Адам ортасындан атлагъан, саубитген киши редакцияда кабинетиме кирди.

 - Айтырыкъ затларым бар эдиле да, къарачай журналистлени бирине тюберге деб келгенме, – деди ол. Мен да аладан болгъанымы билдирдим.

- Да, сора сеннге айтайым.

- Алгъы бурун танышайыкъ, – дедим.

Ол Кармов Анатолий Рамазанович болгъанын, кеси да Инжич-Чукун элде джашагъанын билдирди. Атасы абазалы, анасы Тебердиден Къарабашланы Насыбхан болгъанларын да айтды. Андан ары хапарына, кёре Анатолий школну бошаб, аскерде къуллукъ да этиб, Саратов шахарда университетни тарих факультетинде баш билим алады. Бир кесекни устаз болуб ишлейди, комсомолну Хабез район комитетинде да къуллукъ этеди. Алайдан Элбургъан элде орта школгъа директор этиб саладыла. Узаймай мюлкде парткомну секретары болады. Бийчеси аурукъсунуб, тау хауагъа элтирге тюшеди. Алай бла Анатолий Тебердиде «Азгек» турбазада директор болуб турады. Баш партия школгъа окъургъа иедиле, къайтханлай партияны Къарачай шахар комитетине къуллукъгъа саладыла. Бёлек джылдан, анда бир комбинатны директору болуб да турады. Украинада да бир уллу комбинатда цехни тамадасы болуб да къайтады. Бизнес бла да кюрешеди. Бусагъатда пенсиядады.- Атам эртде ауушхан эди, къарачайлыланы кёчюрген сагъатда анам Инжич-Чукунда, юйбюзде, къалады. Советни председатели: «Кесинг да, сабийле да къарачайча сёлешмегиз. Абаза тиширыуду, деб къойгъанма, башхалагъа да алай айтыгъыз дегенме», - дейди анама. Ол къоркъуу бла юйде къуру абазача сёлешгендиле, бизни да анамы тилине юренир мадарыбыз болмагъанды. Артда къарачайлыланы ичинде джашадым, ала бла ишледим. Анам къарт болгъан эди, Тебердиге биргеме алыб баргъан эдим. Анга джууукъ-тенг келгенлей тура эдиле. Турбазада да къарачайлыла кёб эдиле. Дыгалас этдим, иги сёлеширге юреналмадым, айтханларын ангылайма. Алай болса да энди сеннге нек келгениме кёчейим, - деди кесин танытыб бошагъанында. 

Украинада ишлеген сагъатымда, Белоруссиягъа джол чыгъады. 1993-чю джыл эди. Ол кёзюуледе бизде, тыш къралладан машинала джокъну орнунда эдиле. Мен, бир танышларымы юсю бла, аллай бирни табхан эдим. Сау кечени аны бла келиб, эртденбла Донецк шахаргъа джетдим. Ауузланайым деб, кафеге кирдим. Мен да тепсиден тура тебрегенлей, джылы келген орус киши эшикден кирди. «Ол алайдагъы сени машинангмыды? – деб сорду. Бетини бир джанында, кёзюню къатындан башланыб, къыйыры баш эрнинде бошалгъан уллу табха кёзюм илинди. Машина меники болгъанын айтдым.

 - Тюнене джашым тышындан аллай бир машинаны сюрюб келгенди. Мен ёмюрюм шофёр болуб ишлегенме. Алай а мындан джукъ айыралмайма, джашым да алайыракъды. Узакъ да барлыкъ тюлбюз, былайгъа джетгенлей бензини бошалды да къалды. Къаллай бир къуюлгъанын, къалай къуярыбызны да билмейбиз. Бир юрет, - деди.

Узакъ джолгъа барлыкъ болсам, биргеме эки-юч канистра бензин алыб чыгъыучан эдим. Аланы бирин къуйдум. Кесими да терен хапарым джокъ эди, алай болса да бу машинаны юсюнден билгеними айтдым.

