Къарачай-Черкесияда кёб джылланы узагъына уллу мюлклеге, предприятиелеге башчылыкъ этиб, миллетден да, къралдан да бюсюреу алыб тургъанла аз тюлдюле. Алай а саулай санагъатны тамалын салгъанланы табхан къыйынды. Аллай адамды бюгюн биз хапарын айтырыкъ Черкесскеде джашагъан Эриккенланы Хызырны джашы Шакъман. Олсагъатдагъы бизни областда электрон промышленностну ол къурагъанды. Аны джашау джолу, иши, миллетге джарагъаны, юйдеги ёсдюргени да юлгюге тутарчады. Бюгюн газет окъуучуланы, артыкъ да бек джаш тёлюню, Шакъман бла шагъырей этерге излейбиз. «Къарачай» газетни корреспонденти Аппаланы Билял анга тюбеб ушакъ этгенди

- Шакъман, адамны уллу дуниягъа биринчи атламы сабийликде ата юйюню босагъасындан башланады. Биз да ушагъыбызны андан башлайыкъ.

- Совет властны ал джылларында къарачайлылагъа тар ёзенледен кенг джерлеге чыгъаргъа эркинлик бериледи. Айырыб да бусагъатдагъы Гитче Къарачайгъа кёб адам келеди. Атам Хызыр бла анам Марзият да Уллу Къарачайдан кёчедиле. Терезе эл джангы къуралгъан кёзюуге тюшюб, бир-бирине да анда тюбейдиле. Мен да юйдегиде биринчи сабий болуб, 1936-чы джыл тууама, менден сора да - эки джаш бла тёрт къыз. Атам бла анам колхозда урунадыла.

- Бизни киши джуртлагъа кёчюрген сагъатларында, сен хайт деб джашчыкъ болгъанса…

- Хо. «Сабий кёргенин унутмаз» дегенлей, танг атмай юйбюзден сюрюб чыгъаргъанлары, машиналагъа миндириб Нарсанагъа элтгенлери, алайда вагонлагъа джыйгъанлары кёз аллымдадыла, итлени улугъанлары, ийнеклени ёкюргенлери, джылау-сыйыт къулагъыма келгенлей турадыла. Бизни Къыргъызиягъа элтиб къуйгъан эдиле. Ёлгенле кёб болдула, алай а саула бирер мадар эте аякъ тиредиле. Мен да школгъа барыб башладым да 1955-чи джыл бошадым. Фрунзе шахарда (бусагъатдагъы Бишкек) эл мюлк институтну механика факультетине кирдим. Узаймай Ата джуртубузгъа къайтыу башланды. Мен да, юйдегибиз бла келиб, окъуууму Ставрополда бошадым. Дагъыда бешеулен болдукъ баш билим алыб чыкъгъанла. Ол джыллада джорукъгъа кёре институтдан уллу къралны къалайында керек болсанг, алайына ийиб къоя эдиле. Бизге: «Орта Азиягъа барлыкъсыз», - дедиле. Андан кючден джыйылгъанбыз бери, деб кюрешдик. Бизни сёзюбюзню къулакъгъа алгъан болмады. Сагъыш эте келиб, областны тамадаларындан болушлукъ излесек, деген оноуда тохтадыкъ. Шахарны почтасына келиб, партияны обкомуну биринчи секретарына сёлеширге излегенибизни айтдыкъ.

- Уллудан сермегенсиз. Ол заманда анга алай чыгъаргъа мадар бармы эди?

- Къалай бергенлерин билмейме, бердиле. Арабызда джылы бла тамада джаш бар эди. Ол сёлеширге керек эди. Тартынды дейме, мени будканы ичине тюртдю да, эшикни джабды. Тукъумун эшитген эдик, башха хапарым джокъ эди. Айтдым джарлылыгъыбызны. «Ол не хапарды? – деб сейирсинди. - Биз мында сизнича устала табмай турабыз. Бери келликсиз, мен сёлеширме ала бла», - деди. Шахарда да бир кесек кёз ачыб, институтха келгеникде бизни излеб айлана эдиле. Черкесскеден крайкомгъа бу сёлешиб, андан да ректоргъа хыны этгенлерин билдик. Барыбыз да областха къайтдыкъ. Бери келгенлей, мени Черкесскеде бузлатыучу машинала чыгъаргъан заводну эксперимент цехинде технолог-конструктор этиб алдыла.

- Инженерледен къарачай болуб киши бармы эди?

