Мен, Дотдайланы Магомет, Морх элде 1957-чи джыл туугъанма. Атам Хамид бла Анам Зухраны юч джаш бла юч къызлары бар эди. Атам, анам ауушханлы иги кесек заман болады. Къарнашларым, эгечлерим бары да сау-эсендиле. Атам алгъа малда ишлеб, артдан башха ишледе да ишлеб, бизни барыбызны да асырады, ёсдюрдю. Анам юй джумушлагъа къарай эди. Юсюбюзге ёрге туруб, бир зат керекли этмей эди.
Атам бла анама къыйын болса да, барыбызгъа да орта, баш билим алдырдыла. Сёз ючюн, эм уллу эгечибиз Люба Ставрополь шахарда кооператив техникумну бошаб чыгъыб, кесини усталыгъы бла кёб заманны ишлеб турду. Аны гитчеси Маулан Ставрополь шахарда бухгалтерлени хазырлагъан техникумну бошаб, орта усталыкъ алыб, Чапаев атлы колхозда бухгалтер болуб ишледи. Ёска уа баш билим алыб, инженер-механик болуб, Парвокубанскийде автоколоннаны тамадасы болду. Мен юйде тёртюнчюме. Меннге да билим алдырдыла атам бла анам. Гитче Къарачай районда Первомайское элде совхоз-техникумну бошаб, ветеринар болуб чыкъдым. Мени гитчем Рабият Ставрополь шахарда бухгалтер техникумну тауусду. Земфира уа Черкесскеде медицина училищеге кириб, аны джетишимли бошады. Бюгюнлюкде элде акушер-фельдшер пунктда ишлейди.
Бусагъатда джашауда джетишмеген затла болсала да хар не да аманды деб къояргъада джарамайды. Иги затла да кёбдюле. Сюйгенингча бир мал тут, джер сюр, деб бошлагъандыла. Алай а, мени сартын, малдан, джерден сора да иш болургъа керекди. Сёз ючюн, бизни элде, Морхда, иги кесек адам ишлерча цехле ачылсала, ол бош айланнган адамла къадалыб ишлерик эдиле. Къралгъа, кеслерине да хайыр этерик эдиле. Тиширыула къарыуларындан келгенича джюн бла кюрешедиле. Эркишилени асламысы уа юйлеринде малгъа къарагъандан сора башха кърал иш бла кюрешмейдиле. Мен алай нек айтама? Талай джылдан бери мен Морх элни депутатыма. Элчиле бла кёб тюбеширге керек болама. Къарыусуз джашагъанларыны юсюнден кёбле тарыгъыучандыла. «Не иш табсакъ да ишлерик эдик. Тиширыуларыбыз не зат келтиредиле деб, аланы сакълаб турургъа уялгъан этебиз», - дейдиле бир къауумла.
Къуру бизни элде тюл, башха элледе да адамлагъа иш орунла ачылсала элледен киши кёчюб кетерик тюл эди. Бизни эл бир да ариу джерде орналгъанды. Ёзен кенгди, узунду. Тёгерегин чегет къуршалабды. Морх суу тазады: ол къара сууладан къуралады. Сабанларыбыз аз болсала да, джайлыкъларыгъыз, биченликлерибиз джетишедиле. Мал ёсдюрюрге мадар барды.
Мен сабий заманымда элибизни сыйын чыгъара билмей эдим. Бютеу элле да бирча болурла деб тура эдим. Алай а ёсюб джетгенимде, ишим болуб эллерибизни аулай башлагъанымда, Морх эл бир да ариу, ким да сюерча эл болгъанын ангыладым. Мен сабий заманда мында кёб адам джашай эди. Артыкъ да бек оруслула кёб эдиле. Бусагъатда ала аз болгъандыла. Элде иш болмагъаны амалтын, мындан кёчюб барадыла. Къуру къартлары къалгъандыла. Бизникиле кёчмейдиле башха джерлеге. Чапаев атлы колхоз эртде чачылгъаны амалтын хар юйдеги мал тутаргъа кюрешеди. Игиси неди десегиз, бизни джаш тёлюбюз къартларыбызны къоюб кетмейди. Ала башха миллетни къартларына да болушадыла. Отун келтиредиле, башха джумушларын да этиучендиле. Этмей да не этерикдиле: Чапаев атлы колхозну заманында аланы ата-аналары башха миллетлени келечилери бла бирге фермалада, джерчилик санагъатда ишлеб тургъандыла. Орталарында дауур-сюйюр болмаучан эди. Аллахха шукур, бусагъатда да шох джашайбыз.
