Быйыл Акъбайланы Окъубну джашы Исмаилны (Чокуна афендини) туугъанына 145 джыл толады. 1916-чы джыл Акъбайланы Исмаил араб графиканы къарачай-малкъар тилге келиширча джарашдырыб, «Ана тили» деген биринчи окъуу китабны басмалагъанды. Къарачай тилде биринчи газет – «Таулу джашау» - дагъыда ана тилде бир бёлек окъуу китаб Акъбай улуну къайгъырыуу бла чыгъа башлагъандыла.
Къарачай-малкъар халкъны эм онглу адамларыны бири, дин къуллукъчу, джарыкълаучу, джазыучу, алим, устаз Акъбайланы Окъубну джашы Исмаил (Чокуна афенди) 1874-чю джыл Огъары Тебердиде туугъанды.
Исмаилны атасы Окъуб бла анасы Кюлейни (Байрамукъланы къыз) Исмаилдан сора да Туугъан бла Кичибекир деб эки джашлары болгъанды. Исмаилны окъуугъа, билимге фахмусу гитчелигинден огъуна танылгъанды. Ол затны эсгерген атасы бла анасы аны окъурун излеб, Басханнга ашыргъандыла. Басханда уа Кюлейни анасы джашагъанды. Басханчы джууукъларыны тукъумлары Эфендиладан болгъанды.
Ма алай бла Исмаил, 12-джыллыкъ джашчыкъ болуб, Басханнга келгенди да, «Орусбийланы медресеге» окъургъа киргенди. «Орусбийланы медресе» деб, Аллахды билген, ол заманлада Кёнделенде орналгъан медресеге айтхан болурла. Ол а Кавказда эм онглу медреселени бирине саналгъанды. Нек дегенде, XIX-чу ёмюрню экинчи джарымында - XX-чы ёмюрню ал сюреминде араб тилде дин джаны бла анда орта билим алгъандыла сохтала. Артдаракъ джыллада ол медреседе Къарачайны белгили адамлары - Орусланы Хамзат хаджи (1858-1921), Алийланы Умар (1895-1938), Батчаланы Дауут (1902-1991), Каппушланы Ахия (1905-1986) - да окъуб чыкъгъандыла.
Акъбайланы Исмаил да биринчилени бири болуб, анда тёрт джыл окъуб, араб тилде дин джаны бла орта билим алыб чыкъгъанды.
Андан сора ол Къазанда, Кърымда, Тифлисде, Бакуда, Стампулда да окъугъанды. Акъбай улу талай тилге юреннгени бла бирге, кёб тюрлю илмуладан да терен билим алгъанды.
Чокуна афенди 1916-чы джыл араб графиканы къарачай-малкъар тилге келиширча джарашдырыб, биринчи окъуу китабны – «Ана тили» (Тифлис, 1916) – басмалагъанды. Къарачай тилде биринчи газет – «Таулу джашау» – да Акъбай улуну къайгъырыуу бла чыгъа башлагъанды.
20-чы джыллада бир бёлек окъуу китабны - Ана тил. Элибле (Баталпашинск, 1924); Табигъат. 1-чи кесеги. «Джансыз табигъат» (Баталпашинск, 1925); Биринчи география (М.—Ростов-на-Дону, 1929); Алгъынчы география (Крайнациздат, 1929); Джол уста (Байрамкъулланы Умар бла бирге джазгъанды) (Баталпашинск, 1924); Бизни кючюбюз бизни джерибизди. Уллулагъа элибле (Абайланы Мусост бла бирге джазгъанды) (М., 1926) - чыгъаргъанды. Биринчи къарачай-орус сёзлюкню да — Тылмач (Баталпашинск, 1926) — Акъбай улу джарашдыргъанды.
Кеси школлагъа хазырлагъан китабларына салырча назмула, хапарла джазгъанды. Джазыучу Орусланы Аминат айтханнга кёре, Исмаилны талай джылны джазгъан уллу къол джазмасы къайтмаздан тас болгъанды.
