башланнгынчы, къолун кесерге керекди, дейдиле. Мусса ол оноугъа хош болмайды. Госпиталда чындай эте тургъан къатындан ийнесин алыб, кёбюб тургъан къолуну юч джерине чанчады. Асыры ачыгъандан джугъун да билмей къалады. Эс джыйгъанында, врачла къолунда къанын-иринин да сыгъыб, билегин чёкдюрюб тургъанларын кёреди. Муссаны къолу игиге айланады, аны кесмейдиле, алай а, къолу иги ишлемегени ючюн, аскер къуллукъдан башына бош этедиле.
1943-чю джылны аллында Мусса Огъары Марагъа къайтады – атасын, анасын, адамларын сау-эсен табады. Къарнашлары Паго бла Аскер къазауатда боладыла.
Ол джылны къачында Мусса прирезкалада нартюх джыйгъан бригадагъа тамадалыкъ этеди. Эгечи Мариям да биргесине болады. Къарачайны кёчюрюу башланады. Муссаны адамлары Къазах ССР-ни Пахта-Арал элине тюшедиле. Арадан бёлек заман ётгенден сора, Мусса эгечи Мариям бла ызларындан келеди. Мусса атасы бла анасын бир скамейкада олтуруб тургъанлай табады – ала ачдан кёбюб тургъанларын кёрюб, акъыртын аз-аз ашатыб башлайды. Алай а ала кёб бармай ёледиле. Бир кесекден Мариям да ауушады. Паго урушдан къайтады, Аскер анда башсыз болуб къалады.
Мусса Пахта-Аралда мамукъ ёсдюрген совхозда бригадир болуб ишлейди. 1947-чи джыл Абрекланы Халинни къызы Шерифат бла бир юйдеги къурайды. 1957-чи джыл ол юйдегиси бла Марада атасыны юйюне кёчюб келеди. Ол элде малчы болуб ишлейди.
- Атам бютеу къагъытларын, саугъаларын да, къуршоугъа тюшюб, джаралы болгъан заманында чегетде тас этгенди, - дейди Тохтар. – Саугъалары болгъандыла, алай а къаллайла болгъанларын билмейбиз. Архивлеге къагъыт джазыб ашыргъанбыз, джууаб келмесе, кесибиз барыб излерикбиз.
Намыслы таулу киши, юйдегисин асырар къайгъылы болуб, аскер саугъаларын излеб айланмагъанды, аны баш мураты сабийлерин ашхы адамла этиб ёсдюрюу болгъанды. Ол муратына да джетгенди. Мусса бла Шерифатны алты сабийлери - Мухтар, Тохтар, Солтан, Къурманбий, Сейитбий, Фатима - бюгюнлюкде бирери бирер деменгили юй болуб джашайдыла. Ата бла ана Къарачайда болгъан бютеу ашхы, иги адетлени барысын да сабийлерине юретгендиле.
Мусса бла Шерифат керти дуниягъа кетгендиле. Аланы сабийлери, туудукълары да ала юретген джол бла барадыла, бир адамгъа хыянатлары болмагъан огъурлу адамладыла.
Мамчуланы Дина.
 
{jcomments}