- Ючеулен бар эдиле. Тамбийланы Ахмат эсимдеди, къалгъанланы унутханма. Тюзю, джаш тёлю артда келе башлады ансы, инженер-техник къуллукъчула бары да джыллары келген адамла эдиле. Директорубуз Бахтадзе Борис Васильевич аламат адам эди. Къалай эсе да, мени кёлю алгъан эди. Узаймай ишде ёсюм бериб тебреди. Партияны шахар комитетине къоймай чакъырдыла да, анда эки джылны инструктор болуб къуллукъ этиб, дагъыда ызыма къайтыб къалдым. Ол мени кёлюм  алгъан иш тюл эди. Цехни тамадасы этдиле. Бир джолда заводну директору бла КПСС-ни обкомуну биринчи секретары Николай Лыжин айлана, къарай келиб, цехде сабыр болдула. Лыжин иги кесек сёлешди. Бёлек замандан мени обкомда промышленность бёлюмню тамадасы Боташланы Магомет чакъырды. Электроника джаны бла областда джукъ болмагъанын, аны къураргъа кереклисин айтды. Алайда алкъын къагъыты-башы джарашмагъан, мекямы болмагъан заводха директор боллукъса деб, Къарачай шахаргъа ийдиле.

- Цехни тамадасына аллай борч салгъанларын къалай ангыладынг? Кесинге базыб къалай бардынг?

- Коммунистге партия айтханны этмей мадар джокъ эди. Ол ишге уа мында заводну тамадалары теджеген эдиле. Эшта, обкомну биринчи секретары алгъаракъда, цехге келген сагъатында, мени бла кёб ушакъ этгени да аны ючюн болур эди. Ансы джарашыб тургъан джеримден кетерге да излемей эдим. Чыртда джукъ болмагъан джерде джангы промышленностну тамалын салгъан къыйын болгъанын ангылай эдим.

- Неден башладынг?

- Эртделеде ишленнген бир школну мекямы бар эди. «Конденсатор» заводну тамалын алайда салыргъа буюргъан эдиле. Къагъытда да болмагъан затны къураб бошагъынчы эки айны бузлатыучу машинала чыгъаргъан предприятие меннге, цехни тамадасы болгъан заманымдача бир, хакъ тёлеб турду. Областны тамадалары бек эс бёле эдиле да, къысха заманны ичинде эски мекямны джарашдырдыкъ. СССР-ни Электрон промышленностуну министерствосуна джол салыучу болдум. Биринчи баргъан кёзюуюмде къолай тюбемедиле. Ол промышленностдан эм белгили усталаны бири тиширыу: «Бу сизге керек зат тюлдю, баджараллыкъ тюлсюз. Малчылыкъ сизде баш санагъатды да, аны къайгъылы болугъуз», - деб ачыкъ айтды. Алай болса да, документле джарашыб эдиле да, мени да алкъын «туумагъан» заводха директор этиб бегитдиле. Неден да алгъа бу ишден хапарлары болгъан устала керек эдиле. Одессада микрокомпонент заводха 120 адамны юренирге ийдим. Ала къайтыргъа, Министерствону буйругъу бла, джер-джерден оборудование келиб башлады. Алай а бир-бирле тутулгъан, бузукълары болгъан затланы джибере эдиле. «Не бола тураса?» - деб телефон бла сёлешди обкомну биринчи секретары. Болумуча хапар айтдым. «Тамбла эртденбла бери джет, мен Москвагъа учама, биргеме кел». Ол кимле бла сёлешгенин билмейме, Министерстводан уллу къуллукъчу биргебизге келди. Анга хар зат джарашхынчы бизде турургъа борч салгъан эдиле. Ол джараусуз затланы ийгенлеге телефон бла хыны сёлешиб, къысха заманны ичинде оборудование бла баджарыб, алай кетди.

- Продукция къачан чыгъарыб башладыгъыз?

- Кюреше кетиб, сегиз айны ичинде заводну тамалын салдыкъ. Алай бла Къарачай-Черкесияда  биринчи электрон завод Къарачай шахарда 1965-чи джыл къуралды. Москвада бир къауумланы сиз аллай джукъ чыгъараллыкъ тюлсюз дегенлери ачыу болуб тура эди да, эм алгъа этилген талай конденсаторну Главкагъа алыб бардым. Бек сейирсиндиле, уллу заводлада  чыкъгъанланы дараджасына джетгенлерин да айтдыла. Андан сора бизге эс бёлюулери иги джанына тюрленди.

- Ол джыллада сиз чыгъаргъан затлагъа излем уллу болуб, дагъыда талай джерде аллай заводла ишленнгенлери мени да эсимдеди.

- Хо. Бёлек замандан Ючкекенде, Зеленчукде, Хабезде, Джёгетей Аягъында да къуралдыла. Алагъа 1975-чи джыл «Особое конструкторское бюро» деб да бирни къошаргъа тюшдю. Атыбыз да «Производственное объединение Микрокомпонент» болду. Ишибиз джарашыб иги баргъаны себебли токъсанынчы джыллада Электрон промышленностну министерствосу Къарачай-Черкесиядан тышында да предприятиеле къураргъа буюрду. Сынамыбыз бар эди. Чечен-Ингушетияда эки, Дагъыстанда да бир ишлеб къошдукъ. Бизге къарагъан предприятиеледе уруннганланы саны джыйырма мингден атлады. Элледе джашагъан адамла, кёбюсю тиширыула, таза ишде ишлеб, кеслерине да иги хайыр тюшюрюб, къралны бир къауум уллу заводларын конденсаторла бла баджарыб турдула. Джёгетей Аягъында «Время» деген предприятиеде электрон сагъатланы да биринчи биз чыгъарыб башладыкъ. 1990-чы джыл бешджыллыкъ планны артыгъы бла толтургъаныбыз ючюн, джюзден артыкъ адамны орденле, медалла бла саугъалагъан эдиле. Джюзле бла адамлагъа ачха саугъала, санаторийлеге, солуу юйлеге путёвкала бериб да турдукъ.

