1943-чю джыл, Уллу Ата джурт къазауат къызыу бара тургъанлай, къарачай миллетни, ёмюрлюк джашагъан тарих Джуртундан айырыб, Орта Азия бла Къазахстанны къум тюзлерине элтиб къуйгъандыла. Хар 5-чи къарачайлы къолуна сауут алыб Ата джуртубузну къоруулагъанына да къарамай, джерибизни ариулугъу ючюн анга ие болургъа излеб кёчюргендиле миллетибизни.
1957-чи джыл халкъыбыз, 14 джылны тутмакъда туруб, туугъан Джуртуна къайтады. Алай болса да, иги кесек адам анда къалады. Кими окъууун бошар ючюн, кими ишин къоялмай, кими уа башха миллетлени келечилери бла юйдеги къураб эмда башха чурумланы юслери бла. Насыбха, эки арада байламлылыкъ юзюлмегенди. Джууукъла бир-бири къууанчларына, джарсыуларына джюрюгенлей турадыла.
Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ джыйылыууну алгъыннгы депутаты, «Къарачай маданият автономияны» къурагъан, «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны советини члени Герюкланы Азнауурну талай джууукъ адамы Къыргъызия бла Къазахстанда джашайды. Кёб болмай, аны анасыны эгечини туудугъуну тоюна чакъырылгъанды ол. Анда джашагъан джердешлерибизден толуракъ хапар алыр муратда, аны бла бирге талай адам болуб, джолгъа чыкъдыкъ. Азнауур халал, къонакъ сюйген, чомарт адам болгъаны себебли кёб тенги, танышы бардыла. Аланы бири Джумагулов Тюкен бизге Алма-Ата шахарда джылы тюбеди. Ол Къазахстанда белгили адамланы бириди. Джашаууну 60-дан аслам джылын политика ишлеге бергенди, бюгюн да иги джылы келсе да, юйде олтуруб туралмайды. Кёб джылланы ол Чимкент областны губернатору болуб тургъанды. Бусагъатда Чимкентде мелиорацияны тамадасыды. Табышлылыкъ иш бла да кюрешеди. Кесини энчи солуу базалары бардыла.
1957-чи джыл халкъыбыз, 14 джылны тутмакъда туруб, туугъан Джуртуна къайтады. Алай болса да, иги кесек адам анда къалады. Кими окъууун бошар ючюн, кими ишин къоялмай, кими уа башха миллетлени келечилери бла юйдеги къураб эмда башха чурумланы юслери бла. Насыбха, эки арада байламлылыкъ юзюлмегенди. Джууукъла бир-бири къууанчларына, джарсыуларына джюрюгенлей турадыла.
Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ джыйылыууну алгъыннгы депутаты, «Къарачай маданият автономияны» къурагъан, «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны советини члени Герюкланы Азнауурну талай джууукъ адамы Къыргъызия бла Къазахстанда джашайды. Кёб болмай, аны анасыны эгечини туудугъуну тоюна чакъырылгъанды ол. Анда джашагъан джердешлерибизден толуракъ хапар алыр муратда, аны бла бирге талай адам болуб, джолгъа чыкъдыкъ. Азнауур халал, къонакъ сюйген, чомарт адам болгъаны себебли кёб тенги, танышы бардыла. Аланы бири Джумагулов Тюкен бизге Алма-Ата шахарда джылы тюбеди. Ол Къазахстанда белгили адамланы бириди. Джашаууну 60-дан аслам джылын политика ишлеге бергенди, бюгюн да иги джылы келсе да, юйде олтуруб туралмайды. Кёб джылланы ол Чимкент областны губернатору болуб тургъанды. Бусагъатда Чимкентде мелиорацияны тамадасыды. Табышлылыкъ иш бла да кюрешеди. Кесини энчи солуу базалары бардыла.
Азнауурну къазах шоху, бизге кеслерини адет бла къой кесиб, къурманлыкъ этиб алай тюбеди. Мени сейирсиндирген бир зат болду: биздеча, къой башны келген къонакъгъа, сыйын кёрюб, салдыла. Аны аллына башха этлени да теджедиле. Алай а ала юлюшле тюл эдиле. Кесе билгенлерича, кесилген этле эдиле. Мени сейирсиннгеними кёрюб, Герюк улу алагъа юлюш этген адетибизни юсюнден хапар айтды.
Мен, къумысны татыуун билирге излеб, ичиб кёрдюм, бек джаратдым. Анамдан ол ичкини юсюнден кёб эшитген эдим.
Бизни миллет ашарыкъларыбыз хычын, сохта, джёрме, къыйма, болгъанларыча, къазахлыланы миллет ашарыкълары бешбармакъ бла къазыдыла. Бизге аны уллу, ариу саханнга салыб келтирдиле.
Джумагъул улу айтханнга кёре, ол Къарачайгъа келгенинде, Азнауур къурманлыкъ этиб, керти къарачай къонакъбайлыкъны кёргюзтгенди. Бу джол кёзюу аныкъы эди. «Баргъынчы къонакъ уялыр, баргъандан сора къонакъбай» - дегенлей, Тюкен бизни тёгеригибизге адамларын, урчукъча, айландырды. Миллетлерини не иги адетлери, хантлары бар эселе, аланы кёргюзюрге излегени танылды. Биз да къуру къол бла бармагъан эдик. Герюкланы Азнауур элтген саугъаларын берди.
