25 джылны мыдан алгъа Москвада «Илму» басмада «Кюнчыгъыш бла Кюнбатышда халкъланы эпослары» деген бёлмеде академия дараджада къарачай-малкъар нарт эпос китаб болуб чыкъгъан эди.

Ол китабда басмаланныкъ затланы хазырлар ючюн, нарт джырланы, айтыуланы джыйыб, аланы магъаналарына кёре, бир-бири ызларындан тизиб, орус тилге кёчюрюб, кёчюрген сагъатда ангылашыныб къалмагъан сёзлени магъаналарын ангылатырча сёзлюкле эмда башха себебле къураб, бизни белгили, фахмулу алимлерибиз Хаджиланы Танзиля, Муссаны къызы бла Ортабайланы Римма, Абдул-Керимни къызы, илму джаны бла тамам да джигитлик, джигерлик таныта, бек уллу иш этгендиле.

Ма алай бла, нарт эпосубузгъа илму магъана бериле, бютеудуния дараджалы адабиятха тыйыншлы бола, китаб болуб чыкъгъан эди.

Ай медет, озгъан ёмюрню, ит иесин танымагъан, 90-чы джылларында, кёбчюлюк китаб къайгъылы болалмай къалды. Ол затланы эсге ала, 1996-чы джыл «Общественно-государственный Фонд развития духовности КЧР имени Умара Джашуевича Алиева» деген джамагъат бирлешликни къурагъан эдим. Аз кечирек, ол бирлешликни тамалында, адам улуну тин эмда мал байлыгъын айнытыугъа уллу юлюш къошхан адамланы саугъаларча, халкъла арасы дараджада Алийланы Умар атлы комитет къуралгъан эди. Ол саугъаны биринчи Байчораланы Мариям, Юрий Балега, Назир Экба, Станислав Дерев эмда Василий бабас алгъан эдиле. 1998-чи джыл а, мен теджеб, Хаджиланы Танзиля бла Ортабайланы Римма да ол саугъагъа тыйыншлы болгъан эдиле. Алай бла ол саугъаны сыйы «Къарачай-Черкес Республиканы Кърал саугъасы» деген дараджагъа чыкъгъан эди. Арадан джыл чакълы заман озуб, 1999-чу джыл, республикабызда сайлаула ётгенден сора, къралда ачха дыккы болгъаны амалтын, КъЧР-ни Кърал саугъасын берген ашхы адет да джукъланды.

Алай болса да, эки сыйлы къызыбызгъа бу башында айтылгъан саугъагъа ие болургъа чурум болгъан къарачай-малкъар халкъ эпосубуз ингилиз, италиян тиллеге кёчюрюлюб, Кембридж, Рим университетлени окъуу программаларына кирген эди. Тыш къралчыла бизни эпосубузгъа аллай бир эс нек бёлгенлерини юсюнден бир кесек кечирек айтырма.

Энди нарт эпосну кесини юсюнден хапарлашайыкъ. Нарт эпосну къадары, къарачай-малкъар халкъны джазыууча, бек къыйын болгъанды.

Нарт эпосну бир бёлек джырын ХIХ-чу ёмюрню экинчи джарымында Павел Остряков деген орус алим Орусбийланы Сафар-Алий бла Науруз деген басханчы бийледен джазыб алгъанды да, 1879-чу джыл басмалагъанды. 1881-чи джыл а Сафар-Алий бла Науруз, бир бёлек нарт джыр бла айтыуну орус тилге кёчюрюб, «Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа» (СМОМПК) деген китабда чыгъаргъандыла. 1883-чю джыл Къарачайда биринчи устаз болуб ишлеген Моисей Алейников халкъдан бир къауум нарт джырны джазыб алыб, СМОМПК-да басмалайды. 1898-чи джыл белгили кавказовед А.Н. Дьячков-Тарасов 6 нарт айтыуну орус тилге кёчюрюб басмалатады. Къарачай-малкъар нарт айтыуланы дуниягъа белгили этиуге Кавказда тинтиу-излем ишле бардыргъан В.М. Гацакны, Н.П. Тульчинскийни, Вс.Ф. Миллерни, М.П. Гайдайны, Е.Барановну, М.В. Рклицкийни, Б.К. Далгатны, В.И. Филоненкону эмда башха алимлени бек уллу къыйынлары киргенди. Ала джыйгъан, джарашдыргъан, басмалагъан джырланы, айтыуланы тамалында эмда къарачай-малкъар илму-излем бла кюрешген ахлуларыбызны ишлерин да алагъа къоша, 1940-чы джыл китаб басмагъа хазыр болгъан эди.

