Тарихни алимлери тинтиб, ачыкълагъанларындан, Уллу Ата джурт къазауатны 1944-чю – 1945-чи джылларында Совет Союзну Джигитлерини саны иги танг ёсгенди. Ол къауумну арасында къарачай-малкъар уланла да кёб болгъандыла. Алай болса да, кёчюрюлген халкъланы адамлары болгъанлары амалтын, аланы асламысына «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы ат берилмей къалгъанды. 1956-чы джылдан сора архив къуллукъну эмда СССР-ни Къоруулау Кючлерини министерствосуну Баш управлениесини къуллукъчулары башында сагъынылгъан джигитлени кеслерини неда джууукъ адамларыны атындан тарыгъыу къагъытлагъа къараб, аланы къазауатда этген тириликлери ючюн тыйыншлы сыйны эмда саугъаларын берирге деген мурат бла кёб тинтиу иш бардыргъандыла. Арадан талай джыл озгъандан сора бир бёлек адам Алтын Джулдузгъа ие болгъанды. Алай а къарачай-малкъар халкъны арасында кёб джигит уланнга бюгюнлюкде да тыйыншлысыча сыйлы ат берилмей къалгъанды. Ол къауум батырларыбызны бириди Этезланы Зекерия да.

   Этезланы Сулейманны джашы Зекерия (Захар) 1919-чу джыл Тёбен Басхан (Тырныауз) элде уллу юйдегиде туугъанды. Сегизджыллыкъ школну тауусхандан сора Зекерия геологладан къуралгъан бёлекге ишлерге киргенди. Алайда бир кесек заманны уруннганындан сора «Молибден» атлы магъаданнга бур бла ишлеучю (бурильщик) болуб джарашады. Алайдан Совет Аскерге къуллукъ борчун берирге чакъырылыб, ол 1939-чу джыл абыстол (ноябрь) айда кетеди.

Сулейманны алты джашы да Уллу Ата джурт къазауатны фронтларында джау бла, асланлача, сермешгендиле. Джашлары - Локъман Харьковну джауну къолундан сыйырыу хатерсиз урушда, Исмаил Ленинградны къоруулауда, Мухадин Прибалтиканы джакълауда, Зулкъарний талай фронтда, Адильгерий Шимал Кавказны ауушларында баргъан сермешледе ётгюрлюк танытыб джан бергендиле.

Зекерия алгъы бурун Одесса шахарда къуллукъ этеди. Ол анда джаяу аскер училищени къысха заманда окъуб джетишимли тауусады. Уллу Ата джурт къазауатны биринчи кюнлеринде огъуна Кюнбатыш фронтлада аскерчилени биринчи тизиминде болуб урушха къошулады. Гитлерчи фашистледен Джуртну тазалау къыйын кюрешде ол уста командирча кесин танытады, алай бла Зекерияны чынын да тамада лейтенант этедиле. 1942-чи джыл элия (июль) айда миномёт бёлекни командири Этез улу элчилерине ийген письмосунда былай джазады: «…Мен бусагъатда сизден узакъда болгъанлыкъгъа, барыгъыз да эсимден бир такъыйкъагъа да кетмейсиз. Ата джуртум ючюн къанлы фашистлеге къаршчы кюрешде биз совет эгечлерими, къарнашларымы туугъан джерлерин джакълайбыз. Ибилис – Гитлерни аскерлерини джолун кесиб, артлары бла къурутур ючюн кюрешебиз. Совет халкъгъа къанлы фашистле салгъан къыйынлыкъны, зорлукъну санаб айтыргъа кишини къарыуу джетмез. Гюнахлары болмагъан адамлагъа джетдирген зарауатлыгъы ючюн, ахыр тылпыуума дери уруш этерге керек боллукъ эсе да, къан дертими гитлерчи фашистледен алмай къоярыкъ тюлме. Болгъанны къолгъа джыйыб, Джуртубузну адамларын да кеслерине къул этер муратлыдыла нацист гитлерчиле. Ол муратларына биз джетдирмезбиз, деб умут этиб турама...»

1943-чю джылны къыркъар (август)-къыркъаууз (сентябрь) айларыны ичинде Смоленск областны немец фашистледен тазалар ючюн къаты уруш баргъанды. 91-чи гвардиячы мараучу дивизияны 279-чу мараучу полкуну 1-чи мараучу батальонуну командири майор Этезланы Зекерия талай заманны тохтаусуз баргъан ол ачы сермешге къошулгъанды. Архив документлеге кёре, Этез улуну батальону керти тирилик кёргюзгенди. Аны айтыргъа борчлубуз.

