Мен хапарын айтыргъа излеген адам ызындан келгенлеге юлгю болурча джашагъанды. Джолунда тюбеген къыйын сынауладан бет джарыкълы ётгенди.

Бу адамны мен бек иги таный эдим. Алайды да, Салпагъарланы Джашарбекни джашы Исмаил 1918-чи джыл Уллу Къарачайны Учкулан элинде туугъанды. Атасы Джашарбек бла анасы Чотчаланы Забитханны тогъуз сабийлери болгъанды – беш къызлары бла тёрт джашлары.

Учкуланда джети классны тауусхандан сора, 1936-чы джыл Исмаил урунуу джолун башлайды. Атасы бла бирге мал фермада ишлейди. 1939-чу джыл аны Къызыл Аскерде къуллукъ этерге чакъырадыла.

Аскер борчун тындырыб, элине къайтыб, джууукъдан-тенгден тюгел тансыкъ алыб да бошагъынчы, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Урушну ал кюнлеринде огъуна таулу улан джуртун къорууларгъа атланады. Аскерде связист болуб къуллукъ этгени амалтын, аны проводной связны взводуну командирине болушлукъчу этедиле.

Алайды да, артиллерия дивизионну командири батареяла бла байламлы болуб турурча, ол бютеу кючюн-къарыуун салыб кюрешгенди. Къазауатны аллындан ахыр кюнюне дери тамада сержант Салпагъар улу бу джумушун бардыргъанды.

Аны керти джигит эмда ётгюр аскерчи болгъанына архив материалла толу шагъатлыкъ этедиле. Аладан бир-экисин келтирейим: «1942-чи джыл элия (июль) айны экисинден къыркъар (август) айны сегизине дери Ярево элни къатында баргъан къаты сермешиуледе И. Дж. Салпагъар улу джигитлик, батырлыкъ да танытханды. Башындан джау аяусуз окъ-тоб ата тургъанлай, тамада сержант Салпагъар улу связны линиясында юзюлген джерлени сегиз кере джамагъанды. Связь бузукъсуз, тохтаусуз ишлегени себебли, дивизион джауну техникасына, адамына да уллу халеклик салгъанды. Ол кеси да алты немчаны къырыб, бир абычарны да джесирге алгъанды».

«…1940-чю джыл никкол (июнь) айны 22-де-23-де Труды эмда Дворцие элле ючюн баргъан хыны сермешиулени кёзюуюнде Салпагъар улу джаяу аскерле бла болгъанды. Связь линиягъа бомба тийиб, кабель чотдан чыкъгъанында, ол аны джалгъаргъа кюреше тургъанлай, юсюне талай немча келиб къалады. Салпагъар улу, кеси джангыз болса да, эс ташламай, джаугъа от ачады. Алайда сегиз фашистден бошайды, ючюсюн да джаралы этеди». Бу тукъум юлгюлени онла бла тизерге боллукъду.

Совет Союзну Джигити, бизни республикада къонакъда талай кере болгъан (мен кесим да тюбешгенме аны бла) отставкадагъы полковник Крымов Константин Трофимовични эсге тюшюрюулерин да келтирейик: «1941-чи – 1945-чи джыллада мен аллында батареяны, артдан да дивизионну командири болуб тургъан эдим. Уллу Ата джурт къазауат бошалыр кёзюуде 559-чу артиллерия полкну командири болдум. Исмаил да анда уруш эте эди. Полоцкени алгъан заманда, Белоруссия бла Латвияда баргъан урушлада, ол керти ётгюрлюк эмда батырлыкъ танытханды.

Ол урушлада этген джигитлиги ючюн И. Дж. Салпагъар улуну мен эмда дивизияны башчылыгъы «Совет Союзну Джигити» деген атха теджеген эдик. Алай а кёчгюнчюлюкге тюшген халкъны келечиси болгъаны амалтын, ол сыйлы ат анга берилмей къалгъанды. Кёзюнге кёргюзген да къыйынды: атаны, ананы, эгечлени - аланы джашлары, къарнашлары джуртларын къанлы джаудан къоруулай къан тёкгендиле, къарнашланы бири уруш тюзде джан бергенди, экинчиси, ауур джаралы болуб, сакъатча башына бош этилгенди, экиси урушну бардыргъандыла – ол кёзюуде юйлеринден эшикге атхандыла эмда Орта Азиягъа ашыргъандыла.