«Сау бол, бензин да бердинг, ангылатхан да этдинг, биллигинг джокъду, биз энтда тюбеб къалыргъа да болурбуз, къайданса? - деб сорду. Ол заманлада Ставрополь крайда эдик да, аны айтдым.

– Ол джерлени билеме, унутурукъ эсем да хар кюзгюге къарагъаным, сакъал джюлюгеним сайын бетимде бу табымы кёреме да, эсиме тюшеди, джюрегим чанчады», – деди.

Башлагъандан ары толу билирге изледим. Алайда скамейкагъа олтурдукъ.

- 1943-чю джыл, онсегиз джыл болгъан заманымда, аскерге алдыла. Саратовгъа ашырдыла. Шофёрлукъгъа окъутдула. Студобеккер машиналада юрендик. Аууз-герги (октябрь) айны аягъында, иги сууукъ да бар, поездге джюклеб, ала бла Кавказгъа ашырдыла. Хар бирини кабинасында экишер шофёр бар эди.

Кисловодскеге келтириб къотардыла. Машиналаны сюрюб, Красновосток элге бардыкъ. Абаза элди дей эдиле, къарачайлыла да кёб. Танг атмай джетген эдик да, аланы айырыб, юйлеринден чыгъарыб башладыла. Къалайладан эсе да салам, бичен кесекле алыб, кузовлагъа джайгъан эдик. Адамланы ары миндире тебредиле, биз да болуша эдик. Мени машинама, бир къарт кишини кёлтюрюб келгенча, келтирдиле. Аны ызындан, къойнунда къагъанакъ сабийи бла, бир джаш тиширыуну сюрюб келдиле. Къатыбызда бир абычар сюелиб, буйрукъ бериб тура эди.

Ол экисин кёргенимде чыдаялмай: «Ёле тургъан къарт бла эмчекде сабийни нек миндиртесе?» - деб хыныракъ сордум. Меннге джууаб бермей, солдатны къолунда шкокну алды да, приклады бла бетиме урду. Къан къуюлду, башым тёгерек айланыб, аууб къалыргъа джетдим. Меннге болушурукъ адам джокъ, биргеме олтуруб келген шофёр ич кёлегин джыртыб, байлагъан кибик этди. Кисловодскеге келгинчи ол къарт да, сабий да ёлген эдиле джолда. Бетимде бу уллу табым а андан бери турады… 

Тебердиде турбазада тамада болуб тургъан заманымда, Байрамукъладан эки джаш ишлей эдиле - уллулары Мудалиф къарауул эди, гитчелери Ибрахим - къурулуш бла байламлы джумушланы тындыра эди. Бир кюн эртдерек келдим ишге. Мудалиф къабакъ эшикден чыкъгъан джерде, тютюн тарта тура эди. Мен да тохтадым. Сёзден сёз чыгъа, кёчгюнчюлюк салгъан къыйынлыкъланы да сагъындыкъ. Ол кеслерини юйдегини хапарын айтды.

- Кисловодскеден ашырдыла, – деб башлады. - Атам къазауатда, биз онеки башлы юйдеги: къарт атам бла къарт анам, кесими анам, къалгъанла сабийле. Вагонланы адамла кеслери экиге бёлюб, бир джанында аккала бла эркиши сабийле, экинчи джанында тиширыула. Арагъа, вагонну башындан тюбюне дери, бир-бирин кёрмезча джабыуча затны джарашдыргъан эдиле. Хар эртден сайын дегенча, станциялагъа тюгел джетмей тохтай эдиле. Эшиклени ачыб, ёлгенлени чыгъарыргъа буйрукъ бере эдиле. Бузлагъан джерни къазаргъа заман джокъ. Юслерин къар бла джабыб къойгъанларын кёб кёргенме. Алай эте Къазахстаннга джыйылдыкъ.