Алай а бир джылдан къазауат башланады. 1943-чю - 1944-чю джыллада, къарачайлыла бла малкъарлыланы туугъан джуртларындан Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенлеринде, къол джазма тас болады. Ол кимге, къалай тюшгенини юсюнден джазгъандан магъана джокъду. Айтырыгъыбыз, 1958-чи джыл нарт эпосну джангыдан джыйыб, джазыб башлайдыла. Бу ишде Холаланы Азретни къыйыны уллуду, 1966-чы джыл ол нарт айтыуланы джыйыб, илму дараджада джарашдырыб чыгъарады.

1980-чы джылдан бери Ёзденланы Альберт белгили эмда кеси джыйгъан айтыуланы бир джорукъгъа келтириб, айырма поэтика мардада магъанасын ангылатханы нарт эпосха джангы тылпыу береди.

Ол нарт эпосну поэзия халда ана тилде джазылгъан къол джазмасын меннге келтиргени эсимдеди. Ол заманда мени джууаблылыгъым, джюгюм уллу эди, ишим ауур эди. Мен КъЧР-ни Правительствосуну вице-премьери къуллукъда финансла бла экономикагъа джууаблы эдим. Ол заманда эки кечени бир-бири ызындан бек сейирсиниб, къууаныб окъугъан эдим Альберт джарашдыргъан «Нартланы».

Артда нарт эпос бла ишлерге Эресейде белгили усталаны бири - поэт, литературовед эмда тылмач Михаил Синельников - чакъырылгъан эди. Михаил Исаакович талай джылны кюрешиб «Нартланы» орус тилге аламат кёчюреди. Дуния адабиятны уста билген назмучуну бизни эпос бек сейирсиндиргенди. Тамам кючюн салыб, уллу джууаблылыкъ бла, бек учунуб кёчюрген хапарын айтхан эди ол меннге. Кесини юбилей китабында ол бизни «Нартланы» юсюнден: «Терен магъаналы айтыуланы сынгар Гомерни «Илиадасы» бла тенглешдирирге боллукъма...» - деб джазады. Ол билдиргенден, аны ишинде Ёзденланы Альберт, Ёзденланы Алибек, Алийланы Къази-Магомет бек болушхандыла. Михаил Исаакович айтхандан, Къ.М. Алий улу тарих бла адабиятны аламат билгенден сора да, аны бла тенглик джюрютгенди. Ала экиси Къарачай бла Малкъарны нартла бла байламлы кёб джерлеринде болгъандыла… Сатыу-алыу ишле бла кюрешген Ёзденланы Алибек эки тилде басмаланнган «Нартланы» басмагъа хазырлау джоюмларын да тёлегенди. Китабны ал сёзюн дуниягъа белгили поэт Евгений Евтушенко бла РАН-ны Космосну тинтген институтуну тамадасы, академик Лев Зелёный джазгъандыла. Эпосну экиси да сейирсиниб, зауукъланыб окъугъанларын джашырмайдыла. Ёзденланы Альберт билдиргенден, китаб быйыл басмадан чыгъаргъа керекди.

Алай бла, мени кёлюме келген бла «Нартланы» юсюнде Хаджиланы Танзиля бла Ортабайланы Риммадан сора да эки адам керти чыгъармачылыкъ джигитлик этгендиле. Ала Ёзденланы Магометни джашы Альберт бла Михаил Исаакович Синельниковдула. Бир ишексиз, была тёртюсю да КъЧР-ни эм сыйлы саугъаларына тыйыншлыдыла. Ёзденланы Алибекге да уллу болушлукъ этгени ючюн бек разыбыз.

