Адамла Кавказгъа элтирик поездни бек ашыгъыб сакълай эдиле. Арттотур (апрель) айны 18-де, байрым  кюн, биз джолгъа чыкъгъан эдик. Ол кюн, дунияда болмагъанча, бир уллу джангур джаууб джунчутхан эди. Аны амалтын затларыбызны машинагъа салыргъа, Беловодскени станциясында поездге джюклерге да табсыз болгъан эди. «Къарачайлыла, 1943-чю джыл сиз джауумну алыб келген эдигиз, энди ызына алыб тебрегенсиз», деб бир ашыра келген, уллайгъан къыргъызлы алай  да айтхан эди. Алай болса да биз, элибизге-джерибизге къайтыргъа келген къарачайлыла, къууанч аллы болуб кюн батхан джанына кетиб тебредик. Поездни чархлары асыры дыгъырдагъандан-люуюлдегенден вагонланы кючлю чайкъай эдиле, бир-бирледе поезд темир джолдан бир джанына чартлаб кетерге башлагъанча кёрюне эди. Алай а зикирге сингнген адамла бу затны эслемей эдиле. Джыллары келген адамла, хар джетген станциябызгъа къараб, Азиягъа сюрюлген заманларындан хапарланы айта эдиле.

Миллетибиз, Азиядан келиб, Баталпашинскени къыбыла джанында хычаман (май) айны 4-де, шабат кюн, тюшген эди. Адамланы джерибизни-сууубузну кюсегенлерин мен, 9-чу классны сохтасы, ёмюрде унутурукъ тюлме.

Джер-джерде джарыкъ къобуз тартыула эшитиле эдиле, уллула, джашыракъла да тепсей эдиле.

Баталпашинскени кюн чыкъгъан джанында  джангы чыкъгъан  джазгъы джашил битимлени, хансланы кёрюб, Азияны огъурсуз къум тюзлеринден сора  бу ариу табигъатны  кёрюб, эс джыялмагъанла да бар эдиле. Сынагъан къыйынлыкъларын, чекген азабларын эслерине тюшюрюб, тыкъсый эдиле джерибизни, миллетибизни сюйген, Джуртларына къайтхан хурметли къарачайлыла. Къууанчлары ичлерине сыйынмай, адамла джерибизге бюклениб уппа эте эдиле, къучакълай эдиле.  Къолларын джайыб, кёкге къараб, Уллу Аллахха шукур этиб, абдез алгъанла да кёб эдиле. Бир-бирлерин суратха алгъанла, бир-бирлерин къучакълагъанла, былайы бизни джерибизди деб къууаннганла да кёб эдиле. Джуртубузну ийнакълагъанла, ёлгенлеге джандет юйню багъышлагъанла, саулагъа къууанчлы джашау теджегенле да бар эдиле.

Бир  къауум тиширыула мыдах болуб Азияда ёлген адамларыны суратларына къарай эдиле, бирсиле да Къобанны сууундан ичерикбиз деб, чабышыб  кетген эдиле.

- Биз Сталин бизге буюргъан къабырдан, аны джаханим джорукъларындан  башыбызгъа бош болгъанбыз, биз фитна джашаудан къутулгъанбыз. Энди бизни джашауубуз былайда ёмюрлеге дери юзюлмей барыр, Аллах айтса. Мындан ары туугъан эгечлеча, къарнашлача джашаргъа керекбиз. Биз барыбыз да бирлеширге борчлубуз. Адалат джашау къураргъа керекбиз, къуру алай бла табарыкъбыз кесибизни сыйлы орнубузну кавказ халкъланы ичинде, - деген эди Ёзденладан терен акъылы болгъан сарытюзчю къарт, вагондан тюшерге салыннган къангагъа таяныб…

- Бизни бу кюннге тюбетген джашау берген ёзегибизни юзюлмегениди, Уллу Аллахны джазыкъсынмакълыгъыды, бизни бирлеше билгенибизди, шериятны джолунда джашаргъа кюрешгенибизди. Аналаны, джерни тырнаб, юйдегилерин асырагъанларыды, тюзлюгюбюзню Аллах тас этмегениди, - деб Марадан Диналада биреулен да сёлешген эди.

Бир тиширыу ариу  ачыкъ ауазы бла сыйлы Къур’анны окъуй эди. Болгъан юйдегисин тас этиб, джангыз къызчыгъы бла къалгъан Лайпанладан къызылкъалачы тиширыу эди ол. Азияда ёлген къарачайлылагъа дууа тилек эте эди, къатында адамла да кёб эдиле. Бюгюн да эсимден кетмейди ол тиширыуну Къур’анны окъугъан ауазы.