Чокуна афенди ислам динни халкъгъа тюз ангылатыугъа да уллу къыйын салгъанды, дин бла байламлы магъанасыз, заранлы, гюнахлы адетлени чыгъарыуну тыйгъанды. Къарачай-малкъар тилде биринчи окъуу китабны джазгъан, белгили дин къуллукъчу, джарыкълаучу, устаз, алим, къарачай-малкъар адабият бла журналистиканы тамалын салгъанланы бири, Акъбайланы Исмаил, 1937-чи джыл сталинчи репрессияны ууундан тутулуб кетиб, башсыз болгъанды. Акъбай улу тутмакъда 1937-чи – 1939-чу джыллада ёлгенди. Аллах рахмат этсин.
Акъбайланы Окъубну джашы Исмаил (Чокуна афенди) къарачай-малкъар халкъны тил, дин, маданият байлыкъларын сакълаугъа, айнытыугъа эм уллу къыйыны кирген адамларыбызны бири болгъаны хакъды. Халкъыбыз сау-эсен болса аны аты ёлюмсюздю.
Къарачай-малкъар халкъны эм онглу адамларыны бири, дин къуллукъчу, джарыкълаучу, джазыучу, алим, устаз Акъбайланы Окъубну джашы Исмаил (Чокуна афенди) 1874-чю джыл Огъары Тебердиде туугъанды.
Исмаилны атасы Окъуб бла анасы Кюлейни (Байрамукъланы къыз) Исмаилдан сора да Туугъан бла Кичибекир деб эки джашлары болгъанды. Исмаилны окъуугъа, билимге фахмусу гитчелигинден огъуна танылгъанды. Ол затны эсгерген атасы бла анасы аны окъурун излеб, Басханнга ашыргъандыла. Басханда уа Кюлейни анасы джашагъанды. Басханчы джууукъларыны тукъумлары Эфендиладан болгъанды.
Ма алай бла Исмаил, 12-джыллыкъ джашчыкъ болуб, Басханнга келгенди да, «Орусбийланы медресеге» окъургъа киргенди. «Орусбийланы медресе» деб, Аллахды билген, ол заманлада Кёнделенде орналгъан медресеге айтхан болурла. Ол а Кавказда эм онглу медреселени бирине саналгъанды. Нек дегенде, XIX-чу ёмюрню экинчи джарымында - XX-чы ёмюрню ал сюреминде араб тилде дин джаны бла анда орта билим алгъандыла сохтала. Артдаракъ джыллада ол медреседе Къарачайны белгили адамлары - Орусланы Хамзат хаджи (1858-1921), Алийланы Умар (1895-1938), Батчаланы Дауут (1902-1991), Каппушланы Ахия (1905-1986) - да окъуб чыкъгъандыла.
Акъбайланы Исмаил да биринчилени бири болуб, анда тёрт джыл окъуб, араб тилде дин джаны бла орта билим алыб чыкъгъанды.
Андан сора ол Къазанда, Кърымда, Тифлисде, Бакуда, Стампулда да окъугъанды. Акъбай улу талай тилге юреннгени бла бирге, кёб тюрлю илмуладан да терен билим алгъанды.
Чокуна афенди 1916-чы джыл араб графиканы къарачай-малкъар тилге келиширча джарашдырыб, биринчи окъуу китабны – «Ана тили» (Тифлис, 1916) – басмалагъанды. Къарачай тилде биринчи газет – «Таулу джашау» – да Акъбай улуну къайгъырыуу бла чыгъа башлагъанды.
20-чы джыллада бир бёлек окъуу китабны - Ана тил. Элибле (Баталпашинск, 1924); Табигъат. 1-чи кесеги. «Джансыз табигъат» (Баталпашинск, 1925); Биринчи география (М.—Ростов-на-Дону, 1929); Алгъынчы география (Крайнациздат, 1929); Джол уста (Байрамкъулланы Умар бла бирге джазгъанды) (Баталпашинск, 1924); Бизни кючюбюз бизни джерибизди. Уллулагъа элибле (Абайланы Мусост бла бирге джазгъанды) (М., 1926) - чыгъаргъанды. Биринчи къарачай-орус сёзлюкню да — Тылмач (Баталпашинск, 1926) — Акъбай улу джарашдыргъанды.
Кеси школлагъа хазырлагъан китабларына салырча назмула, хапарла джазгъанды. Джазыучу Орусланы Аминат айтханнга кёре, Исмаилны талай джылны джазгъан уллу къол джазмасы къайтмаздан тас болгъанды.