Кёчгюнчюлеге тыгъырыкъ къайгъы этигиз деб, партия организацияланы секретарларына айтылгъанын артда билдик. Элде орун болмай, алайыны секретары, къазахлы, бизни юйдегини бир тюз джерде къамишлени ичинде, джангыз мекямгъа, тюзю мекям да тюл, юрта дегенлерича бирни арбазына тюшюрдю. Аны иеси бла сёлешди. Мында туругъуз деб, кетиб къалды келген арбабыз бла. Къазахлы, бир джарлы джашагъан адам, юйге ийди. Юйдегиси ачдан, джаланнгачдан онгсуз болуб тура. Бир сауулгъан эчкиси бар эди. Аны эки эмчегин башха-башха саууб, бирини сютюн бизге бере эди, бириникин да юйдегисине. Ол да болушуб, биз да кюрешиб, къамишледен шатырча бир зат сюедик. Ол тюзледе адамла ашарча хансла бар эдиле. Юшюселе да, аланы джыйыб да ашай эдик, чоюннга къуюб, къайнатыб да ашаб, суусунун да иче эдик. Ма алай, чыкъмагъан джаныбыз ичибизде, джылыугъа дери кечиндик. Къазахлы тёрт нартюх качан берди. Къууандыкъ. Алай а анам урлукъгъа деб, ашаргъа къоймады. Джер кёб эди, бачхача бир бёлегин белгилеб, урлукъ атдыкъ. Иги джыл болду. Нартюх кёб алдыкъ. Къач алагъа къазахлы да аякъ тиреди. Ол ийнек сатыб алды да, эчкисин бизге берди. Улакъчыкъ да тууду. Сютю бек джарады.

Парткомну секретарына была къайдадыла, деб соргъан болур эдиле. Келиб, бизни элге кёчюрдю, къарачайлыла болгъан джерге. Ёлгенле кёб болдула, бизни юйдегиден да талай адам ажымлы ауушду. Менден гитчеле школгъа джюрюб тебредиле. Анам бла мен ишге джарашдыкъ. Алгъан хакъыбызны асламысын бере, Ибрахимге къурулуш техникумну бошатдыкъ. Артда заочно окъуб, баш билим да алгъан эди.

 

Тебердиде ишлеген джылларымда узакъдан, джууукъдан да кёб адам келе эди турбазагъа. Аланы арасында оноучула-затла да бола эдиле. Анда, къралны сатыу-алыу министрини заместители, адегей джаш бла шагъырей болгъан эдим. Бир джолда Москвагъа баргъанымда, ол Орта Азияда колхозну председатели, Социалист Урунууну Джигити, СССР-ни Баш Советини депутаты Хубийланы Хаджибек бла танышдырды. Андан сора Хубий улу бери келсе, мени джокъламай кетмей эди. Турбазада талай кюнню да тура эди. Телефон бла сёлешгенибиз да къурумай эди.

Бир джолда, джумушум болуб, область эл мюлк управлениеге къайтдым. Аны тамадасы Кретовну кабинетинде дауур уллу эди. Ызыма ашыкъгъаным себебли, сакълай турмай кирдим. Ол керекли затланы излеучю, табыучу (снабжение) адамлагъа кюкюрей тура эди. Меннге да бармагъы бла шиндикни кёргюздю да, олтурдум. Бичен чалыу башланнгынчы, аны тюклеге къысхан пресслени къайгъысын этмегенлерин ангыладым. «Бир да къуруса беш агрегат табыгъыз областха, къайдан таба эсегиз да», - деди. Аланы джангыз Къыргъыз Республикада чыгъаргъанларын да алайда билдим. «Телефонунг бла бир сёлешейим», - дедим министрге. Хубий улугъа къонгурау къакъдым. «Ненча керекди?» - деб сорду Хаджибек. Телефонну чолпусун министрге узатдым. Бу «бир он-онбеш табылса», деб тиледи. Экинчи кюнюнде къайсы эсе да самолёт бла ары учады. Хубий улу кимле бла, къалай келишгенин билмейме, юч вагон бла бир ийдиреди. «Чыртда табылмай тургъан затладан аллай бирни берген, кимди бу тенгинг?» - деб сейирсиниб телефон бла сёлешиб, анга да, меннге да бюсюреу этген эди. Къышха бичен хазырлауда, ол прессле мюлклеге бек джарагъанларын артда да айтхан эди министр. 

