Игини, аманны да кёрген, кёб сынамладан ётген, адамлыкъ шартланы, миллет адетлени тутхан, болумлу джашларыбызны бири Боташланы Хаджи-Дауутну джашы Сулайманды. Аны кёбле таныйдыла. Бу кюнледе «Къарачайны» корреспонденти Аппаланы Билял милицияны отставкада полковниги, «Къарачай – алан халкъ» бирлешликни башчысыны орунбасары Сулайман хаджи бла тюбеб ушакъ этгенди да, аны окъуучулагъа теджейбиз.
Сулайман хаджи, сен кёб джылланы милицияда ишлеб, джашауунгу кёбюсюн аманлыкъчыла бла кюрешиб ашыргъанса. Ол огъай, айырылыу, къошулуу деб, джер-джерде митингле, къаугъала чыгъыб, къоркъуулу, къыйын заманда да сен ол къалабалыкъны арасында эдинг. Алайды да, Къарачай шахар бла районда милицияны тамадасы болгъан кёзюуюнгю эсинге тюшюр да, ушагъыбызны андан башлайыкъ.
- Къарачай область болсун да, алгъыннгы чеклерибизни белгилеб, аны республика этейик Эресейни ичинде, деб алайын тута эдиле бир къауумла. Республиканы Башчысы Хубийланы Исламны джашы Владимир, чачылыб чыртда боллукъ тюлдю деб, ол оюмну айтыб кюреше эди. Митинглени къурагъанладан кёбле: «Алгъы бурун республика этейик да, бирге боллугъубуз бла къаллыгъыбызны юсюнден артда оноу этербиз», - дей эдиле. Хубий улу референдум этдирди. Миллетни асламысы республика чачылмасын, деб чёб атды. Митингледе сёлешгенле, законнга кёре халкъыбызгъа толу реабилитация болсун да, башха ишлеге андан сора къаралыр деб, джыйылыуланы тохтатмазгъа оноу этдиле.
Кюнлени биринде, Владимир Исламовични Къарачай шахарда митингге чакъырдыла. Аллай затны бизге МВД-дан билдирирге керек эдиле. Хубий улу келиб, сёлеше тургъан сагъатында телефон бла къонгурау къагъыб айтдыла. Олсагъатдан Советлени юйюне джетдим. Мен келгинчи Хубй улу нени юсюнден айтханын билмейме, залгъа киргенимде экономикабыз бирге къуралгъанын, аны юлеширге мадар болмагъанын, миллетле ёмюрледен бери да бирге джашаб, бир туздамны ашаб келгенлерин дагъыда алача затланы юслеринден сёлешди.
Андан сора джыйылгъанладан адамла чыгъыб, анга аманны къуюб тебредиле. Сёлеширикле дагъыда кёб эдиле, алай а эки-юч адамгъа тынгылаб, мен чыкъдым сахнагъа. «Танымагъанла да болурсуз, мен былайда милицияны тамадасыма. Бюгюннге дери къайгъысыз, дауурсуз, хар ким кёлюндегин айта турдугъуз. Биз джанындан да тохтагъыз деб киши хыны этмеди. Бу республиканы тамадасыды. Кел, дедигиз, келди. Кесини оюмун айтды. Анга алай-былай этерикбиз дерге эркинлигигиз джокъду. Тохтамасагъыз, закон бла къатыллыкъбыз», - деб, къаты эсгертдим. Хыны сёлешгенле да артда ангыладыла Хубий улу тюз болгъанын. Митингле чачылдыла.
- Милицияда ишинге энтда къайтырбыз, кесинги джашауунгдан хапарлы болургъа излерикдиле окъуучула...
- 1949-чу джыл Къыргъызстанны Шевченко элинде туугъанма, юйдегиде 4-чю сабийме. Кавказгъа къайтханыкъда, Къызыл Урупха тюшген эдик. Мындан кёчгюнчю анам да, анамы атасы Лайпанланы Иссалий да юйдегиси бла анда джашагъандыла. Немецле былайларын алгъан айлада была бир чууут тиширыуну джашырыб сакълагъандыла. Азиядан келгеникде ол, Стругацкая Любовь Моисеевна, Преграднада Советни тамадасы эди. Иссалий Азияда ауушхан эди, анамы анасы Дауум сау эди. Любовь Моисеевна аны юсюне къабланыб, джылаб, «анам» деб эркелетгени кёз аллымда турады. Бизге кёб болушду.
