Къызыл Октябрь элде джашагъан Ижаланы Ибрайны джашы Алиса бла Бытдаланы Топашны къызы Баладжан тёрт джаш бла юч къызны ёсдюргендиле. Бу юйдегини хапарын джамагъат юлгюге айтыб турады. «Къарачай» газетни корреспонденти Аппаланы Билялны  Ижаланы  Алиса бла этген ушагъын окъуучулагъа теджейбиз.

- Алиса, сен кесинг да уллу юйдегиде ёсген хапарынгы эшитгенме. Ушагъыбызны андан башлайыкъ.

- Атам Ибрай бла анам Тебуланы Бучайны къызы Гыдыкны джети джаш бла юч къызлары бар эди. Мен, сабийледен бешинчи болуб, 1930-чу джыл Джалан Къолда туугъанма. Атам, урунургъа сюйген адам, бизни да сабийликден огъуна не тюрлю ишни да этерге юретиб башлагъан эди. Ёгюзле бла кереклисин келтириб, Джалан Къолда джамагъатха тирмен ишлеген эди. Миллет анда ун тартыб тургъанды.

Къызыл Октябрь элде Ижаланы Бияслан деб бизге къысха джууукъ джетген адам тура эди. Ол былайын махтаб, бери джыйылыгъыз дерге къалгъанында, 1937-чи джыл кёчюб келебиз. Орта Азиягъа кетгинчи былайда джашайбыз.

Кёчгюнчюлюкню заманында Къыргъызстанны Орловка элине тюшдюк. Ары баргъанлай, хар ким къарыуубузгъа кёре, бирер джерде ишлеб, дыгалас этиб башладыкъ. Атабыз ауушхан эди. Киши джуртлада башхала кёрген къыйынлыкъланы сынасакъ да, ачдан ёлген болмады. Уллу къарнашларым къадалыб ишлей, биз, гитчеле, да ёгюз-баш тутаргъа джарай, кечиндик. Иги уруннганлары ючюн уллу къарнашларыма эки паёк да бере эдиле. Бир къарнашым Муссалий къазауатда болуб, Украинада джесирге тюшюб, андан къачыб, Кавказгъа джыйылыб, бизни бла келген эди. Анда урунуб, махталыб турду. Малчылыкъда, джерчиликде да ишледик. Юч тамада къарнашыма да медалла дагъыда башха саугъала берген эдиле. Ол кёзюуде бары да малчыла болуб тура эдиле. Мен трактористликге окъуб, механизатор болуб бир кесек ишледим. Андан сора къарнашларым бла малчы болуб турдум.

- Ал джылларында бек къыйын болгъанын айтадыла кёчгюнчюлюкню сынагъанла. Артда миллетни джашауунда къаллай тюрлениуле болдула?

- Къарачайлыла къачан да ишге берилген, не табсыз заманда да бир- бирине дагъан болгъан адамладыла. Кеслерин тута да билдиле, миллет шартларыбызны бузмай сакъладыла. 1946-чы-1947-чи джылладан башлаб, тойла-оюнла да аслам бола тебреген эдиле. Къазауатдан сау къалгъанла къайтдыла, мындан акъыл-балыкъ болмай кетгенле да джетдиле. Мени къарнашларым да юйлендиле. Комендантны къысханы болмаса, къайда да орун ала эдик. Бери кете тебрегеникде колхозну председатели: «Анда сизни киши сакълай болмаз, табсыз кёрсегиз къайтыгъыз, джолугъузгъа-къолугъузгъа колхоз тёлер», – деб барыбызны къучакълаб, эркелетиб, кёзлерине джыламукъ уруб, алай ашыргъан эди.

- Бери, Кавказгъа, къайтханлай огъуна Къызыл Октябргъамы тюшдюгюз?

- Азиядан къайтханыкъда эски джуртубузгъа къарай бардыкъ. Джалан Къолда тирмен ташларыбыз сакъланнган болмаса алайда хазна джукъ къалмагъан эди. Ма алай бла юйдегибиз Къарт-Джуртха кёчюб келеди. Юч джылны джашайбыз алайда. Андан сора Къызыл Октябргъа кёчебиз. Бир юйчюкню сатыб алдым, колхозгъа шофёр болуб джарашдым. Къарнашларым малда ишлей эдиле да, бизни бла бол дегенлеринде, алагъа къошулдум. Эм алгъа гитче къарнашым бла мен асыулу тукъумлу токълулагъа къараб башладыкъ. Аладан къурала кетдиле сюрюуле. «Знамя Коммунизма» колхоз экиге бёлюннгенинде, председатели анда къалырыбызны изледи. Унамадыкъ. Элибизге келдик. “Октябрь” деб колхоз бар эди. Аны тамадасы Тамбийланы Ниязбий сатылыргъа джораланнган асыулу тукъумлу къочхарлагъа къарасагъыз деди да, 15 джылны ол ишни тындырыб турдукъ. Къочхарланы Грузиягъа, Украинагъа, Къабарты-Малкъаргъа, Тегейге, дагъыда къайсын айтайым, сатмагъан джерибиз къалмады. Колхозгъа иги хайыр тюше эди, кесибиз да иги айлыкъ ала эдик. Тюрлю-тюрлю сыйлы къагъытла, кърал саугъала берир керекли да къалмагъан эдиле. Джылым толгъанлай пенсиягъа чыкъдым. Бал четенлерим бар эдиле да, энтда ала бла булджуйма, юйде джумушлагъа къарайма...

