Джерни юсюн басхан, кеч-эртде болса да, дуниядан кетмей къалмайды. Бизни сартын, эм уллу насыбланы бири адамны ызындан иги сёзле айтылгъаныды. Аллай адамланы бири эди халкъыбызны белгили уланы, онглу тарихчи Лайпанланы Тананы джашы Къазий. Ол джашаууну 84-чю джылында ауушханды. 2008-чи джыл июнну 18-и кёблени эслеринде къалгъанды. Черкесскеде Драмтеатрны мекямыны аллына республиканы джер-джеринден кёб адам джыйылыб, кёб ашхы сёз да айтылыб, Лайпанланы Къазийни ахыр джолгъа ашыргъан эдиле. Бушуу митингге джыйылгъанланы ичлеринде кърал къуллукъчула, Халкъ Джыйылыуну депутатлары, творчество интеллигенцияны келечилери, джамагъат организацияланы адамлары бар эдиле. Сёз айтханла анга уллу сый бериб сёлешген эдиле. Аллай сый хар кимге да берилиб бармайды.

Лайпан улу кесини бютеу джашауун халкъына, джуртуна, къралына халал къуллукъ этиуге атагъанды. Къазий 1924-чю джыл декабрны 12-де Джёгетейде кёб сабийли юйдегиде туугъанды. Ол кёзюуде Къарачай-Черкес автоном область болгъанды. Къазий школда окъугъан джылларында огъуна белгили адам боллугъун танытханды – иги окъугъанды, школну джамагъат джашаууна тири къошулгъанды.

1942-чи джылны июль айында 17 джыл толгъан джашчыкъ болуб, кеси разылыгъы бла Уллу Ата джурт къазауатха кетеди. Орджоникидзеде аскер училищени тауусуб, 103-чю курсант атыучу бригаданы 4-чю батальонуну къурамында кавказ ауушланы фашистледен къоруулайды. 1942-чи джылны декабрь айындан 1943-чю джыл январь айгъа дери Новороссийскени къатында баргъан сермешиуледе бир атламны артха турмай уруш этеди. Аны взводну командирини заместители этедиле. Эки кере ауур джаралы болуб, госпиталгъа тюшеди. Ата джурт къазауатны 2-чи къауумлу сакъатына тергелиб, аны урушдан башына бош этедиле.

Лайпанланы Къазий, Уллу Ата джурт къазауатны аллындан артына дери къазауат этмесе да, къысха заманны ичине талай кърал саугъагъа ие болады: Махтауну 3-чю дараджалы, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы орденлери бла эмда «Ётгюрлюкгю ючюн» медаль бла саугъаланады. Туугъан элине къайтыб, талай айны школда устаз болуб ишлейди. 1943-чю джыл ноябрны 2-де Лайпанланы юйдегилери бютеу къарачай халкъ бла бирге Орта Азиягъа кёчюрюледи.

Сюргюнде миллетибиз кёб сыныкълыкъ кёргенин билмеген киши джокъду. Лайпанланы Къазий, ол джыллада миллети бла бирге кёб учузлукъну да сынаб, терен сагъыш этиб, тарихни джолуна турады. Анга да сейирсинирге керек тюлдю - Къазийча джюрек оту кючлю джаннган адам халкъны джашаууна, аны келир заманына сагъыш этмей къояллыкъ тюл эди. Алай бла, 1949-чу джыл Къыргъыз кърал педагогика университетни тарих факультетин тауусуб, школда сохталагъа тарихден дерс береди. 1953-чю джыл ол Фрунзеде педагогика институтну орус тил бла литературадан факультетин айырмагъа тауусуб чыгъады. Устазлыкъны джолун сайлагъан таулу джаш, сабийлеге билим бериуню джолуна туруб, джашаууну ахыр кюнюне дери анга кертилей къалады.

1956-чы джыл Къазий сюйген джуртуна къайтыргъа мадар табады. Джёгетейде орта школгъа устаз болуб джарашады. Тири, билимли, таукел таулуну элчилери талай кере эл Советге депутат этиб сайлайдыла. Элде социал-турмуш болумну игилендирир ючюн ол джыллада Къазий кёб кюрешеди.

1958-чи джыл ол Къарачай-Черкес кърал педагогика университетде устаз болуб ишлеб башлайды. Кесин саудан педагогика ишге береди. 1963-чю джылдан 1967-чи джылгъа дери ол Азербайджанны кърал университетини аспирантурасында окъуйду. Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтда талай джылны тамада илму къуллукъчу болуб турады. 1995-чи джылгъа дери Къарачай-Черкес кърал пединститутда аллында ассистент болуб, артдаракъда марксизм-ленинизм кафедрада тамада устаз болуб ишлейди. 1984-чю джыл тарих кафедраны профессору болады.

80-чы джылланы ахыр сюреминде ол Къарачай-Черкес кърал технология академиягъа ишлерге кёчеди.

