Кёб болмай «Къарачай» газетни баш редактору Ёзденланы Альберт Эресей Федерацияны Тинтиу комитетини Къарачай-Черкес Республикада управлениесини материал-техника бла баджаргъан бёлюмюню тамадасы, юстицияны полковниги Тохчукъланы Адыгени джашы Дахир бла ушакъ этген эди. Аны окъуучулагъа теджейбиз.

 - Салам алайкум, джюйюсхан полковник Тохчукъ улу!

- Алейкум салам, халкъ поэт Ёзден улу! (ышарады). Экибиз да кърал адамлабыз. Алай болса да, биз ана тилде ушакъ этерик эсек, халкъыбызда джюрюген адетдеча бир-бирибизге «Сиз» демей, «Сен» деб, атыбызны айтыб сёлешсек, арада ийнанмакълыкъ болуб, тынчыракъ ушакъ этерик эдик. Разымыса?

- Разыма. Биз – журналистле – айтмаз сёзюбюзню айтыб, эшитмез сёзюбюзню да эшитиученбиз. Сен а, Дахир, ушакъны аллындан огъуна, халкъыбызда джюрюген эски адетни эсгерте, кесинги сафынга джыйдынг мени да. «Уллудан тутуу» тутуу эсе, сора биринчи сорууум бу болсун: «Адам улу бу дуниягъа нек келгенди?»

- Аны Аллах биледи. Аллах адамгъа анг бериб: «Адам, Мени бирлигиме ийнан! Мени излемиме кёре къуллукъ эт! Къуллукъ этеринг а –

Уллу Дунияда Гитче Джерчикге иелик этгенинг болсун.  Джаныуарлагъа, ёсюмлеге, топуракъгъа, суугъа, хауагъа заран джетдирмей сакъла; эм бек а тюзлюкню тута, кесингча адамланы  джакъла!» – деген болур.

         - Ол терен фикирлеринги джашлай огъуна джюрегинге байракъ этиб, тюзлюкню, кесингча инсанланы  джакъларгъа дебми сайлагъан эдинг милиция ишге элтген джолну?

         - Ол фикирлеге, оюмлагъа мен кечирек келген болурма, алай болса да сайлагъан усталыгъыма – милицияда, полицияда, тинтиу комитетде ишлегениме - чыртда сокъуранмайма. Хар затны тамам кереклисича этиб къоялмагъан эсем да, Аллах берген болумума кёре, кишиден уялмазча, Аллахны аллында джууаб берлигими кёзюме кёргюзе, ишлеб, джашаб кюрешгенме.

         - «Джашаб» деген сёзюнгден чыкъды болур бу соруу: «Къайда, къайсы  джыл туугъанса? Къайда окъугъанса?»

- Атам, анам Орта Азиядан къайтхандан сора Уруп районда джашагъандыла. Мен 1967-чи джыл анда туугъанма. Артда кечирек Уруп райондан Гитче Къарачай районнга кёчдюк. Джагъада сегизджыллыкъ школну тауусуб, 1982-чи джыл Черкесскеде автоджол техникумгъа кирдим. Техникумну бошагъандан сора, 1986-чы – 1988-чи джыллада Совет Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этдим.

         - Аскер къуллугъунгу къайда этген эдинг? Не айтыргъа боллукъса ол джылларынгы юсюнден?

         - Германияда эдим. 18-20 джыл болгъан джашла, тишлери кичиген кючюклеча, кеслерин кёргюзюрге, джашланы ичинде сыйлы орунларын алыргъа излеб турадыла. Аланы ичинде онгсуз болсанг да джарамайды. Ант этдирсенг, мен алай къарыусуз джашчыкъ да тюл эдим. Эркин тутушдан спортну устасына кандидат эдим да, кесиме хазна кишини уллу сёлешдирмезча хыйсабчыгъым да бар эди. Алай болса да, мен бир мадарын табсам, къайда да болсун, къарыууму джетгенине кёре тутхан ишими, къуллугъуму айыбсыз баджарыб, адамла бла да келишиб кюрешгенме. Аскер къуллугъумда да бет джарыкълы болургъа кюреше эдим. 1987-чи джыл СССР-ни Къоруулау Кючлерини министри Дмитрий Тимофеевич Язовну буйругъу бла  «За отличие в воинской службе 2-ой степени» деген медалны да берген эдиле. Ол кърал саугъагъа санала эди.

         - Аскерден къайтхан джылларынг а къалай ётдюле?    

          - Аскерден къайтхандан сора комсомол ишде да ишледим. Заманла тюрлендиле да, 1990-чы джылдан 1998-чи джылгъа дери сатыу-алыу бла кюрешген «Оранта» деген фирмада баш инженер болуб ишлеген эдим.

         - Да джашлыгъынгы граждан ишледе ашырыб, милициягъа, полициягъа уа къачан келдинг да?