- Халкъда джюрюген хапаргъа кёре «Волга-21» машинаны элде биринчи сен алгъанса. «Ол джыллада автобус-зат болуб хазна джукъ джюрюмей эди. Джолда Алиса бир адамны къоймай эди. Джаш, къарт да болсун Къарданикде миннгенни, элни огъары джанына элтиб, юйюню къатында тюшюрюб туруучан эди. Ауругъаны болгъан, башха бир джумушха амалсыз керек болгъан да мынга келе эди. Чырт да заманы болмаса, сакъ джюрю деб, машинасын бериб да ийиучен эди», – деб элчиле, джууукъ-тенг бюгюн-бюгече да хапарынгы айтыучандыла.

- Ол хапарланы къояйыкъ… Мен къарачайлыма деген адамны къайсы бирини этери да алайды. Таб джетишдиралмагъан джерлерибиз да болгъан болурла…

- Алиса, кесинги энчи джашауунгу юсюнден да бир хапар айтсанг… 

- Да къайдам, айтыб да не айтайым. Бытдаланы къыз бла мен 60 джылгъа джууукъну бирге джашагъан эдик. Ийнанныкъ тюл эсенг да, ол керти дуниягъа кетгинчи, биз бир-бирибизге хыны сёз айтмагъанбыз. Ёмюрюмде ичиб келиб, ауазымы кёлтюрюб сёлешмегенме, ол билмей бир сагъатны тышында къалмагъанма. Сабийле, энди уа келинле, туудукъла меннге джууаб этиб билмейме. Айтханымдан да чыкъмайдыла. Аллахха шукур, аллындан бир-бирибизни ангылаб башлагъан эдик джашауубузну, джете келгенле, къошулгъанла да ол джорукъну тутадыла. Джашауда абынмай атлагъанларыны баш себеби ол болгъанын, эс кире баргъанла ангылаб тургъандыла. Аллахны болушлугъу бла джети баланы – тёрт джаш бла юч къызны - ёсдюргенбиз.

- Къайда ишлейдиле?

- Ханапий Зеленчук районну Советини председатели болуб ишлейди. Муратбий энчи мюлк къурагъанды. Хасанбий бла Баталбий да урунадыла. Къызла Мёлек, Айшат, Халима юйдегилерине къарайдыла. Туудукъла да джашауну тюз джолунда барыргъа кюрешедиле.

- Уллу юйдегини ёсдюрюуде сынамынгдан хапар айтсанг, ол кёблеге дерс болур деб, акъылым алайды...

- Мен оюм этгенден, юйде эркиши бла тиширыу келишиб, экиси да бир тилли болуб балалары бла сёлешселе, бири хыны этген сагъатда, бири ариу айтмаса, хар не да орнун тута барлыкъды. Андан сора сабийни къайдаса, не этесе, ким бласа деб, джокълай турургъа керекди. Школгъа джюрюген сохтала бир-бири къаламларын алыб да кетиучендиле. Аны кёрген ата-ана: «Къайдан чыкъгъанды бу къалам?» – деб сорургъа тыйыншлыды. Ауушдуруб алгъанма десе, кел барайыкъ дегенча айтсанг, ол да таукел тебреб къалса, алдамагъанын ангыларыкъса. Алай эте турмасанг, сабий сабийлигин этерикди. Была бош затладыла, дерикле да болурла, мен айтырыкъ а хатаны аллы ууакъ затладан башланады. «Ол этгеним сансыз болду, киши билмеди» деб, андан уллу затланы да эте, терс сокъмакъгъа тюшюб къалыргъа боллукъду. Хаман айта, юрете турсанг, сабийни мыйысына бир джукъ къуюла барады. Алай болмай, ата аракъы ичиб, кёз ачыб, меннге бир тынчлыкъ болсун деб, юй бийчесин да сатыугъа-алыугъа бошлаб, кеси ишлерге сюймей, ол келтиргеннге къууаныб турса, балалары тыйыншлы адамла къалай боллукъдула? Анала сабийлерин къучакъларгъа, ийнакъларгъа, алагъа ариу айтыргъа ёч боладыла. Тиширыу тиширыулугъун этеди, бизни аналарыбыз да алай этгендиле, анга сёзюм джокъду. Эркиши кесин эркишича тутаргъа керекди. Аман, иги этген эсем да билмейме, мени сартын, сабийледен бирин да къучакълаб эркелетмегенме, эркишича кесими тутаргъа кюрешгенме. Керек заманда кереклилерин да тындыргъанма. Сабийле гитчеликден да бир-бирлерине бек иги эдиле, энтда алайдыла. Ол мени осиятымды. Аллахдан да, кеслеринден да аны тилейме.