Исмаил, бу ачы хапарны эшитгенинде, эсимдеди, къычырыкъ этиб секириб тургъан эди, джылаб, башын тобну атыучу джерине ургъан эди. Биз анга кючден-бутдан эс джыйдыргъан эдик.

Исмаил бек батыр адам эди, джукъдан къоркъмай эди, байламлылыкъ юзюлсе, биринчи болуб аны джамаргъа кеси чаба эди. Ол ишни уа аны къолунда ишлегенле этерге керек эдиле.

Уллу адамлыгъы, ётгюрлюгю бла кесини сыйын мийик кёлтюртгенди ол. Аны фронтдан алыб, тылгъа ашыртмаз ючюн, биз барыбыз да кёб кюрешген эдик».

Исмаилны джашлары бла къарнашларындан, эгечлеринден туугъанла аны уруш джолун иги биледиле. Аланы бири Каппушланы Алик мени бла ушагъында былай айтды:

- 1944-чю джыл эндреуюк (декабрь) айда Исмаилны аягъына окъ тийиб джаралы болады. Врачла, аны аягъын кесиб, джанын сау къалдырыргъа излейдиле. Аягъын кесерге келгенлени къолларындан медицина быгъакъларын сермеб алыб, мен аягъымы кесдирлик тюлме деб, барысын да алайдан кау-куу этеди.

Аны залимлигине сейирсиниб, госпиталны баш врачы, таулу джашны аягъын кеси багъыб, сау этеди. Андан сора Исмаил урушха кетеди, - дейди Алик.

Кечерукъланы Билял айтхан хапар да бек сейирсинирчады: «Исмаил Латвияда Дэди районда къышны къыяматында уруш этгенди. Биягъынлай кабель юзюлюб, дивизион бла батареяланы араларында байламлылыкъ тас болады. Немчала асыры кёб окъ джаудургъандан киши башын ёрге кёлтюралмайды. Байламлылыкъ джокъду. Энтда бир-эки сагъатны бу барыудан барса, аскерчилени ичлеринде кыскынык башланныкъды, джау совет аскерчилени артха ыхтырлыкъды. Биягъы Исмаил алгъа атлайды. Юсюнден тыш кийимлерин тешиб, сюркелиб юзюлген кабелни табады. Алай а эки къолу юшюгенлери амалтын, эки кабелни бир-бирине къошалмайды. Не этерге билмей, эки кабелни да тишлери бла къаты къысыб, байламлылыкъ тюзелирча этеди, кеси да алайда аууб талай сагъатны турады. Бизникиле немчаланы ыхтыртыб, Исмаилны излерге джайыладыла. Салпагъар улугъа биринчиге нёгерлери бла полкну командири Крымов джетеди. Аны эрлай санитар бёлюмге джетдиредиле. Джигит Исмаилны джаны сау къалады, алай а ол ал тишлеринден айырылады. Бетин, къолларын, аякъларын асыры бек юшютгенден ала, иги болмай, ёлюб кетгинчи аны къыйнагъанлай тургъандыла».

Салпагъарланы Джашарбекни джашы Исмаил Къызыл Джулдузну ордени бла эки кере, «Ётгюрлюк ючюн» деген медаль бла да эки кере саугъаланнганды.

Игиликни унутмагъан – игилик эте билген

Кёчгюнчю халкъны келечиси анга тыйыншлы сыйлы атны – Совет Союзну Джигити атны – алмагъанлай дуниядан кетеди. Алай а аны джашау джолу урушдан сора да къаджыкъмагъанлыкъны, джигерликни юлгюсюдю. Исмаилны къарнашлары да, халкъыбызны атын иги бла айтдырыб, Уллу Ата джурт къазауатда джигитча сермешгендиле. Хаджи-Махмут «Аскер Къызыл Байракъны» ордени бла саугъаланнганды, ачы сермешлени биринде джигитча джан бергенди. Ол Украинаны Винница шахарында асыралгъанды. Хаджи-Меккя, 1942-чи джыл ауур джаралы болуб, аскер къуллукъдан башына бош этилгенди. Абычар Мухаджир – Исмаилны ючюнчю къарнашы – Къызыл Джулдузну ордени бла юч кере саугъаланнганды. Анга «Аскер махтаулугъу ючюн», «Кавказны къоруулагъаны ючюн» деген медалла да берилгендиле.