Сёз ючюн, Смоленск областны Духовщина шахарына фашистлени джууукъ иймез ючюн совет аскерчиле кючлю къазауат этгендиле. Шахарны къатында Кривцы, Старая Капешня, Прихабы атлы элледе баргъан урушда 1943-чю джыл къыркъар (август) айны 19-дан 20-чы кечесинде Этез улуну батальону, кеси да алларында болуб, 140 фашистни джесирге алгъандыла, окъ-тоб джыйылгъан юч складны, эки тобла атыучу тоблукъну дагъыда кёб тюрлю бирси аскер сауутланы сыйыргъандыла. Джауну джаяу аскери эмда танкалары алагъа къаршчы окъ-тоб атыб, чабыуулгъа талай кере киргендиле, ол джерни бермезге да кюрешгендиле. Алай болса да, джукъдан къоркъмагъан ётгюр джюрекли совет аскерчилени джигитликлери бла джауну бетджаны алайда къурутулгъанды. Юч кече бла юч кюнню баргъан сермешде совет аскерчиледен къоранч этмей аскерчилеге уста буйрукъ бере билгени эмда батырлыкъ танытханы ючюн, Этезланы Зекерия Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнганды. Аны юсюнден ол джыл къыркъаууз (сентябрь) айда «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетде басмалагъан эдиле. Этез улуну биргесине урушда болгъан гвардиячы кичи лейтенант Пётр Виниченко кесини къол джазмаларында уста командирни юсюнден былай чертеди: «Уллу Ата джурт къазауатны фронтларында юч джылны кючлю урушла барадыла. Къызыл Аскерни абычары Этезланы Сулейманны джашы Зекерия ол сермешледе чыныкъгъанды, аскер сынамын да дженгил ёсдюргенди. Кесек заманны ичинде Ата джурт ючюн Этез улу юч кере джаралы болгъанды дагъыда урушлагъа къошулгъанлай тургъанды. Джукъдан къоркъмагъан, аслан кёллю уста командир кесини патриот шартлары бла къалгъан аскерчилеге юлгю болгъан бла къалмай, аланы джигитликле этерге учундурады. Этез улу башчылыкъ этген аскерчи бёлек немец фашистлени къуршоулаб тургъан «сынджырын» юзюб, ачы къазауат этиб, бир кюнню ичинде тёрт элни джауну къолундан чыгъаргъанды. Ол сермешде 5 тобну, 2 алтысыбызгъылы (шестиствольный) миномётну, бир радиостанцияны, кёб окъну, бирси кереклени, ашарыкъланы, атланы эмда документлени сыйыргъандыла. Быллай ётгюр уланны ёсдюргенлери ючюн аны атасы бла анасына уллу бюсюреу, сыпас этеме. Къуру Зекериядан сора да аланы беш уланлары, Ата джуртну гитлерчиледен къоруулай фронтлада къаты уруш этедиле. Зекерияны туугъан элинде - Басханда джердешлери ётгюр абычар бла махтанырчадыла, ёхтемленирчадыла. Зекерия гвардияны деу сыйыды. Ол малкъар халкъыны сыйын мийикде тутхан адамды, Джуртун джаудан къоруулау кюрешде джанын-къанын аямагъан керти батырды...» деб, джазады ол.

Джигит таулуну юсюнден дагъыда гвардиячы генерал-полковник Гаврилов Иван Васильевич да былай джазады: «…Мен Граждан эмда Уллу Ата джурт къазауатлада, аллындан аягъына деричи заманны ичинде, къуллукъ этгенме. Къазауатны кёзюуюнде болуб Этезланы Зекерияча ётгюр, чырт бир джукъдан къоркъмагъан аллай батыр адамгъа кёз ачмагъанма, тюбемегенме, деб толу базыб айтыргъа боллукъма. Урушлада аны усталыгъы танылыр ючюн къалмагъанды. Ол огъай эсенг, джау бла хатерсиз бир сермешде уа, Этез улу совет аскерчилени аллында болуб, фашистлеге чабыуул этгенинде, немецле 6 пулемётну, 5 автоматны, 17 немча аскерчи бла абычарны ёлюклерин да къоюб къачхан эдиле, мурдар фашистлени ол тукъум джанлары къайгъылы этген эди. Ол затла къагъытда толу джазылыб аскер тамадагъа белгили болгъанды…» деб, таулу абычарны тирилигине сейирсиниб джазгъанды. Ётгюр таулуну батырлыгъыны юсюнден дагъыда башха абычарла да джазгъандыла.