         -  1998-чи джыл, 31 джылым тола, ишлеб башлагъан эдим  милицияда. Мен ишге кирген заманда менича джашла капитанла, майорла болуб тура эдиле.

         - Къарачайча айтханда, джыллары сенден джаш адамла сеннге буйрукъ берселе, джанынга джете болур эди?

- Тюзюн айтсам, бир-бирледе, оноуу тюз болмагъан джаш адамны буйругъу  аз-маз аууруракъ да тие болур эди. Алай болса да, мен аскерде да, ишде да чыныгъыб, хар неге да хазыр болуб келген эдим.

- Милицияда биринчи атламларынгы къайда этиб башладынг? Къалайлада ишлединг?

- Черкесск шахарда уголовный розыскда ишлеб башлагъан эдим.  1999-чу джыл оперуполномоченный этиб Уруп районда ОБЭП-ге кёчюрдюле. Анда беш джыл чакълы къуллукъ этгенимден сора районда ОБЭП-ни тамадасы этиб салдыла. Дагъыда юч джылдан Зеленчук, Уруп, Хабез, Абаза районланы ОБЭП-лерини бирлешген аралыгъына тамада этдиле.

- Полицияны тюрлю-тюрлю бёлюмлеринде ишлегенлени ишлери хар бири кесича къыйын, джууаблы болса да, ала кеслерини этер ишлерин кескин биле болурла? Сёз ючюн, биреулен биреуленни затын урлады эсе, ол заты урланнган келиб заявление джазады да, анга кёре ол урлагъаннга терслеу иш ачылады. ОБЭП-чилени ишлерин а, мени сартын, мен бек къыйыннга санайма. Сёз ючюн, улху бергенлени, алгъанланы айыбларына джолукъдурургъа керексиз сиз. «Менден улху излейди…» деб  бир адам келиб сизге тарыкъмаса, ким кимге улху бергенин, ким кимден улху алгъанын сиз къалай ачыкъларгъа боллукъсуз?

- Тюз айтаса. Ол джаны бла бек къыйынды. Адамла бла ангылатыу, юретиу ишлени кёб бардырыргъа керек болады. Джамагъатдан болушлукъ болмаса, керти да бек къыйынды ишлеген. Алай болса да, хар къыйын джолгъа бир амал чыгъыб барады…

- Тёрт районну бирлешген ОБЭП-лерине башчылыкъ этген бек ауур иш болгъаны ол хакъды. Джетишимлеригиз къалай эди?

- Махтаннганнга саналмасын, алай болса да, 8 джылдан артыкъны, бизни бёлюмюбюз республикада кёб тюрлю кёргюзюмледен  ал оруннга чыгъыб тургъан эди.

- Ал оруннга чыгъар ючюн, тамаданы ишинде эм керекли шартлагъа сен къайсыланы санайса?

- Биринчиси, ким да этген ишин тыйыншлысыча билирге керекди. Экинчиси, аскерде айтыучан эдиле: «Делай как я», - деб, тамада кеси юлгю болургъа керекди  къалгъанлагъа. Ючюнчюсю, келишмеклигинг болургъа керекди. Сени тамаданг терс эсе да, сизге бойсуннганла болгъан джерде, тамаданга «сен терссе!» деб айтма да, аладан джанлаб, джумушакъ халда билдир аны терслигин. Бир чий тели тюл эсе, иги иннет бла айтханынгы, тюз ангыларгъа керекди. Ишни юсю бла биргенге ишлегенле бла дауур этмей да болмайса. Сёз ючюн, мени терс болгъаным болса, меннге бойсуннгандан да кечмеклик тилерге чырда уялмагъанма. Тамадам терс болуб, менден

кечмеклик тилесе уа, мен чыртда уллу кёллю болмагъанма, къутурмагъанма. Не да болсун, адам къуллукъ ючюн, иш ючюн адамлыгъын тас этмезге керекди.

         - Адамлыкъ дегенлей, сен кёбню кёргенсе, кёбню эшитгенсе… Сен эшитгенден, кёргенден, адамлыкъ шартларын да, болумун да бирлешдириб айтханда, сеннге юлгю болурча онглу адамгъа кимни санайса?

         - Адамлыкълары болгъан онглу адамла халкъыбызда кёб болгъандыла. Сёз ючюн, Къарачай шахарны ишлетген Гюрджюланы Къурман къарангыракъ адам болса да, Аллахдан келген акъылы бла, болуму бла кёб игилик этгенди халкъыбызгъа. Бюгюнлюкде да онглу джашларыбыз талай бардыла. Сёз ючюн, милицияны генералы, КъЧР-ни Баш Сюдюню Председатели Семенланы Зекерияны джашы Руслан да керти онглу джашды. Бизни джашла къычырыб айланмагъанлыкъларына бек ариу

биледиле Зекерия улу Русланны кёб игилик этгенин.

