Биджиланы Хаджи-Муратны джашы Ханафийни аты бизни къралдан тышында да белгилиди. Ол республиканы миллетлерини арасында биринчи профессионал археолог болгъанды.
Ханафий 1939-чу джыл байрым (февраль) айны 23-чю кюнюнде Къарачай автоном областны Огъары Учкулан элинде туугъанды. Атасы Хаджи-Мурат Уллу Ата джурт къазауат башланнганында урушха кетиб, анда ёлгенди. Аталары фронтовик болгъанына да къарамай, 1943-чю джыл аны юйдегисин, ууакъ сабийлерин Орта Азиягъа кёчгюргендиле. Алай бла Ханафий 4-5 джылындан башлаб кёчгюнчюлюкню азабын сынагъанды…
Биджиланы Ханафий туугъан Джуртуна къайтхандан сора, кесини кючю бла Саратовдагъы кърал университетге окъургъа киргенди. Аны 1965-чи джыл тауусуб, «тарихчи» усталыкъны алгъанды. Ол илму джолун сайлаб, Къарачай-Черкес илму-тинтиу институтда ишлеб башлагъанды. Илму джолунда билимин ёсдюрюр мурат бла ол СССР-ни Илмуларыны академиясында археология институтну аспирантурасына киргенди. Къралны белгили археологларыны къолунда окъуб, Совет Союзну республикаларында бардырылгъан экспедициялагъа къошулгъанды. Аспирантурада аны биринчи илму башчысы, устазы белгили археолог-кавказовед Е.И. Крупнов болгъанды. Ол джашаудан кетгенден сора, Ханафийни илму ишине алим С.А. Плетнева башчылыкъ этгенди.
1972-чи джыл Ханафий СССР-ни Илмула академиясыны археология институтунда «XIII-чи – XVIII-чи ёмюрледе Къарачайны материал культурасы» деген кандидат диссертациясын джетишимли джакълагъанды. Андан сора республикабызны биринчи археологу гитче Джуртуна къайтыб, ишлеб башлагъанды. Илму-излем институтда 20 джылдан асламны ишлегенди. Ол джылланы ичинде джуртубузда кёб археология тинтиуле, экспедицияла бардыргъанды. Аланы эсеблерин илму конференцияланы материалларында чыгъаргъанды. Шимал Кавказда орта ёмюрден сакъланнган эм уллу тарих эсгертмелени бирин, Хумара шахар тюбню, кёб джылланы тинтиб, аны бла байламлы илму ишин китаб этиб чыгъаргъанды. Х. Биджи улу 60-дан аслам илму ишни джазгъанды. Ол талай китабны авторуду. Аладан эм магъаналылагъа «XIV-чю - XVIII-чи ёмюрледе Къарачайны шыякылары», «Хумаринское городище», «Шимал Кавказны тюрк миллетлери» деген китабларын санаргъа боллукъду.
1993-чю джыл чыкъгъан «Шимал Кавказны тюрк миллетлери» деген китабына дунияда кавказоведение бла, тюркология ишле бла кюрешген алимле айырыб уллу багъа бередиле. Аланы араларында Шимал Кавказда джашагъан халкъланы тарихлерин, культураларын тинтгенле, аны бла хайырланыб, фахмулу алимибизни этген ишин, атын чертгенлей турадыла.
Бу китабында алим эм биринчи болуб Шимал Кавказда джашагъан тюрк тилли халкъланы – буруннгу болгарлыланы, хазарланы, къарачайлыланы, ногъайлыланы, къумукълуланы – тарихлерини, культураларыны юслеринден джазгъанды. Китабны бетлеринде аланланы, кавказ тилли халкъланы, аланы культуралары гунла, хазарла, болгарла, къыпчакъла бла къалай байламлы болгъанларыны юсюнден да хапарлы этгенди.
Эллени, шахарланы, архитектураны, къурулуш техниканы, монумент скульптураны, VII-чи – Х-чу ёмюрледе болгъан аскер-политика болумланы, Шимал Кавказны тюрлю-тюрлю джерлеринде табылгъан эсгертмелени, сейир джазыуланы юслеринден хапар айтханды алим кесини китабында.
1998-чи джыл Биджиланы Ханафий «Къарачай-Черкесияны эмда Ара Кавказны орта ёмюрлени аллында эллери, къабакълары» деген доктор диссертациясын джакълагъанды. Ол Шимал Кавказны археологиядан Крупнов окъууланы къурау комитетини таймаздан келечиси болгъанды.
Биджиланы Ханафий талай дерс китаб да джазгъанды. Археологиядан сора да Шимал-Магъриб (Кюн батхан) Кавказны эмда Ара Кавказны халкъларыны тарихлерин тинтиб, илму ишле басмалагъанды. Аладан хапарлары «Къарачай» газетни бетлеринде берилгенлей тургъандыла.
Биджи улу бизни республикада археология джаны бла илму школну тамалын салыр мурат бла устазлыкъ иш бла да кюрешгенди. 1989-чу джылдан Къарачай-Черкес кърал устаз институтда окъутханды. Институтну тарих кафедрасыны профессору эмда тамадасы болуб ишлегенди.
1994-чю джылдан Къарачай-Черкес технология институтда кафедраны профессору, тамадасы болуб студентлени окъутханды.
Фахмулу алим Биджиланы Ханафий 1999-чу джыл алтотур (март) айны 2-де ауушханды. Бюгюнлюкде аны сохталары, джаш археологла, устазлары башлагъан ишлени джангыртыб, республикабызны джеринде археология эсгертмелени тинтгенлей турадыла.
Семенланы Аминат,
филология илмуланы кандидатны.