- Аллай уллу, джетишимли коллективге башчылыкъ этген адамны кърал да унутхан болмаз эди.

- Ол джаны бла къралгъа кёлюм къалырча тюлдю. «СССР-ни электрон промышленностуну махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атны атадыла. Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла, Халкъланы шохлугъуну ордени бла, «Октябрь Революцияны» ордени бла, медалла бла да саугъаладыла. Къарачай-Черкесияда бу промышленностха башчылыкъ этиб отуз джылдан артыкъны ишледим. Уруннганланы орта айлыкълары экиджюз сом эди. Иш къоратханларына кёре, бир минг сомгъа дери алгъанла да бар эдиле. Ол заманнга кёре бу айлыкъла бек уллугъа санала эдиле. Адамланы элледен келтирген, артда юйлерине элтген автобусла джетише эдиле. Кёбюсюне эки смена бла ишлей эдиле. Хант юйлени джарашдыргъан эдик. Бирлешликни кесини теплицаларындан тахта кёгетле тепсиледен къурумай эдиле. Эт керекли да болмай эдик. Тууар фермабыз, атларыбыз джетише эдиле. Къасаб цех да къурагъан эдик. Ол огъай этни ишчилеге учуз багъасы бла сатханлай тура эдик. Не джаны бла алыб айтсакъ да, уруннганлагъа хар не таблыкъны да къурагъан эдик. Уллу кърал оюлгъунчу, бизни бирлешликге къарагъан тогъуз заводну бары да тыйгъычсыз ишлеб турдула. Ит иесин танымагъан заманда биз чыгъаргъан затла да сыйсыз болдула. Хар ким баш мадарын этерге тюшдю.

- Сен алкъын пенсиягъа да чыкъмагъан адам, кесинги дараджангда къуллукъ-зат табалдынгмы?

- Кёб джылланы узагъына Къарачай-Черкесияны Баш советине депутатха сайлаб тургъан эдиле. Джашау тюрленнгенинде да унутмадыла. КъЧР-ни Парламентине сайладыла депутат этиб. Алайда председателни орунбасары къуллукъгъа теджедиле. Ол джумушланы толтура турдум да, 1999-чу – 2003-чю джыллада Къарачай-Черкес Республиканы Президентини кенгешчиси къуллукъда болдум. Алайды да, джангы къуралгъан республикабызны  биринчи атламларында айныууна юлюш къошханма, деб айтыргъа боллукъма. Джылым келгенинде тыйыншлы солуугъа чыкъдым.

- Шакъман, сен кёбню кёрген, билген адамса. Алгъыннгы, эндиги къралдан да терен хапарынг барды. Къайсына не айтыргъа боллукъса?

- СССР-де иги затла кёб эдиле, чюйре ишле этилир ючюн да къалмай эдиле. Хар кимни да кёлюне джетиб, хар кимге да джараб турса, оюллукъ да болмаз эди. Тарих дараджада алыб къарасакъ, Эресей Федерация джаш къралды. Къысха заманны ичинде аякъ тиреди. Иги джетишимле бардыла, алкъын кемликле да тюбейдиле, ала тюзеле да барадыла. Къайсы джашауну алыб къарасанг да, аны тамалы урунууду, Аллах берген байлыкъ бла хайырлана билиудю. Ма аны толу ангыласакъ, хар не да биз излегенча джарашырыкъды. Эте билсек, хар не да бизни къолубуздады.

- Сен  Къарачай- Черкесияда юлгюге айтырча адамланы бири болгъанынгы миллет биледи. Энди юйдегинг бла да бир шагъырей этсенг.

- 1969-чу джылдан бери Хубийланы Къасымны къызы Мариям бла джашайбыз. Ол пенсиягъа чыкъгъынчы заводда химлабораторияда ишледи. Юч сабийни ёсдюрдюк. Тамадабыз Мадина баш билимли фармацевтди. Ол усталыгъы бла энтда ишлейди. Аны гитчеси Фатима тиширыулагъа къарагъан хирург-гинекологду. Ючюнчю Мурат экономистди. Ол энчи иш къураб урунады. Туудукъладан баш билим алыб чыкъгъанла, энтда институтлада, школлада  окъуй тургъанла да бардыла. Аллахха шукур, сабийлени юсюнде муратларыбыз толгъанды, алагъа рахатбыз.

- Туугъан туудукъладан къууана, терен къартлыкъгъа дери джашар насыбны Аллах берсин.

- Сау бол, биргелей.

 
{jcomments}