Бюгюнлюкде республикабызны Башчысы Темрезланы Бориспийни джашы Рашид, бек джашлай сау республикагъа башчы болуб, къаллай ашхы ишле этди. Ант этдирсенг, Совет кърал оюлгъандан бери алыб къарасакъ, этилген иги ишлени базманнга салсакъ, Темрез улу келген  8 джылны ичинде ишленнген джолла, кёпюрле, больницала, школла, сабий садла, спорт аралыкъла, джарыкълыкъ юйле ары дери 20 джылны ичинде этилген ишледен эсе онг боллукъдула. Къарт, джаш деб къарамай, иги этгенни игилигин тюзюча айта, багъа, сый берирге керекбиз.

- Дахир, кесинг да онглу къуллукълада ишлей келгенсе, ол кърал ишинги айыбсыз тындыргъандан сора, башха джамагъат ишлеге къатышалгъанмыса?

- Тюзюн айтыргъа, менича кърал законну, джорукъну джолунда къуллукъ этген адамлагъа джамагъат ишлеге къатышыргъа хазна джарамайды. Алай болса да, джамагъат ишле болгъан джерледе кёрюнюб айланмагъанлыгъыма, сёз ючюн, Джагъа элде школгъа, спортзалгъа, межгитге эшик, терезе этдирирге, къолумдан келгенича болушханма. Аллай сууаблыкъ ишле этгени ючюн, адам баласы чыртда кишиден бюсюреу излемезге керекди. Ол школлагъа, ол спортзаллагъа джюрюб ёседиле бизледен джаратылгъан сабийле да.

- Сабийле дегенлей, айыб этме, мадар болса, юйдегингден да бир хапар айтсанг эди…

-  Да ол юйдеги Эриккенланы Халитни къызы Зухрады. Римгоркачыды. Сабийлеге къарагъанны, аланы аякъ юслерине салгъанны баш ишге санаб, меннге тюбегенли ол нюзюр бла джашагъанды. Бир-бирибизни ангылыб, бир къарачай юйдегича, бет ачмай джашаргъа кюрешгенбиз. Сабийле болуб бир къыз бла юч джаш бардыла. Къызчыкъгъа – Дианагъа – 14 джыл болады. 8-чи классха барады, эсличик болгъанды. Джашла – Марат бла Мурат – эгизле Саратов университетни филиалыны юрист факультетин бошагъандыла. Экиси да полицияда ишлейдиле, лейтенантладыла. Марат Зеленчук районда уголовный розыскда ишлейди, Мурат а Черкесскеде следователь болуб ишлейди. Не джашырыу, Марат бла Муратны тамадалары «айыбсыз, иги къуллукъ этедиле» деб, махтасала къууанама. Кеслерине былай деб хапар айтмасам да, ангылай болурла бет къанымдан.

Гитче джаш – Динислам – алкъынчы гитчерекди. 10 джыл болады анга, 3-чю классха барады. Ол юйдеги бла мен, аталарыбыздан, аналарыбыздан не кёрген эсек, биз да алай юретиб кюрешебиз гитчелени. Сёз ючюн, мени анам Дудаланы Дадылыкны къызы Гоша, биз гитче заманда къылыкъ этсек: «Атагъызгъа айтырыкъма…» – деб, атабыз бла бизни къоркъутханча тюл, «уялтырыкъма» дегенча магъана бериучен эди сёзюне. «Ата башлагъынчы бала ашаб башламайды…», «Атаны орундугъуна олтурургъа болмайды…», «Ата сёлешген сагъатда, сёзюн бёлюрге джарамайды…» дегенча сёзлени айтыб, анабыз атабызны сыйын бек кёлтюре эди. Бюгюн ангылайма, атам да анама адамла къатында эс бёлмегенча  кесин этдирирге кюрешгенликге, къалай  бек сыйлай эди анамы. Уллу поэтибиз  Къулийланы Къайсын: «Хар урушда атылгъан хар бир окъ да Ананы сакъ джюрегине тиеди!» – дегенди. Аллайын, мен да ол затлагъа сагъыш этсем: «Атала аналаны аяусуз этиб сёлешселе, аланы ачы сёзлери сабийни сакъ джюрегине тиеди!» – дерим келеди. Алайды да, бир-бирин ангылаб джашагъан ата-аналаны балаларындан насыблы сабийле джокъдула дунияда. Хар атагъа, анагъа да сабийлерин насыблы этиб джашар ангны, болумну Аллах берсин! – деб тилейме.

- Оллахий, Дахир, адамны ичине кириб чыкъгъанча алай сёлешесе… Тутхан ишингде бет джарыкълы бол! Бала ачыуун Аллах сынатмасын! Сабийлеригизни, туудукъларыгъызны насыбларын, къууанчларын кёре юй бийченг Зухра да, сен да терен къартлыкъгъа дери джашагъыз! Къууанч бла тюбешейик.

- Сау бол. Амин Аллах.