Билимли, белгили адамланы -  М. Синельниковну, Л. Зелёныйни, Е. Евтушенкону - сукъландыргъан; оюмлу ингилизлилени, джарыкъ итальянлыланы учундуруб кесин тинтдирген эпосубузну «Нартла» деген энчиликлери мен оюм этгенден быладыла:

  1. Эпос къарачай-малкъар халкъны буруннгу ата-бабаларыны - тейричиликни – буруннгу тюрклени динлерини тамалында джаратылгъан аламны, адамны, джамагъатны, табигъатны, билимни юсюнден ангылагъанларын, суратлагъанларын толу, логика джаны бла айыбсыз кёргюзген бир низамыды. Эпос тейричиликни философиясында деу сослан таш хунаны тамалы болуб тургъанча турады дерге боллукъду. Неге да кючю джетген, неге да джетишген Уллу Тейри кеси къурагъан дуниягъа, аламгъа патчахлыкъ этеди. Джер джюзюнде уа аны излемин анга бойсуннган, анга къуллукъ этген тейриле, нартла толтурадыла. Тейриле джашауну къайсы санагъатына да тири къатышадыла. Биз санагъан бла буруннгу ата-бабаларыбызны тейрилери 500-ден асламдыла, ол кесича бир сейирлик затды, кесини тинтиучюлерин сакълайды, белгили алимлерибиз Джуртубайланы Махти бла Къаракетланы Мурат бу джаны бла биринчи атламла этиб, джол кёргюзгендиле.
  2. Эпосда академик Лев Зелёныйни сейирсиндирген затла: дунияны джаратылгъаны, заманны джюрюшю. Эм сейири неди десегиз, нарт эпосда дунияны къуралыуу уллу атылыудан сора болгъаны джазылады. Уллу атылыу эмда бюгюннгю физиканы джетишимлери ачыкъланадыла бизни буруннгу эпосда. Эпосда айтылгъаннга кёре, Уллу Тейри саулай материяны (табигъатда физикалыкъ затланы) деу кючю бла къулачына джыйыб бир бюртюкчюк этиб, артда терк бошлагъанды. Ол чачылгъандан сора къуралгъан аламланы Уллу Тейри джулдузла бла планетала бла джасагъанды. Ызы бла Уллу Тейри Джерни джаратыб, аны джарашдырыугъа эс бёлгенди, анга бойсуннганла уа - Суу тейриси, Джер тейриси, Хауа тейриси - кеслерини къуллукъ борчларын толтургъандыла. Джерни джашаугъа джараулу этгенден сора анда ангылары болгъан джанланы джерлешдиргенди. Ол инсанланы «…узакъ дунияланы урлукъларындан, джууукъ Айны урлукъларындан…» джаратханды. Панспермияны бюгюннгю теориясы - Джерде джашау аламдан джаны болгъан затла кёчюрюлюб къуралгъанды деген теория - танылады былайда.
  3. Нартланы атлары Гемуда (суратлаб джазылгъанына кёре – космос аппарат) бир джерден бир джерге кюн джарыкъны къызыулугъу бла (со скоростью света) кёчеди, кесини атлысына «заман ызына буруллугъун» билдиреди. Алай демеклик, заманны баргъаны джюрюшню къызыулугъуна кёре болады. Алай бла, эпосда джазылгъаннга кёре, Альберт Эйнштейн теориясын (теория относительности) ачхынчы талай ёмюрню алгъа белгили болгъанды ол. Аллай сейирлик, ангылатыргъа къыйын затладан талай юлгю келтирирге боллукъду.
  4. Башха халкъланы уллу эпос чыгъармаларындача, бизни эпосну баш нюзюрю да игилик бла аманлыкъны къаршчы кюрешлерин кёргюзтюудю. Былайда да кёб энчилик барды. Сёзден, Тейри замандан заманнга Джерде ангылары болгъан джанланы джерлешдиреди, алай а аланы къолайсыз шартлары ючюн къурутады. Сёз ючюн, харрланы джаратады, алай а аланы хыйлалыкълары бла къызгъанчлыкълары ючюн джокъ этеди, мизамсызлыкъны туудургъан мухар эмегенлени да къурутады. Ала бла кюреш бардырыб, Джерде тюзлюкню бегитир ючюн Тейри нартланы ашырады бери. Нартла, салыннган борчларын толтуруб, кеслерини учакълары бла кёкге чыгъыб кетедиле (къайтадыла).

