Адам улу къуралгъанлы бери къазауатла бола, кючлерине базгъан къралла, халкъла  башха джуртлагъа чабыуул этгенлей тургъандыла.
Хар уруш да, къачан болса да рахатлыкъ бла бошалгъаны ол хакъды. Уруш бла баргъанла хорласала, бир къауумлары ол джерледе джерлешиб, хорланнган миллетни къызларына юйдегили болуб да тургъандыла. Аны бла бирге, кеслерини тинлерин, динлерин, маданиятларын да сингдириб кюрешгендиле. Ма алай бла бир-бир хорланнган миллетле дуниядан эриб тас болуб кетгендиле. Хорлагъанла хорланнганланы ичлеринде эриб кетген юлгюле да бардыла тарихде. Къалай болса да, бир миллетни шартлары башха миллетге къазауатны, сатыу-алыуну юсю бла синге баргъанды. Ол зат кёбюсюне миллетлени адетлерин, маданиятларын, адабиятларын  эмда башха шартларын кенг, бай эте баргъанды.
Сёз ючюн, бюгюнлюкде уллу орус халкъны тилини тамалы эски славян тил болгъаны, ол хакъды. Алай болса да орус тилге кюнбатышчы, фин-угор, монгол, къаджар, тюрк халкъланы сёзлери кёб киргенди.

Бюгюннгю орус тилге сингнген, биз ангыларча, тюрк сёзле къаллай бир бардыла? Анга джууаб берген бек къыйынды. Алай болса да, биология илмуланы доктору, тюрк тиллени да тинтиб кюрешген Нурлан Кильдибеков, филология илмуланы доктору Светлана Анатольевна Бурлак дегенча бир къауум белгили алимлени джазгъанлары бла хайырлана, аланы фатауаларына кёре, бу сорууну бир кесегин ачыкъларгъа кюрешейик.
1. Орус халкъны ата-бабалары  алкъын славян деб айтылгъан заманда (праславянский период) кирген тюрк тилли халкъланы сёзлери: чекан  (иakanъ),  болван, товар.
«Баран» деген сёз бек эртделеде къаджарлыладан тюрк халкълагъа келиб, тюрк халкъладан да орус тилге киргенди;  «книга» деген сёз а къытайлыладан тюрк халкълагъа кириб, тюрк халкъладан да орус тилге сингнгенди», – дейдиле бир къауум алимле. «Слон», «хомут», «хоругвь» деген сёзле да орусха тюрк халкъладан келген сёзледиле, дейдиле бир къауум алимле, алай а аланы фикирлерине къаршчы болгъанла да джетишедиле. Ма бу башында сагъынылгъан сёзледен башха, орус халкъ алкъын славян деб айтылгъан заманында (праславянский период) кирген тюрк сёзле, бар эселе да, хазна ачыкъланмагъандыла.
2. Монголлула орусну джерине келгинчи орус тилге кирген тюрк тилли халкъланы сёзлери: боярин, шатёр, богатырь, ватага, жемчуг, кумыс, лошадь, лошак, орда.
«Собака» деген сёз къаджар тилден келген сёздю деген алимле да кёбдюле.   Филология илмуланы доктору, РАН-ны академиги Олег Николаевич Трубачёв  айтханнга кёре уа, собака тюрк тилден алыннган сёз болады. XII-чи ёмюрню джазмаларында тюбеген «лошадь» деген сёз да тюрк тамырлы сёздю дейдиле, алай а  флология илмуланы доктору, профессор  Игорь Георгиевич Добродомов айтханнга кёре, ол славян сёз болады. Монголлула келгинчи булгарлыладан (татарлыланы, башкирлилени эмда бир-бир бёлек тюрк халкъланы ата-бабалары) эски славянланы тиллерине сингиб, артда  орус тилде орун алыб къалгъан сёзле да бир талайдыла. Аланы да бир бёлегин юлгюге келтирейик: бисер, капище, ковчег, кумир, сан, чертог.
«Ковёр» деген сёзню къайдан чыкъгъанын алимле кескин ачыкълаб къоялмайдыла. Алай болса да, СССР-ни Илму академиясыны член-корреспонденти Максимилиан Романович Фасмер оюм этгеннге кёре, ол сёз да Итил сууну неда Дунайны джагъасында джашагъан булгарлыладан киргенди орус тилге.
3. Алтын Орданы заманында орус тилге кирген тюрк тилли халкъланы сёзлери:
а) къраллыкъ джюрютюрге амалсыз керекли сёзле: ям,  ямщик,  ярлык, казак, кочевать;
б) аскерчиле хайырланнган сёзле: атаман, есаул, караул, кинжал, кошевой, сабля, ура,  хорунжий ;
в) экономика сёзле: барыш, деньга, кабала, казна, казначей, тамга (откуда  таможня),  харч,  хозяин;
г) къурулуш иш сёзле: жесть, кирпич, лачуга;
д) багъалы, омакъ затланы атлары: алмаз, изумруд, серьга;
е) ичкиле: брага, буза;
ё) ёсюмле: арбуз, ревень;
ж) къумачла: атлас, бязь, миткаль,  тесьма;
з) юс, аякъ кийимле: башлык, башмак,  кафтан,  колпак, пимы, сарафан, тулуп, фата, чулок, шаровары;
и) юй турмушда керек затла: стакан, сундук;
й) табигъат: буран, туман.