- Алиса, бюгюннгю джашаугъа къалай къарайса?

- Властны заманында да урунуб, баш тутуб келгенме. Ишлей, джашай билгеннге бюгюннгю джашауну да джокъду хатасы. Джаратмагъан затларым да бардыла. Ёрге тургъанны аягъындан тартхан, бир-биринден тил этген бизлеге чырмау боладыла. Миллетни хауасына келишмеген осал затладыла ала. Совет властны кёзюуюнде хар неге ёлче салыб тура эдиле. Бусагъатда уа къаллай бир сюйсенг, аллай бир эт кишини иши джокъду. Алай а, эндиледеча айтсакъ, маллары кёб болгъан фермерлеге-затха барыб урунургъа хазна адам излемейди. «Мен анга барыб джалчымы боллукъма?» – деб къоядыла. Кеслери уа джукъ эталмайдыла. Мени сартын, къайда да ишле, ишлегенни айыбы джокъду. Отлукъну багъадан багъа болуб баргъаны аманды ансы къалгъан джаны бла ашау да бар, джашау да бар. Мурдарлыкъ, урлагъан, тонагъан тохтаса, мен оюм этгенден, бу джашау иги джашауду.

- Ёсюб келген джаш тёлюге къалай къарайса, не оноу этесе?

- Джаш тёлюден айыблы джукъ чыкъса, мен кёбюсюне уллуланы терслейме. Сабийле аналарындан наркоманла, ичкичиле болуб туумайдыла. Атала, анала, устазла, тийреде адамла сансыз этгенлери бла боладыла ол затла. Ичкиси, наркоманы да бизни ата-бабаларыбыздан келген затла тюлдюле. Ала бизге башха миллетлени бир къауум аман адамларындан кёчгендиле.  Ол миллетледе иги затла да кёбюле, аланы алайыкъ. Халкъыбызны сыйын, асыл шартларын сакълайыкъ. Олду мен тилерик.

- Элни джамагъатыны юсюнден не айтыргъа боллукъса?

- Джамагъатыма къурман болайым. Ма ол туурада дуппурдан элиме къарасам, бир джылы хауа урады. Аллай бир сюеме элими. Бир-бирин эркелетген болмаса, къайгъы, дауур, бузукълукъ джокъду. Керек джерге джетедиле адамларыбыз, дагъан боладыла. Къайсы элде да болурла табышлы джашла, бизде да бардыла. Сау болсунла, межгит ишленди, къарыусуз джашагъанлагъа болушханлай турадыла. Бизни орамда тракторла, энчи машинала да бардыла. Сабан сюрген да ала, джюк ташыгъан да ала. Керек джерде джараргъа къолларындан келгенле бизни юйдегиде да бардыла. Кимге да иги болугъуз, миллет бла ариу туругъуз, дегеними къурутмайма. Аллахха шукур, алкъын мени джашауумда бу сабийинг, бу туудугъунг аман этди, деб киши аллыма келмегенди...

- Алиса, айыб этме соргъаныма, билгичлигинг барды, деб да эшитгенме...

- О къой, Аллахны айыбы джукъмасын аны айтханлагъа… Алай айтадыла да къоядыла, ансы... Къайдам, бир-бирледе бир затла эсиме келиучендиде. Мал кютген сагъатымда бир сутканы алгъа билиучен эдим бёрю чабарыгъын сюрюуге. Мал харам боллугъун да айтыучан эдим. Джашла тышында окъугъан сагъатларында машинам бла бара-келе туруучан эдим. Бюгюн ГАИ быллай бир кере тыярыкъды, дей эдим да чыгъа тебреб, была да аман джора этме, деучен эдиле. Ол мен айтханча бола эди. Энтда бир-бирде аллай ууакъ затланы айта туруучанма. Аллай затла кимни да эсине келе болурла…

- Алиса, «Къарачай» газетни ала болурса? Окъугъан затларынгдан кёлюнге джетген, джетмеген не  болады? Оюмунгу айтсанг эди.

- «Къарачай» газетде бизни тарихибизни, адетлерибизни, джаш тёлюбюзню джетишимлерини юсюнден окъусам, артыкъ да бек, къууанама. Джылауладан, тарыгъыуладан эрикгенбиз, адамланы кёллерин кёлтюрген затланы аслам басмалагъыз деб тилекчиме. Кёлюбюз токъ болса, барыбыз да биригиб джашасакъ, ата-бабаларыбызны осиятларын толтурсакъ, миллетибиз махтаулу болуб турлукъду.