Анам, Семенланы Азретни къызы Байда, меннге хаман чабыб айланма да къатыбызда тур, дей эди. Мен а ол 42 вагонну къатында, темир джолну джанында, джоппу-джоппу болуб, сёлешгенлеге къарай, тынгылай айлана эдим. Кёб затны кёргенлигиме, эшитгенлигиме энди иги джарашдырыб джазалмайма…

- Эй, кючю, рахматы уллу болгъан Сыйлы Аллах, къарыу-кюч бер биз кёрген артыкълыкъланы къууанч бла унутургъа. Джашау бер, насыб бер. Эндиге дери не болдукъ эсе да, мындан ары саулукъ-эсенлик бер, Уллу Аллах, башыбызны ёрге тутуб джашаргъа мадар бер, - деб тилек эте эди Тебуланы Джамал. - Сауутла бла къоркъутуб, къысталгъан кюнюбюз бла бюгюн кюнню башхалыгъын эсде тутайыкъ. Аллахны бу къууанч буйругъун, сыйлы тарикъатын ангылайыкъ, багъалы кёчгюнчюле, - деб да къошхан эди  Джамал. Ол Терезе элден эди.

Бир кесек замандан аз-аз джангур тамчыла джауа башладыла.   Адамланы  эллеге чакъыргъан эки эркишини бири: «Былтыр, хычаман айны 3-де, биринчи къарачайлыла келген кюн Къарачай Къобан къобхан эди, быйыл да алай болмагъа эди», - деб кёкге къарагъан эди. Аны къолунда къайсы элге къаллай бир юйдеги барыргъа кереклиси болгъан къагъыты бар эди. Ол адамланы Кёл Джагъасы эллеге чакъыра эди, къолунда да  бир гитче  къагъыты - къарачай тилде джазылгъан газет болур эди. «Тауланы махтагъыз да, тюзлени сайлагъыз» деген магъананы ангылата эди ол адам. Мен ангылагъаннга кёре, адамла кеслерини эллерин сайлагъанча, бу эркишини чакъыргъанын огъурамагъанча кёрюне эдиле. Солтан, деб сёлеше эдиле кёчгюнчюле ол адам бла.

  Тиширыула мюрзеу машокланы юслерин джабаргъа кюреше эдиле, сабийлеге къууут бере эдиле. Джангур да къатыракъ джаууб башлагъан эди. Тууарла келтирген эки юйдеги да бар эди. Малланы ёкюргенлери  иелерине тынчлыкъ бермей, ала эллерине кетерге артыкъ да бек ашыгъа эдиле. Келтирилген джюклени асламысы мюрзеу машокла эдиле. Сюргюн джашау адамларыбызны мюрзеуню артыкъ  бек багъалатыргъа  юретген эди.

Адамланы джюклерин машиналагъа къаларгъа кёб адам болуша эди. Мени эсимде къалгъанла: Хубийланы Эсен, къарнашы Нюрчюк, Багъатырланы Къара, Лепшокъланы Ахмат, Тебуланы Кемал, Багъатырланы Джануай, Багъатырланы Хасан. Ала бары да, бир такъыйкъагъа тынчлыкъ табмай, чабышыб, адамлагъа болушуб айлана эдиле.