Алайды да, Джашарбек бла Забитханны тёрт джашлары да Уллу Ата джурт къазауатны махтаулу джигитлери болгъандыла, къралларыны аллында борчларын сый бла толтургъандыла.

Уллу Хорламдан сора Исмаил Орта Азияда зоотехникле хазырлагъан курсланы тауусады, зоотехник эмда ферманы тамадасы болуб ишлейди. Кавказгъа къайтхандан сора аллында «Холоднородник» совхозда, артда уа Къызыл партизанла атлы колхозда зоотехник болуб урунады. Тутхан ишин деменгили баджаргъаны бла кёб махтаугъа тыйыншлы да болгъанды.

Айхай да, Исмаилгъа адамлыкъ шартла атасындан кёчгендиле. Кечерукъланы Билял айтханнга кёре, Джашарбек кёчгюнчюлюкню джылларында ач болгъан юйдегилеге ашарыкъ бла болушуб, кёб сабийни джанын ёлюмден къалдыргъанды.

…1976-чы джыл эди. Джазгъы кюнлени биринде Къызыл партизанла атлы колхозда джыйылыугъа бардым. Зоотехник болуб ишлейме. Правлениени арбазында талай эркиши, сюелиб, нени эсе да юсюнден къызыу сёлешедиле. Узун сюекли джылы алтмышха келген эркиши, мени къучакълаб, кесине къысыб: «Мен бу джашны тамада къарнашы Юсуфну юсюнден айта тура эдим», - деди.

Исмаил, малланы сатыб алыб, ол кёзюуде эт комбинатха бериб тургъанды. Бичен дыккы болуб, малланы ташыргъа берилген машина бла бир кере бичен излей джайылгъанды. Тёгерек эллени барысына айланыб чыкъгъанды – джукъ табмагъанды.

Анга, бир элде Предгорный районну Бекешевская стансесине барсанг, табарыкъса, дейдиле.

Алайда да, узакъ болмай Тамлык сууну бойнунда къошну кёргюзюб, анда бичен табыллыгъын билдиредиле. Къошха барса, аллына эки эркиши чыгъады – бири сары шинли, бири да къара шинли. Исмаил саламлашыб, джумушун айтады. Аланы бири, къара шинли мени къарнашым Юсуф болуб чыгъады. Сёлеше кетиб, аны мени тамада къарнашым болгъаны ачыкъланады. Юсуф Исмаилны тилегин къабыл этеди.

Алайды да, Исмаил ол хапарны кёблеге айтхан эди, игиликни унутмагъан адам эди, нек десенг, кеси да игилик эте биле эди.

Исмаил юй бийчеси Файрузгъа 1947-чи джыл юйленнгенди. Бу огъурлу, адебли, намыслы тиширыу бла ол 40 джылны бир-бирин ангылаб джашагъандыла – аджал бир-бирлеринден айыргъынчы.

Исмаил бла Файрузну джети сабийлери болгъанды: эки къызлары, беш джашлары – Люаза, Сапра, Магомед, Ахмат, Борис, Солтан, Сослан. Аладан туугъанла 17, аладан туугъанла да 12 боладыла.

Исмаилны къарнашларыны да сабийлери, туудукълары джетишедиле. Салпагъарланы Исмаилны эмда аны къарнашларыны туудукълары онглу аттялары бла ёхтемленирге боллукъдула. Аллай адамланы кючлери бла бюгюн биз рахат кёкню тюбюнде джашайбыз. Ала, урушдан сора да халкъ мюлкню аякъ юсюне салыр ючюн, кече-кюн демей кюрешгендиле. Ол туудукъла, айхай да, Уллу Хорламны кюнюнде Къарачай-Черкесияны ара шахарыны майданында «Ёлюмсюз полкну» сафларында къарт аталарыны суратлары бла таукел барыргъа боллукъдула.

Уллугъа уллуча, гитчеге гитчеча сёлешген урушну эмда урунууну ветераны Салпагъарланы Джашарбекни джашы Исмаилгъа быйыл 100 джыл толлукъ эди, алай а ол дуниясын ауушдургъанлыкъгъа, аны аты уллу харифле бла къралыбызны махтаулу тарихине джазылгъанды. Ол себебден аны аты миллетни эсинде джашарыкъды.

Джанкёзланы Махар.

Николаевка эл.