Келген джылыбызда огъуна мен да, башха джыллары джетгенле да школгъа бардыкъ. Атам Хаджи-Дауут маллада эди. Мында да эки сабий туууб, 10 болдукъ. Къызыл Урупда 8 классны бошаб, андан ары Преграднада орта школгъа джюрюдюм. Аны бошаб, къурулуш организацияда бир кесек ишледим. Аскерден къайтханымда, совхозда да бир джылны малчы болдум. Комсомолну райкому направление бериб, окъургъа Астраханда милицияны школуна кетдим. Билим алыб къайтханымда, Черкесскеде иш бердиле. Талай джылны къуллукъ этдим. Ич ишлени область управлениесине алдыла алайдан. 1980-чы джыл Ростовда университетде заочно окъуб, юрист болуб чыкъдым. Артда, ишлей тургъанлай, Москвада СССР-ни МВД академиясын да бошадым. Гитче Къарачай районда милицияны тамадасыны орунбасары этиб ийдиле. Андан сора тёрт джылдан артыкъны Къарачай шахар бла районда ол ишлеге да башчылыкъ этдим. Алайдан Черкесскеде оперлени хазырлагъан аралыкъгъа кёчюрдюле. Анда окъуу бёлюмню тамадасы этдиле. Алайдан да Черкесск шахар управлениени тамадасына орунбасаргъа салдыла. Алайда кёб тутмай, МВД-ны уголов-излеу ишледен тамадасыны орунбасары къуллукъгъа теджедиле. Пенсиягъа андан кетдим.
- Окъуб къайтханынгда биринчи не ишни бергенлери эсингдемиди?
- Черкесскеде уголов-излеу бёлюмге алгъан эдиле. Ма бу джумушну эт деб бергенлери шахарны къыйырында заготбаза бла байламлы болду. Ары иги сортлу соханла келтире эдиле тышындан, ала урланадыла. Тинтиб тебрейме да, соханланы табама. Кимле урлагъанларын да ачыкълайма. Олсагъатда МВД-гъа башчылыкъ этген полковник Шуть эди. Джыйылыуда саугъа да берди, бек махтады.
Эм уллу, эм джууаблы ишим а ол джыллада джоллада къыйынлыкъланы тохтатыу болду. Ставрополь, Краснодар крайладан Дагъыстаннга дери кърал джол барды. «Ростов-Баку» дей эдиле анга. Ол трассада машинала тоналыб, адамланы ёлюклери бирер джерде табылыб тура эдиле.
1978-чи - 1979-чу джыллада аллай аманлыкъла джыйырмагъа джетген эдиле. Аманлыкъчыланы къалынында болмаса да, ала кимле болгъанларын билген бир таныш чыгъыб къалады. Ставрополь крайда бу аманлыкъ ишни тохтатыргъа бригада къуралады. Мени да анга къошадыла. Ол адам айтхан затлагъа таяна, аманлыкъчыланы ызларындан тюшебиз. Санаб айтханда, 22 уллу, ачы аманлыкъны ачыкълайбыз. Мурдарлагъа башчылыкъ этген Краснодар милицияны капитаны болады. Аманлыкъчыланы барын да тутабыз. Милицияны край управлениесини тамадасы меннге саугъа да берген эди.