Чокуна афенди ислам динни халкъгъа тюз ангылатыугъа да уллу къыйын салгъанды, дин бла байламлы магъанасыз, заранлы, гюнахлы адетлени чыгъарыуну тыйгъанды. Къарачай-малкъар тилде биринчи окъуу китабны джазгъан, белгили дин къуллукъчу, джарыкълаучу, устаз, алим, къарачай-малкъар адабият бла журналистиканы тамалын салгъанланы бири, Акъбайланы Исмаил, 1937-чи джыл сталинчи репрессияны ууундан тутулуб кетиб, башсыз болгъанды. Акъбай улу тутмакъда 1937-чи – 1939-чу джыллада ёлгенди. Аллах рахмат этсин.
Акъбайланы Окъубну джашы Исмаил (Чокуна афенди) къарачай-малкъар халкъны тил, дин, маданият байлыкъларын сакълаугъа, айнытыугъа эм уллу къыйыны кирген адамларыбызны бири болгъаны хакъды. Халкъыбыз сау-эсен болса аны аты ёлюмсюздю.
ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
КъЧР-ни махтаулу журналисти.
КъЧР-ни махтаулу журналисти.
АЛДАТМАГЪЫЗ
АХЫРЗАМАН ДУНИЯГЪА
Ой, джарлы сен, къолунга нени алгъанса?
Азыкъ болуб, джанынга нени салгъанса?
Ол дунияда мадар табмай къалгъанса,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Ой, джарлыла, гюнахларын чекгенле,
Бу дуниядан азыкъ алмай кетгенле,
Чархларына таза къуллукъ этгенле,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Ой, хариб сен, тар къабыргъа кирирсе,
Анда къараб, сен киминги кёрюрсе?
Соруулагъа ол кюн джууаб берирсе,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
АХЫРЗАМАН ДУНИЯГЪА
Ой, джарлы сен, къолунга нени алгъанса?
Азыкъ болуб, джанынга нени салгъанса?
Ол дунияда мадар табмай къалгъанса,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Ой, джарлыла, гюнахларын чекгенле,
Бу дуниядан азыкъ алмай кетгенле,
Чархларына таза къуллукъ этгенле,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Ой, хариб сен, тар къабыргъа кирирсе,
Анда къараб, сен киминги кёрюрсе?
Соруулагъа ол кюн джууаб берирсе,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Мункир уруб, сени кёкге миндирир,
Нанкир уруб, сени джерге сингдирир,
Мёлеклеге сени сууал этдирир,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Ургъан сайын, башынгы тёрт джарырла,
Анда сеннге акъыранла чабарла.
Сюрюб барыб, джаханимге атарла,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Нанкир уруб, сени джерге сингдирир,
Мёлеклеге сени сууал этдирир,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Ургъан сайын, башынгы тёрт джарырла,
Анда сеннге акъыранла чабарла.
Сюрюб барыб, джаханимге атарла,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Олду, буду деб, сылтау этиб башларла,
Ол кюн анда хар ким эсин ташларла.
Ол джазыкъла анда мадар табмазла,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Келигиз, бир ашхы амал этейик,
Бу дуниядан ийман бла кетейик.
Бир Аллахха джарыкъ бетден джетейик,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Кёб къууанма, бир къауумдан башма, деб,
Джахил тюлме, къарт да тюлме, джашма, деб,
Аджал джетсе, уруб джыгъад, душман, деб
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа...
Ол кюн анда хар ким эсин ташларла.
Ол джазыкъла анда мадар табмазла,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Келигиз, бир ашхы амал этейик,
Бу дуниядан ийман бла кетейик.
Бир Аллахха джарыкъ бетден джетейик,
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа.
Кёб къууанма, бир къауумдан башма, деб,
Джахил тюлме, къарт да тюлме, джашма, деб,
Аджал джетсе, уруб джыгъад, душман, деб
Алдатмагъыз ахырзаман дуниягъа...
САКЪЛА, КЕСМЕ!
Уллу борчду адамгъа
Чегетлени сакъларгъа,
Орнатыргъа, юретирге,
Ёсдюрюрге, сакъ болгъа.
Уллу борчду адамгъа
Чегетлени сакъларгъа,
Орнатыргъа, юретирге,
Ёсдюрюрге, сакъ болгъа.
Сакъла, кесме джаш агъачны,
Чапыракълансын, сюйюнсюн!
Сакъла, кесме, сени джуртунг
Джалан болмай, кийинсин!