Тюкен бизни кесини «Чимкент-Гавай» деген солуу базасына элтди. Ол асыры ариудан, таб джарашдырылгъанындан кетеринг келмей эди.
Алайдан кетиб, къонакъбайла бла къазах миллетни сыйлы адамларыны эсгертмесине бардыкъ.
Къонакъбайла бизни барыр джерибизге, Джамбул областны Мерке районуна, кеслери алыб бардыла. Азнауурну анасыны эгечи Хубийланы Фатима кёчгюнчюлюкню заманында къазахлыгъа эрге баргъанды. Аны тёрт джашы бла юч къызы эмда 20-дан аслам туудугъу бардыла. Баш иеси эртде ауушханлыкъгъа, сабийлени барысына да баш билим алдыргъанды. Кеси да 33 джылны медсестра болуб ишлегенди.
Къарачайлыла Къазахстанда кеслерин юлгюлю джюрютгенлери, джигер уруннганлары бла джергили миллетледен, бютюн да башчылыкъ этген адамладан сый, бюсюреу да табхандыла. Миллет джуртуна къайтыб тебрегенинде, мында къалыгъыз деб тилегендиле. Алай а, миллет туугъан Джуртун сайлагъанды. Азнауур ол затланы талай джыйылгъан джерде да айтды.
Азнауурну эмда аны эгечи Кулистанны келгенлерине джууукълары бек къууаннгандыла. Азнауур да, ётген заманланы эсге тюшюрюб, тарихни керти бетин унутмазгъа кереклисин чертди.
Фатима къазах ушхууурлагъа уста болуб бошагъанды. Къазыны къалай этилгенин айтхан да, кёргюзген да этди. Ол ат этден этилген къыймады, халкъларыны баш хантларыны бириди.
Былайда бир затны юсюнден айырыб чертерге тыйыншлыды. Къазах миллетде джюрюген адетге кёре, келген къонакъланы сюеб, ала да къараб тургъанлай къурманлыкъны алай кеседиле.
Экинчи кюн Азнауурну ата къарнашы эмда башха джууукълары джашагъан элге бардыкъ. Ол Къыргъызияны Чалдовар эли эди. Бюгюн да анда кёб къарачай юйдеги джашайды. Азнауур кеси да былайда туугъанды. Къазахстанны чегинден ётюб, Къыргъызияны Чалдовар элине 20 минутну ичине джетдик. Эки элни арасы 15 километрди. Азнауур, кеси туугъан орамда атасыны къарнашыдан туугъан бла тюбешиб, тынчлыкъларындан, эсенликлеринден, джашау болумларындан хапар сорду. Былайда джашагъан къарачайлыла кёбюсюне малчылыкъ бла кюрешедиле.
Чалдоварда джашагъан адамла алайда орналгъан эски къарачай къабырлагъа кёз-къулакъ болгъанлай турадыла. Ол къабырла ётген ёмюрню 40-чы эмда 50-чи джылларында къуралгъандыла. Биз да алайгъа бармай кеталмадыкъ.
Чалдовардан ызыбызгъа Меркеге къайтдыкъ. Ол кюн элде уллу Науруз байрам болду. Биз да анга сюйюб къошулдукъ. Айтхан хапарларына кёре, бу байрам джангы джылгъа аталады, аны джаш адамла бардырадыла.
Бу джол Науруз байрамны 1977-чи джыл туугъан джаш адамла къурагъандыла. Къазахлылада къууанч болсун, бушуу болсун юрта салынады, сыйлы адамлары да анда олтурадыла.
Къазах тойну биз, мындан баргъанла, бек ашыгъыб сакълай эдик. Ал кюнюнде къызны юйюне келиб, джарашыу адетни кёргюздюле. Бир-бирлерине саугъала бердиле. Айхай да аланы адетлери бизникиледен башхаракъдыла. Алай болса да, ушаш джерлери да бардыла. Кюёулюк келинликге, барысы да къараб тургъанлай, саугъала да, гокка хансла да берди. Джууукъла бир-бирлерине берне берген заманда адамланы чакъырыб бере эдиле. Эм сейири уа неди десегиз, бернени не анасы, не къарт анасы бередиле.
Алада да тойну-оюнну биздеча хант юйледе этедиле. Къууанч юч-тёрт кюнню барады. Къонакъла, бир джерден чыгъыб, экинчи джерде сыйланадыла. Ашау-ичиу бек эркин болады. Къууанчха келген адамла барысы да алгъыш сёзлерин айтадыла. Той, оюн, джыр, тепсеу тохтаусуз баргъанлай турады.
Тойда биз анда джашагъан къарачай тиширыугъа тюбеб ушакъ этдик. Ол Алийланы Супият эди. Супият гитчелигинден огъуна Кавказгъа термилгенлей джашагъанын айтды.
Къыргъызия бла Къазахстанда биз тюбеген адамла барысы да Кавказгъа сюймекликлерин, тансыкълыкъларын билдириб сёлешгенлеринде, биз да туугъан Джуртубузгъа къайтыргъа ашыкъдыкъ. Нек десегиз, адамгъа андан багъалы, андан сыйлы джер джокъду дунияда.
Джанкёзланы Медина,
Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти.
Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти.
{jcomments}