- Ючкекенчиле бир уллу къуллукъчуну тутханынгы айтыб кюлюучен эдиле…
- Ючкекен дегенлей, ары 1989-чу джыл ийген эдиле. Анда 1991-чи джылгъа дери ишледим. Сау джылны тамада салынмай, аны къуллугъун да мен тындырыб турдум. Районда, саулай Кавказда болмагъанча, уллу базар бар эди. Тёрт джанындан дуния анга келе эди. Курорт шахарлада солугъанла да къошула эдиле алагъа. Алай миллет джыйылгъан, сатыу-алыу этилген, ачха джюрюген джерде бизге джюз тюрлю джумуш чыгъа эди. Кесибизден, андан-мындан келген транспорт да бир джаны бла кириб, базарны арасы бла, экинчи джанына тыйгъычсыз ётерча этген эдик. Бир кюн областдан бир уллу къуллукъчу, ичгени да, нёгерлери да бар, машинала чыкъгъан джанындан ичине иймейсиз деб, джорукъдача, баргъанланы алларын тыйыб, къычырыкъ-хахай бола тургъанын билдирдиле. Машинаны шофёру не этерге билмей, машинама деген да тохтаб тура эди. «Ызыгъызгъа чыгъыгъыз, кёрмеймисиз не бола тургъанын?» - дейме. «Сен кимсе?» - деб хыны сорады ол тамада. Районда милициягъа тамадалыкъ этгеними билдиреме. «Тамбла къысталлыкъса», - деб аманла айтады. Ариулукъ бла болмайды. Машинасын алайдан зор бла къоратдырыб, кесин милициягъа алыб келеме. Къырама-джырама деб, дауур этерге къалгъанында, «темир аугъа» джыябыз. Базарда бизден къуллукъчуланы талайын чакъырама. «Бу анда кесин къаллайла джюрютгенин джазыгъыз», - дейме. Аны «темир аудан» чыгъарыб: «Ма окъу. Сен коммунистсе, уллу къуллукъчуса. Бу къагъытланы барын да джарашдырыб, КПСС-ни Ара Комитетинде партия контролгъа джибереме», - дегенимде джаны «чыгъады». Халкъгъа аллайласыз-быллайласыз, дегенлерин да эсине салама. Кечмеклик тилейди…
- Олсагъатда алай айтханлыкъгъа, артда партия джаны бла тамадаланы бирин юсдюрмей къойдуму?
- Мен коммунист тюл эдим да, ол джанына рахат эдим…
2004-чю джыл, полковник чыным бла, пенсиягъа чыкъдым.
- Миллетни къалынында айланнган адам, юйге кириб туралдынгмы да?
- Бек ауур тиерик эди, насыбха, ишге чакъырдыла. КъЧР-ни баш сюдюсюню болушчусу этиб алдыла. Узаймай анда судопроизводствогъа тамадагъа салдыла. 2008-чи джыл къуллугъуму къойдум. Экинчи джылында хаджиликге барыб келдим. 2010-чу джыл «Къарачай Халкъ Тёре» деген джамагъат бирлешликни Черкесск шахар бёлюмюне тамадагъа сайладыла. Артда ол бирлешликни тамадасы этиб бегитдиле. Олсагъатда беш джамагъат бирлешлик бар эди. Аланы бирикдирирге керек эди. 2012-чи джыл съезд джыйылыб, Къарачай-Черкесияны регионал бирлешлигин къурадыкъ. Атына «Къарачай - алан халкъ» атадыкъ. Тамадагъа Хабланы Руслан сайланды, аны орунбасарына да мени тыйыншлы кёрдюле. Бирлешликни ара совети да айырылды. Къартланы советине тамадагъа Катчиланы Ахмат сайланды. Алай бла бир тилли болуб, миллетни ишлерине къарарча таблыкъ чыкъды.
- Баш ишлеге нелени санайсыз? Къаллай джумушла баджарылгъандыла, мындан арыгъа не ишлени бегилегенсиз?
