Сабийлик, джашлыкъ джыллары
Халкъыбызны махтаулу адамы Катчиланы Абдулну джашы Ахматны джашау джолуна къарасанг, ол таугъа ёрлеуге, ушайды. Аны джашауунда чаулла, тикле кёб болгъандыла. Ала сабийлик джылларында огъуна башланнгандыла.
Къарт атасы Мамушайны 1935-чи джыл кулак этиб, Сибирге ашырадыла. Ызы бла Абдулну юйдегисин да Узбекистаннга кёчюрюб, не джаны бла да эм къыйын джерлени бирине, Баяутха, элтиб атадыла. Ол кёзюуде юйдегиде эки сабий болады. Ахмат 1936-чы джыл анда тууады.
Ол къыйын джерде да мындан кёчюрюлюб баргъанла, къаджыкъмай кюрешгенлери бла, кеслерине джашау къурайдыла. Абдул, къысха заманны ичинде, саман юй ишлеб, юйдегисин ары джыяды. Башхала да, бир-бирлерине болушуб, аллай бирер зат этиб киредиле. Алгъын кёрмеген, билмеген ишлени да баджарыб тебрейдиле. Бирча къыйынлыкъ сынагъан къарачайлыла, черкеслиле, абазалыла, тегейлиле уллу шохлукъда джашагъанлары тыйгъычланы, джарсыуланы хорларгъа онг береди.
   Ахмат орта школну бошайды, андан ары окъургъа таблыкъ болмайды. Эки джылны къурулуш участокда агъач уста, бетонщик болуб урунады. Спортха бек эс бёледи. Тутушдан биринчи разрядха да тыйыншлы болады. Къайсы тилде да ариу джырлагъаны себебли, аллай ауазы болгъан джаш консерваториягъа кирсе иги эди, дейдиле бир къауумла. Алай а ол, 1959-чу джыл, Къазахстанны химия-технология институтунда промышленность къурулушну граждан факультетине окъургъа киреди.
    1964-чю джыл баш билим алыб чыгъады. Джаш усталаны эм керекли джерлеге ашыргъан адет бар эди. Ахматны Къарачай-Черкесияда къурулушчу инженерле джетишмейдиле деб, бери ашырадыла. Облисполкомгъа келеди. Анда оноулашыб, «Карачайчеркессельстрой» трестге теджейдиле. Аны тамадасы Сылпагъарланы Ибрагим эди. Бир кесек ушакъ да этиб,  Къарачай шахарда 428-чи ПМК-гъа производство-техника бёлюмге инженер этиб иеди.
Урунуу джолу
Ол джыл огъуна Ахматны ол бёлюмге тамадагъа саладыла. Кёб да турмай, джангы къуралгъан 554-чю ПМК-гъа баш инженер этиб кёчюредиле. Базалары Зеленчук станседе болады. Анда уруннганла уа Хабез, Уруп, Зеленчук  районлада къурулуш ишлени бардырадыла. Алайда бёлек заманны къуллукъ этгенден сора, Черкесскеде производство предприятиелени баш инженери этедиле. Катчи улу алайда кёб турмайды. СССР-ни Промышленность къурулушуну министерствосуну «Главкавминкурортстроюна», 59-чу ПМК-гъа тамада этедиле. Ол кеси да Къарачай шахарда эди. Анда 47 ишчи бла 19 инженер-техник къуллукъчу бар эдиле. Эки джылдан коллективде адамланы саны 350-ге джетеди.
    Ахмат баргъанлай коллективни джетишимлери керелениб тебрейдиле. Ол джыллада Къарачай шахар къуралгъанлы ишленмегенча бир мекям ишленеди. Инструментле чыгъаргъан, конденсатор, темир-бетон керекле этген заводла, Тебердиде, Доммайда, Архызда, СССР-ни эмда РСФСР-ни солуу юйлери, чынды джолла хайырланыугъа бериледиле. Катчи улу СССР-ни Министрлерини Советини саугъасына тыйыншлы болады. Къарачайлыладан биринчи болуб, «РСФСР-ни махтаулу къурулушчусу» деген сыйлы ат аталады. Ары дери «Хурмет Белгиси» орден бла да саугъаланнган эди. 1983-чю джыл аны эм уллу къурулуш бирлешликге, «Карачайчеркеспромстрой» трестге, управляющий этедиле. Ол къуралыб озгъан 19 джылны ичинде трестни тамадалары 13 кере ауушуннган эдиле. Къыйын, бек джууаблы ишге асыры сюйюб бармаса да, партияны тамадалары айтханны этмей болмай эди.