 Бизге башы тент бла джабылгъан машина  берилген эди. Болгъан ауур джюклени ол машинагъа къалаб, мени Къумуш таба ашыргъан эдиле. Сары-Тюзде кёпюр болмагъаны ючюн, биз Хумара элге баргъан джолгъа бурулгъан эдик. Ол джолну ичине оюлуб тургъанын ол заманда кёбле эслеген болур эдиле. Дукъурлу-чунгурлу, тар, Къобанны джагъасына къысыкъ келген айланчлары мени бек къоркъута эдиле. Мен Къыргъызияда аллай аман джолланы кёрмеген эдим. Шофёр - тегей джаш Костя - мени къоркъгъанымы ангылаб, ышарыла эди. Джангур, челекден къуйгъанча, кючлю джаууб, тёгерек къарангы болгъан эди. Машинаны бир гитче гаражчыкъда - Къобан бла Тебердини суулары бир-бирине къошулгъан джерде - къойгъан эди. Кёк кюкюреб чартлагъан эди. Суу секиртмеле, джер-джерден таууш этиб, сууну тюбюнде ташланы бир-бирлерине тийире эдиле. Сууну тамчылары чачылыб, суу айланчла сууда келген чымырталаны, эски агъач кесеклени, тюрлю-тюрлю быстырланы аяусуз тёгерек бура эдиле. Табигъат гюнахсыз къыйынлыкъ кёрюб, ызына келе тургъан миллетибизге джерибизни ариулай болур, деб кёлюме келген эди. Къобан къутургъанлыкъгъа, Тебердини сууу бек рахат эди. Ма ол къалабалыкъда сау кечени узунуна Къарачай шахарда тохтамай къобуз сокъгъан адам да  бар эди. Баталпашинскеде къалгъан адамла не эте болурла, ала кетелдилеми эллерине деген акъыл къарачай къобузну тепсетген тартыуларын унутдура эди. Кесибизникиле да къайда кече къалгъан болурла, элибизге джыйылдыламы, деген сагъыш  тынчлыкъ бермей эди. Ала бир да къуруса да исси шай  табыб ичелдилеми деген акъыл башыма уруб, ол тар кабинада джукъу табмай эдим. Бизни юйдегибиз менден Баталпашинскеде къалыб, менден  эсе алгъа Къумушну кирпич заводуна джыйылыб, меннге не болду, деб джарсыб, атдыргъан эдиле тангны  биринчи кечесин. Танг дженгил атхан эди, джелчик джангурну ахыр ууакъ тамчыларын сюре эди. Меннге былайда табигъат, джандетча, кёрюннген эди. Къобанны джанында, ханслада, къып-къызыл джылтырагъан къурт-къумурсха дегенча джаныуарчыкъла да чыкъгъан эдиле. Дунияны башын джарытыб, джерибизге нюрюн чача, Мара бла Теберди ёзенлени  джарыта, чыкъгъан эди адамланы къууандыра джарыкъ  кюн да.

Эртденбласы, хычаман айны 5-си, базар кюн эди. Къуру къарачайлыла эдиле, мен, онджети джыл болгъан джаш адам, быллай бир къарачайлы барды деб, къууана билирге кюреше эдим. Алайгъа джыйылгъан къарачайлыла  барысы да къысха джууукъларымча кёрюне эдиле, ол заманда къарачайлыла алай къарай эдиле бир-бирлерине. Базарда ат керекле, агъач чархла, джюгенле, къууут, нартюх ун, чёртлеуюк, керосинкала, патеген сатыла эдиле.

Шофёр, эртденбла машинасына келиб, болгъан джюгюбюзню да Къумушха элтген эди. Къумушну ол кюнлерин элчилери иги биле болурла. Биз къайтыб келген эдик иелери болмагъан, зибилди ханс кесген, оюлуб тургъан  эллерибизге…

Бир джол да, къарангы заманда, мен Къумушда Къобанны къатына чыгъыб, тёгерекге къарагъан эдим. Суу бек кючлю шоркъулдай эди, арлакъда элни анда-мында лампа джарыкълары да кёрюне эдиле. Сууну джаны бла бир кесек ёргерек атлана, сууукъ джелчик да бетиме ура, эсиме тюрлю-тюрлю  сабий сагъышла келе эдиле. Адам, кюзгюге къараса кесин кёргенликге, боллукъ затны, къайры къараса да, кёралмайды. Мен алкъын ангыламай эдим  джашау джолну магъанасын табхан къыйын болгъанын.

Анамы Къобанда абдез алгъанын, алайда намаз этгенин, сыйлы Къур’анны окъугъанын, аны 14 джылны ичинде керти джюреги бла къууаннганын биринчи кере кёрген эдим.

Анамы юч къарнашы къазауатда тас болуб, атасы-анасы эмда мени атам да ёлгенлеринден сора, Кавказгъа къайтханыбызгъа къууаныб керти ышарылгъанын мен кесими эсгергенли биринчи кере кёрген эдим. Былайда, бу джан тамырыбызгъа ушагъан Къобанны джагъасында, ненча къарачай адам къууанч этген болур эди Уллу Къарачайда джаш заманларында джашауларын эслерине тюшюрюб. Джуртубузгъа къайтханыбыз джашауда эм баш насыб болгъанын ол заманда ангыламагъан адам джокъ эди. Ма аны ючюн бютюн да бек сюерге керекбиз тас этиб джангыдан табхан шам джуртубузну. Аны сыйын тюшюрмей да джашаргъа борчлубуз.

Каппушланы Шагъабан.

Терезе эл.