- Миллетни ана тилин, маданиятын, адетлерин сакълау, тин джаны бла ангыларын ёсдюрюу, мамырлыкъны, халкъланы арасында шохлукъну бегитиу, бу затлагъа властны эсин бёлдюрюу, дагъыда былача ишлеге уллу магъана берилгенди бюгюннге дери, мындан ары да алай боллукъду. Ала бла байламлы джюзден артыкъ иш этилгенди. Айырыб айтсакъ, окъуу учреждениеледе ана тил бла халкъны тарихин билиуден конкурсла, белгили адамла бла тюбешиуле, кёчгюнчюлюкде джетген къыйынлыкъланы юслеринден, адабият бла маданиятха аталгъан тюрлю-тюрлю джыйылыула, Ата джурт къазауатда Хорламыбызгъа, къарачай халкъны туугъан джерине къайтханына, реабилитация бла байламлы ишлеге аталгъан джыйылыула болгъандыла. Эски эллерибизни бешисинде (Схауатда, Дууутда, Джазлыкъда, Къызыл Къарачайда, Джагъанасда) ата-бабаларыбызны туугъан джерлерин келир тёлюле да унутмазча эсгертмеле салыннгандыла. Халкъыбызны кёчюрген эмда ызыбызгъа къайтхан кюнлерибизге аталгъан джыйылыула эллерибизни барында да боладыла. Бизни джамагъат бирлешлик аланы къураугъа, бардырыугъа да уллу эс бёледи.
Къарачай-Черкесияны баш къуллукъчулары, кёбчюлюк информация мадарла, онглу адамларыбыз бизге таймаздан болушуб турадыла. Алагъа джюрек разылыгъымы билдиреме.
- Энди газет окъуучуланы кесинги юйдегинг бла да шагъырей этсенг. Туугъанладан, туудукъладан сени сокъмагъынг бла атлагъан бармыды?
- Бизни юйдегиде менден сора баш билим алгъан джокъду, орта усталыкъ билимлери бардыла, джетишимли урунуб тургъандыла. Энди юйдедиле, туудукъларына къууана джашайдыла.
Кесибизде бир джаш бла эки къыз бардыла. Къызла тышындадыла, экишер баш билимлери барды - экономист, юрист. Тёртюшер сабий ёсдюредиле. Бир къыз Оля, майор чыны бла, полицияда къуллукъ этеди. Экинчиси Кезиба, сабийлерине да къарай, «Къарачай - алан халкъ» джамагъат бирлешликде бир къауум джумушланы баджарады. Джаш Ойсул полицияда ишлейди, подполковник чыны барды, юйленнгенди, сабийле ёсдюреди. Аллахха шукур, джокъду хатабыз.
- Джетмиш джыл сенича эсли адамгъа кёбню билген, кёб затха болуму джетген, Къарачайда айтылгъанча «джерни къалыны бла джукъасын билген» заманыды. Кёб джерде халкъынгы сыйын чыгъаргъанса, мындан ары да муратларынга джет, туудукъларынгы къууанчларын кёрюрге буюрсун Аллах.
АППАЛАНЫ Билял.
Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти
Мамчуланы Динаны Боташланы Сулайман хаджиге атагъан назмусун окъуучулагъа теджейбиз
Заман атына джер салыб, миниб,
Чаришге барыб, алгъа да чыкъгъан,
Къалай игиди джерни юсюнде
Ашхы иши бла джарсыуну джыкъгъан.
Сыйынг уллуду, Сулайман хаджи,
Ышанмакълыкъны уясыса сен,
Джюрек тёрюнге салыб тураса
Адамлыкъны деб, айталлыкъма мен.
Къадарыма да дау таба кетсем,
Кёб иги затынг тюшер эсиме:
Хатер этгенинг, ангылагъанынг
Кёрюннюкдюле мени кёзюме.
Онглу Боташны онглу баласы -
Атынг миллетде белгилиди кенг,
Джаугъа джау болуб, тенгнге тенг болуб,
Тауну башына ёрлегенсе сен.
Аллахны, адамны таныгъанынг бла
Джашау джолунда бараса алгъа,
Тюзюн, сыйдамын излеб кесинге,
Тюртерик тюлсе биреуню джаргъа.
Сенича джанла болгъан дунияда
Къалай ачылмаз тейри эшиги,
Миллетим-джаным деб, ёрге къобсанг,
Къалай джабылмаз кёкню тешиги?!
Къалай бителмез джерни джарасы
Сенича инсан тилесе тилек?
Джашау джулдузунг кёб джылны джансын,
Энтда болурча халкъынга билек.
18.04. 2019 дж.