    Эм алгъа урунуу джорукъну бегитирге, трестни мюлк-техника базасын джарашдырыргъа керек эди. Башха этиллик затланы да ангылатханында, коллектив, тамадала да муну оюмун джакълайдыла. Алай бла белгиленнген ишле тына башлайдыла.
1983-чю джылдан, дуния тюрленнгинчи заманны ичинде, Черкесскеде химия бирлешликни къурулушуну 70 процентин, троллейбус депону мекямларын, цемент заводну цехлерини асламысын ишлейдиле. Адамла джашарыкъ кёб этажлы юйлени, окъуу заведениелени, саулукъ сакълау учреждениелени мекямларын сюеуге, джарашдырыргъа да къошуладыла. Не къуллукъну да тындырлыгъына ышаныб, Правительствода ишлерге чакъыра да турадыла. Семенланы Владимир республиканы Башчысы болгъан заманда барады. Ол Правительствону Председателини биринчи орунбасары болуб ишлеген бир джыл бла джарымгъа джууукъ заманны ичинде, финанс-экономика блокга башчылыкъ эте, кёблеге джарайды.
Джамагъат ишледе
Уллу кърал оюлгъандан сора, джашауну джангыдан къурар ючюн, неден да алгъа экономиканы ёсдюрюрге баш магъана берилирге тыйыншлы эди. Уллу иш сынамы болгъан адам, аны толу ангылаб, амалсыз этилирге керекли затланы планын салыб, концепция хазырлайды. Анда, чачылыб бошаргъа джетген промышленностну джангыртыу бла бирге, бизде къачан да баш санагъат болуб келген эл мюлкге уллу магъана бериле эди. Джангыз бир юлгю: Шимал Кавказда малла джайылырча эм иги отлауу болгъан джерлени 40 проценти бизни республикадады. Ол уллу байлыкъ хайырландырыргъа дурус эди. Катчи улу тууар малланы санын 1,5 миллионнга джетдир мадарла белгилеген эди. Андан уллу хайыр тюшгени бла къалмай, 105-107 минг адамгъа иш орун чыгъарыкъ эди. Быланы, башха затланы да тергеб, ол иги муратлагъа къалай джетерге боллугъун ачыкълагъан эди.   Республиканы ол кёзюудеги тамадалары, алгъы бурун бек джаратадыла, джакълайдыла. Артда ачыкъ кёрюнюб тургъан оюмланы джашауда бардырыргъа ашыкъмайдыла. Алай бла иш тынмазлыгъын ангылаб, 60 джыл урунуу стажы болгъан Катчи улу, ол къуллукъдан кетеди.
Къачан да джамагъат джумушлагъа тири къошулгъан адам, 1993-чю джыл «Шохлукъ» деген бирлешлик къурагъан эди. Артда аны атын тюрлендириб «Алан» деген политика-джамагъат бирлешлик этедиле. Уставы-заты да бегиб, халкъны не джарсыуларына, не джумушларына къараргъа амалсыз кереклиси ачыкъланыб тура эди. 1999-чу джыл республикагъа  башчы сайлауну юсюнден къайгъыла чыгъыб, этиллик ишлени заманында тындырырча таблыкъ болмай къалады. Ол къыйын заманда Къарачай-Черкесияны кризисден чыгъарыр джанындан этилген оноулагъа Ахмат да тири къошулады. Москвада, РФ-ны Президентини Администрациясында сёлешген, анда бизден баргъан башха миллетлени делегациялары бла тюбешиб, эки арада тикликни къоратхан беш адамны бири Катчи улу болады.