Ол кёзюуде орус тилге кирген дагъыда бёлек сёзню келтирейик: алый, бадья, базар, барсук, безмен, булат, бурлак, бусурман, гурт, карий,  кулак, курган,  мишень,  таракан, тюрьма.
XVI-чы – XVII-чи ёмюрледе орус тилге кирген тюрк тилли халкъланы сёзлери.
Осман империя дунияны титиретген кёзюуледе башка, изъян,  карандаш, фарфор эмда бир бёлек сёз османлыладан келгенди орус тилге.
Ермак Сибирни бойсундургъан заманлада алайдагъы  ханлыкъны къурамындагъы эмда алтай тилли халкъланы келечилери атагъан джерлени, сууланы атлары да орус тилге киргендиле. Сёз ючюн, Иртыш, Енисей,  Алтай  деген атла. Ала бла бирге артель, амбар, арап, барабан, барс, бахрома, бахча, бирюза, бугор, буланый, бурав, войлок, вьюк, епанча, ишак, каблук, кайма, кандалы, каурый, кистень, колчан, кушак, лапша, лафа, палач, саранча, сундук, таз, толмач, тулуп, чалма, чалый, чемодан, чердак, чобот, чулан, юфть, яр  эмда башха сёзле.
XVII-чи ёмюрде орус тилге кирген тюрк тилли халкъланы сёзлери:
айва, аркан, балаган, балда, башлык, беркут, изюм,  каракули, кавардак, каланча, капкан, караван, карга, кинжал, кирка, кисея, кузов, кумач, лиман, нашатырь, нефть, очаг, сазан, сарай, сафьян, севрюга, сурьма, табун, туман, утюг, фитиль, халат, чугун, шайка (таз), шалаш, шашлык, штаны, яшма  эмда башха сёзле.
XVIII-чи ёмюрде орус тилге кирген тюрк тилли халкъланы сёзлери: ура, баклажан, башка, игрений, изъян, кабан, кадык, камыш, карандаш, кибитка, парча, плов, сурок, сычуг, тормоз, туша, фарфор, ханжа, бакалея, дымка (ткань), пай (доля), тюк, шаровары, балык, буран, ералаш, кутерьма эмда башха сёзле.
XIX-чу ёмюрде орус тилге кирген тюрк тилли халкъланы сёзлери: айда, алыча, балбес, карапуз, чебурек, кетмень, кизил, кобура, папаха, сарыч, тюбетейка, хурма, чекмень, якшаться, люля-кебаб, чурек, тахта.
XIX-чу ёмюрде орус тилге кирген тюрк сёзлени, кескин айтсакъ, къайсысы къайсы миллетден келгенди деген соруу тууаргъа да боллукъду. Сёз ючюн: алыча, архалук, башлык, зимбиль, кунак, папаха, тулук, чохом, чурек, чуха деген сёзле башха тюрк тилли миллетледе да джюрюгенликге, орус тилге азербайджан тилден къошулгъандыла. 
«Бабай» деген сёз тюрк сёз болса да, аны орус тилге къачан, къайдан киргени белгисизди. Аллай сёзле да тюбеучендиле бюгюннгю орус тилде.
Тюркден Кюнчыгъыш Европагъа сингиб, аладан да орус тилге келиб къошулгъан белгили тюрк сёзле: диван, жасмин, каракуль, киоск, софа, тюльпан, тюрбан эмда башхала.
Бир къауум алимле: «Тюрк сёзледиле! – деб, бир башхала да: «Огъай!» – деген сёзле: баламут, багульник, барбарис, бардак, бергамот, бирка, бурка, бурлак, бусы, вишня,  вол, гашиш, гоголь, гурт, ендова, калач, кайф, карась, каторга,  кисет, клянчить, ковш, колбаса, колики, кольчуга, лагуна, мех, мусор, набекрень, осина, осот, пирог, тьма, упырь, ураган, урон, факир  дагъыда бир бёлек сёз.
Тил бла кюрешген алимлени дау айырыулары бир заманда да тохтамагъанды. Сёз ючюн, Н.А.Баскаков айтыугъа кёре, «пирог», «гоголь», «баламут», «шишка» деген сёзле таза тюрк сёзледиле. Башында айтханыбызча, «хоула», «огъайла» да кёб тюбейдиле. Бир кёзюуде ол затлагъа политика магъана бериб да сиреледиле. Керти алимле, санат бла, адабият бла кюрешгенле, политикагъа хазна кирмезге керекдиле. Кире эселе да халкъланы бир-бирлери бла къарнаш этген, шох этген политиканы бардырыргъа керекдиле. Уллу Аллах тюрлю-тюрлю халкъланы, тиллени аны ючюн джаратханды: ала бир-бири тинлерин  бай этер ючюн. Эртде заманлада орус халкъ тюрк тилли эмда башха халкъланы сёзлерин ана тилине къошхан эсе, бюгюнлюкде, сёз ючюн, биз – къарачайлыла – къаллай бир орус эмда тыш къраллы тилледен сёзлени тилибизге къошабыз. Ол барыбызны да Аллах берген байлыгъыбызды. Иш къошханда тюлдю, башха тилледен сёзлени къоша да тургъанлай, ана тилибизни тас этмей сакълагъандады. Ана тилин, миллет шартларын сакълаялыр акъылны, кючню Аллах хар миллетге да берсин деб, тилейик.

            ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.