Сёз Чапаев атлы колхозну юсюнден башланнгандан ары, энди аны юсюнден да хапар айтыргъа тыйыншлы болур. Орта Азиядан кёчюб келгеникде атам эм алгъа бу колхозгъа къойчу болуб джарашхан эди. Къошда, ачыкъ тутмасакъ да, кесибизни малларыбызны да тута эдик. Тууарларыбыз, къойларыбыз да бар эдиле. Ала болмасала, алты джанны асыраяллыкъ тюл эдиле атам бла анам. Алсамысына къошда мен болуучан эди. Къойланы туякъларын кесерге, чакъмакъларын къыркъаргъа атам юретген эдим. Къойла тёлю бериб башласала уа, мен сакъманчы да бола эдим. Окъууну къоймай эдим. Школгъа бара тебресем, малланы габдешлерине биченчик сала эдим, тегенелерине да джармачыкъ да къуюб кете эдим. Ветеринар болургъа эсимде да джокъ эди. Алай а талай джылдан къойчулукъ санагъатха сюймеклигим болгъанын ангылагъанымда, ветеринар врач болургъа изледим. Сегиз классны бошагъанымда, Первомайский совхоз-техникумгъа кирдим окъургъа. 1976-чы джыл аны ветеринар бёлюмюн бошадым. Колхозгъа къайтыб, ветеринар болуб ишлеб башлайым деб тургъанлайыма, мени Совет Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге алдыла.  Польшагъа ашырдыла. Аскер къуллугъуму тауусханлай, туугъан элиме къайтдым. Мен аскерден келген заманда атам тамада къойчу болуб ишлей эди. Атам къойдан эрикген болур эди да, башха ишге кёчдю: тюкенчи болду. Совет Союз чачылмаса мен колхозда ишлеб да турлукъ болур эдим. Кърал чачылды да, мюлкле да чачыла башладыла. Колхозну тууар маллары бла къойлары кёб эдиле. Чапаев атлы колхоз Зеленчук районда эм иги мюлклени бирине санала эди. Къралгъа сют, эт сатыудан планларын артыгъы бла толтуруб тура эди. Мени кёз туурамда къойла бла ийнекле къорай башладыла. Эм ахырында бир кесек къой къалгъан эди. Быланы да къоратхынчы колхоздан кетейим дедим да, кетдим. Ол 2000-чи джыл эди.
Мюлкню бир да аламат къойлары бар эдиле. Аланы джюнлери биринчи сорт бла бара эди. Тау корридель тукъумлу къойла кёб джюн бере эдиле. Аланы къуруб баргъанларына бир да бек къыйнала эдим. Алимле уа бу тукъумлу къойланы кёб кюрешиб чыгъаргъан эдиле. Къыйнала-къыйнала кетдим ишден. Бир кюн юйде олтуруб тургъанлайыма, элчиледен талай адам келиб:
- Элде ветеринар джокъду. Бюгюнлюкде сен ишсизсе, ветеринар болуб къалмаймыса элге, иш сынамынг да уллуду… – дедиле.
- Тамадала бол деселе, болурма, –  деб джууаб бердим.
- Бизни эл Советни председатели Акъбайланы Хызыр джибергенди. Бизге ийнанмай эсенг бар да сёлеш кеси бла, – дедиле.
Эл Советни председатели меннге джылы тюбеди. Нек келгеними айтханымда:
- Элге ветеринар керекли болуб турады. Айлыгъы аз болгъан бла къалмай, бу арт кёзюуде аны заманында бермей тебрегендиле. «Къош да бара-бара тюзеледи» дегенлей, бир кесек замандан хар зат орнуна келирге керекди. Къатышыу джашау кёбге барлыкъ тюлдю. Ол себебден, юйде бош тургъандан эсе, ишлесенг иги болур эди, – деди.