Киши джуртлада къалай болдула, не болдула, адамларымы сау кёрюрмеми деб, анам къыйналыб, джыламсыраб тура эди. Къарачайлылагъа ызларына къайтыргъа эркинлик берилгенинде, ёмюрюнде къууанмагъанча, къууанды. Биз гитче заманда кёчюрген эдиле да, сабийле аланы танымагъанны орнунда эдик. Алай а, анам хаман да сагъыныб тургъаны бла, бизге да сингдирген эди ол джууукълагъа сюймекликни.

Биринчилени тизиминде, эки къарнашдан туугъан Энвер, юйдегиси бла къайтады Кавказгъа. Тебердиде юйлерине барса, анда гюрджюле тура. Бизге келедиле. Эсимдеди, эки айгъа джууукъну джашадыла. Тышындан адамла къорагъанларында, юйлерине кетдиле. Дагъыда эки къарнашдан туугъан тёрт джаш бар эдиле. Ала да къайтханларында джокълаб турдула бизни. Анамы атасыны эгечи Айшат Къызыл Октябрь элге тюшген эди. Ары да бара эдик, аны кёрюрге баргъан адамлары, бизге да къайта эдиле. Бусагъатда ана   джууукъларым, аладан туугъанла талай джерде джашайдыла, асламысы Мирный элде тамал салыб турады.

Хапарымы аягъында, хаман эсими бёлюб тургъан бир затны да айтыргъа излейме. Кёчгюнчюлюкню сынагъан халкъланы тарих китабында ол зорлукъланы, ол къыйынлыкъланы хапарлары ёмюрлюкге къалыргъа тыйыншлыдыла. Экинчи быллай артыкълыкъла болмазча этиуде аны магъанасы уллуду. Ол затланы юслеринден кёб джазылгъанды, мындан ары да джазыла барлыгъы хакъды. Алай а, джазылгъанны окъугъан бла анда айтылгъанланы кёз бла кёрген, бирча сингмейди адамны ангысына, джюрегине. Мен оюм этгенден, кёчгюнчюлюкде болгъан халкъланы джаш тёлюсюню келечилери, азаб джол бла, мындан ары барыб къайтырча бир мадар болса бек иги эди. 

Аллахха шукур, бусагъатда алагъа джол уста болуб, поездле къалайлада тохтагъанларын, къайда, кимлени ёлюклерин къоюб кетгенлерин, къаллай къыйынлыкъда баргъанларын дагъыда былача затланы айтырыкъ адамла бардыла. Бу тынч иш болмагъанын ангылайма. Алай а къарачай, малкъар, чечен, ингуш, къалмукъ къуллукъчула, джамагъат организацияланы тамадалары оноулашсала, бир поезд къураргъа къолларындан келликди. Миллетлени мындан элтгенча мал вагонла Ростовда-затда сакъланадыла. Аладан да бирин къошуб, ичин да музейча джарашдырыб, тохтагъан джерлеринде адамлагъа да кёргюзе барыргъа боллукъду. Ары джетгенден сора, мадаргъа кёре, сюргюн джыллада джашагъан джерлерин джокъларгъа, алайлада джергили халкълагъа да къыйынлыкъда болушханлары ючюн бюсюреу этерге дурусду.

Алай айланыб къайтхан бюгюннгю джашла, къызла ызларындан келген тёлюлеге да кёргенлерин, эшитгенлерин, сынагъанларын айтыб турлукъларына ишек джокъду.

 

АППАЛАНЫ Билял.

 
{jcomments}