Халкъланы арасында шохлукъну бегитир джанындан съездлени, конференцияланы къураргъа къошулуб, алада оюмларын джыйылгъанлагъа ангылатыб, «Алан» джамагъат бирлешликни юсю бла кёб тюрлю джумушланы баджарыб турады.
- Дагъыда «Джамагъат», «Халкъ тёре», «Къарачай халкъны конгресси» бар эдиле, - деб хапар айтады Ахмат. - Хар бирибиз бирер тюрлю оноу этмез ючюн, 2009-чу джыл «Координационный совет общественных организаций карачаевского народа» деб къурадыкъ. Аны ишине бирлешликлени хар биринден ючюшер адам къошулсун, деб бегим алдыкъ. Совет белгиленнген кёзюуде джыйылыб турду, анга джамагъат бирлешликлени тамадалары кёзюу-кёзюу башчылыкъ этдик. Ол да таб келмеди. Бу бирлешликлени барын да къоратыб, бирни къураргъа керек болду. Артда алай да этдик. «Къарачай - алан халкъ» деб къурадыкъ. Ол республикан дараджада болуб, шахарла бла районлада ал башланнган бирлешликле да ишлеб тебредиле. Бирер ишни къолгъа алыб, хар бири аны къайгъысын этерча советле, комитетле да сайландыла.
Катчи улуну къартланы советине башчы этдиле. Озгъан талай джылны ичинде ол ишни да тындыра, джамагъат бирлешликде башха джумушлагъа да къарай,  миллетни джашауу, маданияты, ана тили, энчи шартлары бла байламлы оноулагъа да таймаздан къошулуб турады. Аны юлгюлю джашау джолуну юсюнден хапарыбызны бошай, кесине да талай соруу бердик.
- Ахмат, бек уллу, бек джууаблы къуллукъланы сый бла баджарыб келгенсе, кёбню кёргенсе, кёбню билесе, ёмюрюнгю халкъны къалынында ашырыб бараса. Миллетибизни бюгюннгю халыны юсюнден не айтыргъа боллукъса?
- Ачха, рысхы, байлыкъ, уллу кърал къуллукъла эндиге дери да келе, кете тургъандыла, мындан ары да алай боллукъду. Джашауну джоругъу алайды. Мен оюм этгенден, бюгюнлюкде баш борчубуз миллет шартыбызны сакълауду. Бизни хауабызгъа келишмеген затла аслам болуб барадыла. Олду сагъышлы этген…
- Аны кёбле айтабыз…
- Билеме. Къартланы советинде 14 адам барбыз да, бу затла бла байламлы талай кере сёлешгенбиз. Мындан себеб болур деген хар не мадарны да излерге, хайырландырыргъа тыйыншлыды. Биз ангылагъандан, айырыб талай ишни тындырыргъа дурусду. Ол затланы юслеринден, бир къауумла бла да  кенгешиб, сюзюб, оноу этгенбиз, проектлерин джарашдыргъан затларыбыз да бардыла.
- Къаллай ишледиле ала?
- Бизни халкъны тарихини юсюнден материалла кёбдюле, алай а бирге джыйылыб, уллу, гитче да окъурча китаб болуб чыкъмагъандыла. «История карачаевского народа» деген китабны хазырлаб бошайдыла. Бу джууаблы ишге Къарачай-Черкес кърал академияны ректору Къочхарланы Руслан башчылыкъ этеди. Китаб бла бизни тарихчиле кюрешедиле. Къол джазма хазыр болса, артда киши сёз табмазча, Шимал Кавказны алимлери джыйылыб сюзерикдиле, ызы бла илму конференция этерге деб турабыз. Аталадан келген джорукъланы да бир китаб этиб чыгъарсакъ, деген умутубуз да барды. Ол да кёблени ойлашдырлыкъ эди.
Уллу Аллах аллай къыйынлыкъланы бир миллетге да сынатмасын, кёчгюнчюлюкде биз чекмеген азаб къалмагъанды. Зорлукъда ажымлы ёлген адамларыбызны эсде тутаргъа борчлубуз. Ол къыйын джыллада бизникиле Къыргъызстанда кёб болгъандыла. Анда алагъа эсгертме ишлеуню проекти хазырды. Бу ишни тындырыргъа КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид да болушурукъду.