Архив документледе дагъыда бир ючкюл письмогъа эс бёлюрчады. Ол 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 6-да Зекерияны юйюне джазгъан письмосу эди. «Салам мени багъалы атам бла анам! Мени сорсагъыз сау-эсенме, сизге да тынчлыкъ, рахатлыкъ теджейме. Сизден письмо алмагъанлы кёб заман болду. Тынчлыгъыгъызны билирге излейме…Фронтдан джазама сизге. Биягъы джерде къуллукъ этеме. Урушда контузия болуб 12 кюнню госпиталда джатхан эдим. Энди джокъду бир хатам. Аскерчиле сыйымы иги кёредиле. Джуртубузну джерин къанлы фашистледен ариулагъынчы джюреклерибиз тынчлыкъ табарыкъ тюлдю. Барыгъызны да Октябрны байрамы бла алгъышлайма!..»

Таулу аскерчини ахыр письмосу 1943-чю джыл эндреуюк (декабрь) айны 31-де джазылгъан эди. Анда эгечи Асяны Джангы 1944-чю джыл бла алгъышлай, фронтдан хапар джазгъан эди. «…Эгешчигим Ася, бу кюнледе шахарда фашистлени къурутуу сермешде, мен башчылыкъ этген батальон талай адамны, аланы ичинде да устаз тиширыу Катяны, гитлерчи фасыкъланы тузагъындан къутхаргъанбыз. Бюгюн Катягъа келген эдим да андан джазама сеннге письмо. Мен ызыма, фронтха, кетерикме, сен Катяны адресине иерсе письмоларынгы. Хаман джазгъанлай тур…» деб, джазылады ючкюл письмода.

Дагъыда 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 12-чи-14-чю кюнлеринде Белоруссияны Витебск шахаргъа джууукъда орналгъан Забол, Дербище элчикледе кючлю къазауат баргъанды. Ол сермешде да уста командир джигитлик танытыр ючюн къалмагъанды. Этез улуну мараучу батальону джауну юч кере этген атакасына къаршчы тургъанды. Командир кеси ол ачы сермешде 25-ден аслам гитлерчини ёлтюргенди. Духовщина шахарны немец зорчуладан къоруулагъан эмда джауну Витебск шахаргъа джууукъ иймеген къыйын сермешледе салыннган борчну толтургъаны ючюн, совет аскерчилеге уста буйрукъ бериб урушда джауну артха ыхтыргъаны ючюн гвардиячы майор Этез улу Ленинни ордени бла саугъаланнганды.

Витебск областны джерин гитлерчи зулмучуладан къоруулай, къаты урушда 1944-чю джыл байрым (февраль) айны 4-де мараучу батальонну командири гвардиячы майор Этезланы Зекерия, керти джигитча, джан бергенди.

Ёлгенинден сора анга тыйыншлы сый бере – ол «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы атха теджелгенди. Ай медет, Ата джурт ючюн къанын-джанын аямай гитлерчи фашистле бла уруш этген таулуну ол кёзюуде адамларын гитче Джуртундан сюргюн этиб тау эллени къурутхандыла. Алтын Джулдузну берирге деб аскер тамадала документге къол салыб тургъанлай, ма ол чурум болгъанды ол сыйлы саугъаны берилмей къалгъаны да.

Ленинни, Къызыл Байракъны, Къызыл Джулдузну орденлерини кавалери, гвардиячы мараучу дивизияны майору Этезланы Зекерияны атын Витебск, Ленинград, Нальчик, Тырныауз шахарланы орамларына эмда школларына атагъандыла. Аны бла да къалмай, ол шахарлада Уллу Ата джурт къазауатны музейлеринде уста командирни уруш джолунда джигитликлерине аталгъан талай экспозиция да барды. Джаш адам болуб, 25 джылында, бу тукъум дараджагъа чыкъгъаны, къазауатны отлу джолларында батырлыгъы, джигитлиги бла, Ата джуртха кертилиги бла къарачай-малкъар халкъны ётгюр уланыны аскер джолу джаш тёлюге юлгюдю. Аны аты халкъны эсинде ёмюрлюкге сакъланныкъды.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.

 
{jcomments}