Лайпан улу, къайда ишлесе да, джаш адамлагъа билим бергени бла бирге аланы адебге-намысха, халиге юретгенлей тургъанды. Уллу алим Лайпанланы Къазий 200-ден аслам илму ишни авторуду. Ол тарих эмда этнография бла байламлы кёб сейир затны джазгъанды. Аны кибик Лайпан улу къарачай литературадан окъуу китабланы соавтору болуб да тургъанды. Аны бир къауум монографиялары, айтыргъа «Октябрь в Карачаево-Черкесии» (1971), «Борцы за власть советов в Карачаево-Черкесии» (1976), «Умар Алиев» (1987), «О происхождении тюркских народов» илмуну тарихинде энчи орун алгъандыла.

«Очерки истории Карачаево-Черкесии», «История народов Северного Кавказа с древнейших времён до наших дней», «Русско-карачаево-балкарский словарь» деген китабланы бизни республиканы джамагъаты иги биледи. Аны айтханыбыз, Лайпан улу бу тамамлы ишлени да соавторуду. Джашаууну арт джылларында ол дагъыда талай магъаналы монографияны чыгъаргъанды: «Этногенетические взаимосвязи карачаево-балкарцев с другими народами», «Род Лайпановых», «Джегута», «Участие карачаевцев в Великой Отечественной войне».

Профессор Лайпан улу белгили джамагъат къуллукъчу да болгъанды. Халкъыбызны миллет сезимлерин эмда ангысын ёсдюрюуде аны къыйыны уллуду. Къарачай халкъгъа реабилитация этдирирге да тыйыншлы юлюшюн къошханды. «Джамагъат» организацияны къурагъанланы бириди ол. Лайпанланы Къазийни аты тыш къраллада да белгили болгъанды. Алайды да, 1986-чы джыл ол Германияны, 1994-чю джыл Американы Бирлешген Штатларыны айтылыб тургъан баш окъуу заведениелеринде студентлеге лекцияла окъугъанды. 1994-чю джыл ол Турцияда халкъла арасы илму конференциягъа къошулгъанды. Ол анда репрессиялагъа тюшген халкъланы юслеринден доклад окъугъанды, аны бла да къалмай, къарачай-малкъар эмда башха тюрк халкъланы къайдан чыкъгъанларындан кимни да сейирсиндирирча хапар айтханды.

Лайпанланы Къазий Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты болуб тургъан кёзюуде, репрессиялагъа тюшген халкълагъа реабилитация этиу бла кёб кюрешгенди.

Илмугъа, халкъланы арасында шохлукъну бегитиуге къошхан къыйыны ючюн 2000-чи джыл ол Россия Федерацияны «Халкъланы шохлугъу» деген ордени бла саугъаланнганды. Илмуну эмда устазлыкъны джолунда ашхы джетишимлери ючюн анга Россия Федерацияны эмда Къарачай-Черкес Республиканы «Илмуну махтаулу къуллукъчусу» деген атлары берилгендиле.

Къазий Танаевич джаш тёлю бла кёб ишлей эди. Суратчыланы кёрмючлерине таймаздан джюрюй эди. Фахмулу адамны кёрсе, анга махтау-сый бермей къоярыкъ тюл эди. «Къарачай» газетни редакциясына да ол таймаздан келгенлей тура эди. Кёб сейир хапар айтыучан эди. «Сени тукъумунг къайдан чыкъгъанын билемисе?» - деб соргъан эди ол меннге бир кере. Уллу алимге джууаб берирге ашыкъмагъан эдим. «Тынгыла, мен сени къайдан чыкъгъанынгы айтайым. Мамчу Наурузну джашы болгъанды. Ол бек джигит джаш болгъанды, кеси да уста уучу болгъанды. Айюлеге уугъа барыб тургъанды. Хурзукда Мамия къала да Мамчу тукъум бла байламлыды. Бек эртдегили тукъумсуз. Алай а сизде эркишиледен эсе тиширыула кёб туугъанлары себебли тукъумугъуз кенг джайылмагъанды», - деб хапар айтхан эди.

Уллу билими болгъан, эсли, акъыллы болгъаны себебли, тарих бла байламлы дау чыкъгъаны болса ким да андан тёрелик излей эди. Аны танымагъан, билмеген, хатерин кёрмеген болмаз эди, деген уллу джангыллыкъ тюлдю. Ашхы ыз къойгъан, кёб тамамлы илму эмда тарих ишни халкъына саугъа этиб кетген Лайпанланы Тананы джашы Къазий ёсюб келген тёлюлеге ашхы юлгюдю. Аны аты халкъыбызны сыйлы тарихинде энчи орун алгъанды. Профессор, Тюрк академияны академиги, Творчествону халкъла арасы академиясыны академиги, тарих илмуланы кандидаты, онглу джамагъат къуллукъчу, фахмулу устаз, миллети ючюн джашагъан адам дуниядан кетсе да, халкъ аны атын унутурукъ тюлдю.

Мамчуланы Дина.

 
{jcomments}