Эпосда чертилгеннге кёре, Джер юсюнде бир тюл, талай ангылары болгъан джанла джашагъандыла. Бюгюнлюкде ол оюмну кёб алим айтады. Баш магъанасы уа, Тейри адебни джорукъларын бузгъанланы, сан этмегенлени аяусуз къырыб, тюб этиб барады. Окъуучу кеси огъуна бюгюнлюкде адамланы джашаулары бла келишдирирге боллукъду. Бюгюн кюнде «цивилизациялыкъны» тутхан адам улуну бир къаууму Аллахха къаршчы, айыблы ишлеге - джутлукъгъа, малкёзлюкге, зыраф джоюугъа, тергеусюзлюкге, саякълыкъгъа, хаулеликге – бурулуб, аманлыкълагъа, джийиргеншлиликге сингнгенди. Алай бла кёкдеги аскерле энтда да джердегилени джорукъгъа джыяргъа келликлерине кёб заман къалгъан болмаз.

Эпосда нартланы атларыны къарачай-малкъар тилде магъаналары ачыкъланнганы бла къалмай, анда белгиленнген хар бир джигитни халиси да ачыкъланады. Сёз ючюн, Ёрюзмек «ахырсыз кёкню бачамасыды»; Сатанай «гитче марджанды», ол сабийликде эм бек сыйлы марджан ташчыкъла бла ойнаргъа сюйгенди; деу Сосуркъа «сослан ташны джашыды» дагъыда аны кибик. Биз, Алийланы Земфира бла бирге эпосну антропонимлерин (адам атларын) толусу бла сюзюб, тинтиб кёргюзгенбиз ол затны. Тинтиулерибизни эсеблери эпика джазмалагъа джораланнган  халкъла арасы илму конференцияны китабларында басмаланнгандыла.

  1. Эпосда белгиленнген джигитлени этген ишлери, джумушлары Адил суу, Итил сууну (Волга) бла Минги Тауну арасында джерледе боладыла. Эпосда айтылгъан бютеу топонимлени (джерлени атлары) ана тилибизде магъаналары толу ачыкъланадыла. Эпос дуниягъа белгили Хазар каганатны ёмюрлеринде этилген болур деген оюмгъа келеме. Ары бюгюннгю Эресейни къыбыла джерлери киргендиле.

Энтда да бир затны чертмей болалмайма, башында сагъыннган бютеу энчиликлерин бирден алыб неда айры алыб къарасакъ да бютеу кавказ Нартияданы кеслерине бурургъа излегенледен бир деб бирини хапарларына келишмейди бизни эпос. Ол огъай бютеу дунияда эпика адабиятда анга ушаш чыгъарма джокъду, тюбемейди. Ма ол зат Эресейде къой тыш къраллада къарачай-малкъар джигитлик нарт эпосубузгъа тыйыншлы багъа бериб, сейирсиннген да, сукъланнган да этедиле.

Эпос къарачай-малкъар миллетиме ёхтемлик сезимле туудурады. М.И. Синельников чертгеннге кёре, бюгюннге дери сакъланнган «энчи билимни джашырыб тутхан», дунияда болмагъан эпосну къурагъан миллетиме махтау-сыпас этеме. Мен буруннгу ата-бабаларыбыз бла бюгюннгю адамларыбыз бла сукъланама эмда алагъа баш урама. Ала болгъандыла адам адамгъа айтмазча къыйынлыкъладан, сынамладан ётюб, ёмюрлени узагъындан келген бютеу дуния эпика адабиятны сейирлик инджисин сакълаб бюгюн кюннге дери джетдиргенле.

Космогония, антропология, тарих, филология, философия илмула бла байламлы тинтиулени бардыргъан оюмлу алимле эпосда бек ачыкъ кёрюнюб тургъан билимни аладыла. Мен сагъыш этген бла, бу байлыгъыбызны университетледе, школ китаблагъа орус эмда къарачай-малкъар тилде программагъа кийириб, сохтала, студентле окъурлай этерге борчлубуз. Аны джаш тёлюбюзню арасында бек сингдирирге керекбиз. Бизни тёлюбюз бу ахырсыз багъалы тин байлыгъыбызны сый бла, таза сакълаб, аны эндиги тёлюлерибизге толусу бла беририне ышанама.

 

Алийланы Исмаил,

техника илмуланы доктору, профессор.

 
{jcomments}