Чапыракълансын, сюйюнсюн!
Сакъла, кесме, сени джуртунг
Джалан болмай, кийинсин!
Сакъла, кесме, джел ургъанда
Шууулдасын, санлансын!
Ананг, Кавказ, ёлю болмай,
Саугъа ушасын, джанлансын!
Шууулдасын, санлансын!
Ананг, Кавказ, ёлю болмай,
Саугъа ушасын, джанлансын!
Сакъла, кесме! Тюблеринден
Сууукъ, салкъын джел келсин!
Ортасында кюн таякъла
Джарыкъ берсин, кюн берсин!
Сууукъ, салкъын джел келсин!
Ортасында кюн таякъла
Джарыкъ берсин, кюн берсин!
Сакъла, кесме, хар бутакъда
Бир къанатлы джырласын!
Сакъла, кесме, салкъынында
Бир арыгъан тынчайсын!
Бир къанатлы джырласын!
Сакъла, кесме, салкъынында
Бир арыгъан тынчайсын!
ОРАКЪ ДЖЫР
Берекетли джайны исси кюнлеринде,
Белни бюгюб, сабанланы орама мен.
Аяз джокъду, кюн къызыуду, джандырады,
Иш ауурду — билеклени талдырады.
Билеклени талгъанларын сан этмейин,
Кюлтелени кючлю байлаб тиземе мен.
Кюлтелени алгъын беджен, сора черен,
Эм артында уллу антау этеме мен.
Аны кёрюб, ишчи халкъла къууанырла,
Бизге ишлетиб ашаучула зарланырла.
Иш бошалса, къолгъа алырма орагъымы,
Антаууму тюз башына минерме,
Оракъ тутхан берчли къолларымы,
Шахарлада ишчилеге булгъарма.
Берекетли джайны исси кюнлеринде,
Белни бюгюб, сабанланы орама мен.
Аяз джокъду, кюн къызыуду, джандырады,
Иш ауурду — билеклени талдырады.
Билеклени талгъанларын сан этмейин,
Кюлтелени кючлю байлаб тиземе мен.
Кюлтелени алгъын беджен, сора черен,
Эм артында уллу антау этеме мен.
Аны кёрюб, ишчи халкъла къууанырла,
Бизге ишлетиб ашаучула зарланырла.
Иш бошалса, къолгъа алырма орагъымы,
Антаууму тюз башына минерме,
Оракъ тутхан берчли къолларымы,
Шахарлада ишчилеге булгъарма.
НЁГЕРЛИК
Бек мыдахды Азгерий —
Къолу-аягъы тутмайды.
Джокъду аны ёгюзю,
Къаладжюк, урлукъ табмайды.
Бек мыдахды Азгерий —
Къолу-аягъы тутмайды.
Джокъду аны ёгюзю,
Къаладжюк, урлукъ табмайды.
Тынгысызды Бекмырза —
Урлукъчугъу бар эди,
Къаладжюксюз, ёгюзсюз
Сабан сюрюб болмайды.
Урлукъчугъу бар эди,
Къаладжюксюз, ёгюзсюз
Сабан сюрюб болмайды.
Ёгюз баред Алийде —
Къууанмайды ол да анга,
Къаладжюксюз, урлукъсуз
Къалай чыкъсын сабаннга?
Ючюсю да ныгъышда
Бир-бирлерин табдыла,
Кенгеш этиб, джарашыб,
Сабан нёгер болдула.
Къууанмайды ол да анга,
Къаладжюксюз, урлукъсуз
Къалай чыкъсын сабаннга?
Ючюсю да ныгъышда
Бир-бирлерин табдыла,
Кенгеш этиб, джарашыб,
Сабан нёгер болдула.
КЪЫЗЫЛ БАЛИЙ
Тереземи тюбюнде
Къызыл балий чагъады.
Заман болмай джыяргъа,
Кеси аллына агъады.
Тереземи тюбюнде
Къызыл балий чагъады.
Заман болмай джыяргъа,
Кеси аллына агъады.
БАЛДЫРГЪАН
Балдыргъанны шатык сабы,
Балдан татлы мусхоту.
Джутланыб оздурсанг а,
Ичинг кюер бир оту.
Балдан татлы мусхоту.
Джутланыб оздурсанг а,
Ичинг кюер бир оту.
{jcomments}