1828-чи джыл патчах аскер энчилик тутуб тургъан Къарачайны Эресейге къошаргъа излегени тарихден белгилиди. Патчах аскер ол къызгъаны бла барыб эллеге кирсе, миллетге зарауатлыкъ саллыгъын бизни акъылманла  ангылагъандыла. Алай болмаз ючюн, Кърымшаухалланы Исламны башчылыгъы бла, талай адам аскерни аллына чыгъадыла. Мен оюм этгенден, ол уллу джигитликди, батырлыкъды, халкъ ючюн отха киргенча бир затды. Патчах аскерни башчысы Эммануэль да оюмсуз адам болса, сабырлыкъ этерик тюл эди. Алайда экиси келишиб, къан тёгюлмей къалады. Алагъа, бирге суратлары да салыныб, эсгертме ишлерге оноу этгенбиз. Къагъытлада эскизлери-затлары хазырдыла.
- Этилген оноулагъа, ишлеге тири къошулгъан адамладан кимлени айтыргъа боллукъса?
- Къойчуланы Аскер, Кипкеланы Рамазан, Къочхарланы Руслан, Тохчукъланы Борис, къайдам, энтда кимни айтайым, бары да джамагъат ишлени тындырыб кюрешедиле.
- Миллетибизни ичинде адамла бир-бирине къалайдыла?
- Талай джыйылыуда да чертгендиле, бусагъатда миллет бир-бирин ангыламай тебрегеннге ушайды. Биз оюм этгенден, бу затны иги джанына бурууда тукъум тамадала да бек болушургъа боллукъдула. Мен санагъаннга кёре, уллу тукъумла 247 боладыла. Аланы башчыларыны асламысын таныйма. Миллет сый берген адамладыла. Бу терс атлам этди неда этерге халы тартыб турады, дерча адамларын билгенлери хакъды. Аллайлагъа, тукъумну бетин джояргъа джарамайды, деб ангылатыргъа къолларындан келликди. Кёзюу кёзюую бла ол тамадаланы джамагъат бирлешликни юсю бла джыйыб, кенгеширге, бир къауум затланы сюзерге, сынамларындан хапарларына тынгыларгъа, бизни джаныбыздан къаллай болушлукъ керек болгъанын билирге боллукъду. Дагъыда бардыла миллет хауаны тазалай сакълар ючюн, миллет шартланы эндиги тёлюлеге сингдирир ючюн белгиленнген ишле.
- Сен айтханланы асламысына уллу джоюм этилирге керекди…
- Тюз айтаса. Амалсыз керек заманда миллетден ачха джыйылыб, бир-бир затла этилгендиле. Алай а мен къачан да ол джорукъгъа разы болмагъанма. Ачханы аслам джюрютген джашла бардыла. Эндиге дери да болуша келгендиле, мындан ары да ала бла байламлылыкъ тутаргъа керекди. Бир къаууму бла сёлешген да этгенбиз. Огъай деген болмагъанды. Халкъны аты бла этиллик ишлеге ала дагъан боллукъларына мени ишегим джокъду…
Кимни да къаллай адам болгъанын, тутхан джумушун къалай тындыргъанын толу билгенле биргесине ишлегенле бла биргесине айланнганла боладыла. Ахматны энчи алыб айтсакъ, аллайланы бири «Къарачай - алан халкъ» джамагъат бирлешликлени тамадасыны орунбасары Боташланы Сулайман хаджиди.
- Ахмат халкъыбызны эм онглу джашларыны бириди. Миллетге не бла болушайым, не бла джарайым деб, кюрешиб айланады, - дейди Сулайман хаджи. - Къартланы советинде джумушланы баджаргъанны тышында да, саулай бирлешликде оноулагъа да къошулгъанлай турады. Ол джетмей бир ишибиз тынмайды. Джылы келгенине да къарамай, керек джерге бизни да аллына сюрюб, джетеди. Аны оноуу ишибизде бек джарайды. Мындан ары да аллыбызда джюрюр кюнлерин Аллах кёб этсин.
АППАЛАНЫ Билял.
 
{jcomments}