«Къарачай-алан халкъ» джамагъат организацияны башламчылыгъы бла кёб болмай Черкесск шахарны «Джашил айрымкан» деген солуу бла маданият паркыны амфитеатрында бир къууанч джыйылыу болду.

Ары иги кесек адам джыйылгъан эди. Байрамны чурумун да айтыргъа тыйыншлыды: Минги Тауну башына атла бла чыкъгъан джигит джашланы алгъышларгъа келгенле, белгили атчы Орусланы Кълыч-Герийни, Каппушланы Дахирни, Джатдоланы Муратны, Биджиланы Магометни 20 джылны мындан алгъа Минги Тауну джити тёппесин бойсундургъанлары ючюн, алагъа сый-махтау да бердиле.Байрамны кёзюуюнде архивде сакъланнган Минги Таугъа чыкъгъанлары бла байламлы кинохрониканы да кёргюздюле. Джыйылгъан джамагъат, Минги Тауну башына къарачай атла бла чыкъгъан джашлагъа грамотала, дипломла, саугъала берилгенлерине разы болгъанларын таныта, харс уруб турдула. Айхай да, бу уллу къууанчда Кавказгъа айтылыб тургъан джырчыла эмда чемерлик коллективле кеслерини усталыкъларын да кёргюздюле.

Не тукъум ишни да, анга башчылыкъ этген адам болмаса, башлагъан къыйынды. Бу уллу магъаналы ишге Орусланы Магометни джашы Кълыч-Герий башчылыкъ этгенин мен кесим кёзюм бла кёрюб тургъанма. 25 джыл чакълы бир заманны Къарачай-Черкес автоном областны эмда Къарачай-Черкес Республиканы Эл мюлк министерствосунда алчы эмда баш зоотехник болуб ишлегеним себебли, Кълыч-Герийни иги таныгъандан да озуб, аны бла бирге кёб джумуш баджаргъанма. Мен бу адамны юсюнде эки шартны айырыб чертерге тыйыншлыгъа санайма: тутхан ишин джик-джигине дери джетдиргинчи тынгы табмагъан адамды, шохлукъну-тенгликни джюрюте билген таулуду. Аны бла орамда барсанг, аны тохтатыб, кёб адам саламлашады. Хар ким кёлюнде къууанчын-бушууун да анга айтыргъа излейди. Ол да, сансыз этиб къоймай,  хар бирине эс бёлюб тынгылайды. Къолундан келгенича болушлукъ этерге да артха турмайды. Тутхан ишин ахырына джетдиргенине юлгю келтирейим: ол, джанын-къанын аямай, къарачай тукъумлу атны орнуна салыр ючюн, кёб джылланы кюрешгенди.

Былайда тарих бла байламлы бир затны да айтайым. 1935-чи джыл СССР-ни тукъумлу атларыны кадастрына къарачай къанлы ат да джазылгъанды. Тюзюн айтыргъа, кадастргъа тюшмесе да, бек эртделеден бери бу джуртлада къарачай тукъумлу атны болгъанын барысы да ариу билгендиле. Алай а, къарачай халкъны терслиги да болмагъанлай, чюйре акъыл политиклени аманлыкълары бла къарачай халкъны туугъан джуртундан тыш джерлеге ашырадыла. Ол кёзюуде СССР-ни тукъум атларыны кадастрындан къарачай атны да къурутадыла. Ол затха Кълыч-Герий, хош болмай, къарачай тукъумлу атны орнуна салдырыр ючюн, кече-кюн демей кюрешеди. Алай а, Совет властны кёзюуюнде, башында джагъынг болмаса, сеннге болушлукъ этерге излеген табылмаса, аллай уллу ишни этген алай тынч тюл эди. Аны да биле тургъанлай, Кълыч-Герий тохтаусуз ишин этгенлей тура эди.

Орусланы Кълыч-Герий Красногоркада туугъанды. Кеси къыйыны бла джашагъан элчи юйдегини джашы болгъанды. 1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айында бютеу къарачай халкъ бла Орта Азиягъа ашырылгъанды. Халкъы бла бирге учузлукъну, ачлыкъны-джаланнгачлыкъны да сынагъанды. Алай а, таулу уланчыкъ, киши джуртда да сыныб къалмагъанды. Атланы бек сюйгенди. Эмилик атланы юретгенди. Сёзсюз да, бу зат, аны ата-бабалары ат бла кюрешгенлерине, атха сюймеклик анга къан бла берилгенине шагъатлыкъды.