Экинчи кюн огъуна ветеринар участокга келдим да, ишлеб башладым. Андан бери 19 джыл озду.
Башында айтханымча, элчилерим мал тутуб джашайдыла. Тууар маллары, къойлары, атлары бардыла аланы. Артыкъ да бек тууар маллары кёбдюле. Эркек малларын сатадыла. Ийнекледен алгъан сютлеринден бышлакъ сыгъадыла, джау чайкъайдыла. Сютлерини артыгъын сатадыла. Къысыр малларын, къойларын джай кёзюуде тау джайлыкълагъа ашырадыла. Саулукъ ийнеклери уа элде къаладыла. Талай сюрюу барды. Элде джайлыкъларыбыз джетишедиле. Сабанларыбыз аз болгъанлары амалтын аланы киши сюрмейди. Ала биченликлеча хайырландырыладыла. Ол себебден, малларыбызны къуру биченнге таяндырыб къоймай, джерчилик бла кюрешген башха эллеге барыб, мюрзеу сатыб алыучанбыз. Къою, ийнеги да мюрзеусюз болмайды. Ол а алай учуз тюлдю. Анга да къарамай, кёб асыулу тукъумлу тууар малны тутаргъа кюрешебиз. Бусагъатда элде 2000 тууар мал, 6000 къой, 600-700 ат болур. Адам саны кёб болмагъан элге бу санла аз тюлдюле. Мени кёлюме келген бла малланы саны мындан ары да кёбее барлыкъ болур. Нек десегиз, малсыз джашау болмазлыгъын джамагъат ангылагъанды.
Менден сора да ветеринар участокда Бостанланы Науруз ишлейди. Элчилерибизни джашаулары мал бла байламлы болгъаны себебли, тамам кёлюбюз бла ишлеб, элде бир мал да джарсымазча этерге кюрешебиз. Элчилерибизни малларын талай ауруудан сакълайбыз. Эм кёб чыкъгъан ауруу бруцеллёзду. Андан асламысына тууар малла ауруйдула. Ол адамгъа да джугъуучанды. Аны ючюн, элде бруцеллёздан ауругъан мал болса, къысха заманны ичине аны иесине къоратдырыргъа кюрешебиз. Аллай малланы сютюн къайнатмагъанлай ичерге болмайды. Бир игиси, бруцеллёздан ауруйду ийнегинг деб, ветеринарла элчилеге хапар билдирселе, аланы айтханларын этиб, бир-эки кюнню ичине сюрюуден айырыб, къоратыргъа кюрешедиле. Къоратмасала уа, эм алгъа 4-8 минг сом тазир салынныкъды. Тазир салыннганына да къарамай тутуб тургъан болса, сюдлюк-джоллукъ боллукъду. Элчилени малларын биз силегейден, талакъ ауруудан дагъыда башха аурууладан сакълайбыз. Дарман-дарыны кърал алайына береди. Ишибиз ючюн а хакъ алабыз.
Ветеринар участокну хар неси да таб джарашыбды. Бир зат керекли болмайбыз. «Малыбыз ауруйду, келигиз да бир къарагъыз» деген болса, кече-кюн демей, барыб ауругъан малгъа къолубуздан келгенича болушлукъ этебиз. Элчилерибиз мал бла эрикгенликден кюрешмегенлерин бек ариу билебиз. Малды бусагъатда аланы джашатхан. Бир иги ийнекни багъасы 50-60 минг сомгъа джетеди. Ол себебден хар ким юйюнде малын не да этиб сакъларгъа кюрешеди. Биз а уллу орус алим, академик Иван Петрович Павловну: «Обычный  врач лечит человека, а ветеринарный  врач - человечество», - деген сёзлерин унутмай, билимибизни, болумубузну аямай, ишлеб кюрешебиз.
  ДОТДАЙЛАНЫ Магомет,
Морх элни депутаты, ветеринары.
 
{jcomments}