«Тюзню ётмеги, тюзде къалмаз» дегенлей, къыйын джылланы онглаб, къарачай халкъ туугъан джуртуна къайтады. Кълыч-Герий да кесини джашауун атла бла байламлы этеди. Джылдан джылгъа аны сынамы, билими да ёсгенлей барады. Белгили атчыны Къарачай-Черкесияда кёбле таныйдыла. Къарачай тукъумлу атны орнуна салырына ышаннганла да боладыла. Орус улуну, Ставропольеде ишлеген заманында, мюлкге башчылыкъ этерге эмда башха уллу къуллукълада ишлерге чакъыргъандыла. Алай а ол, муратына джетер ючюн, анга теджелген ишлени къатына да къоймагъанды. Къарачай къанлы атны орнуна салыр ючюн, Кълыч-Герий Невинномысскеде мюлкле арасы тукъумчулукъ бирлешликде председателни орунбасары къуллукъну Къарачай-Черкес областда эл мюлк управлениени алчы атчысыны къуллугъуна ауушдурады. Алай бла муратына джол тутады.

168-чи ат заводну, Къызыл партизанла атлы колхозну, «Горный», «Черкесский» совхозланы ат фермаларында ол атлагъа багъа бериуге уллу эс бёледи. Аланы ашларына-сууларына, къошларына къайгъырыу танытады. СССР-ни Эл мюлк министерствосуну тукъумчулукъ иш бла кюрешген бёлюмюне къарачай къанлы атланы орунларына салыргъа кереклисин айтыб джазады. «Карачаевская порода по документам» деген китабны чыгъарады.

«Къарачай къанлы ат акъыллы, чыдамлы, тау болумлада кесин тута билген хайуанды. Аллай ат дунияны башындан тас болуб кетерге джарарыкъ тюлдю» деген оюмну ол къайда да, кимге да сингдирирге кюрешгенди. Ол кёзюуде Стипл-Чейзден халкъла арасы ат эришиуледе эмда башха чаришледе, насыбха, къарачай тукъумлу атла кеслерин айтдырыб, ёчлю орунлагъа ие болуб башлайдыла. Бу затны кёрмей къояр мадар джокъ эди. Ол себебден Кълыч-Герий этген муратына да джетеди.

1989-чу джыл къарачай тукъумлу ат дуниягъа джангыдан тууады. Ары дери уа анга тау тукъумлу ат деб тургъандыла. Алай а Орус улу аны бла да тохтамайды. Эресейни джамагъаты эмда тыш къралланы миллетлери къарачай тукъумлу атны кючюн, чыдамлылыгъын, ташлы, къыйын тау джоллада залимлигин билирге керек эдиле. Аны дуниягъа ангылатыр ючюн а, къарачай тукъумлу ат Минги Тауну башына ёрлерге керек эди.

Алай бла, Кълыч-Герий, 1998-чи джыл кесине команда къураб, атла бла Минги Тауну башына чыгъады. Айхай да, къарачай миллетни келечилери бу оюмгъа уллу разылыкъ бла тюбейдиле. Кеслерини атлары бла Каппушланы Дахир, Джатдоланы Мурат, Биджиланы Магомет - Хурзукну, Къарт Джуртну эмда Учкуланны келечилери - Минги Тауну башына ёрлейдиле. 1998-чи джыл къыркъар (август) айны 12-де сууукъгъа, кючлю джелге, бурчакъ къаргъа эмда башха къыйын затлагъа да тёзюб, атлыла муратларына джетедиле - Минги Тауну кюн чыкъгъан табада джитисине ёрлейдиле. Бу ишге Къарачай-Черкесияны джамагъаты къууанч халда тюбейди. Бир ыйыкъны ичинде Минги Тауну башына да чыгъыб, джашла атлары бла къыркъар (август) айны 14-де сау-саламат ызларына тюшедиле.

2002-чи джыл Эресей Федерацияны Президенти Владимир Путинни указы бла экспедициягъа къошулгъан джашла «За заслуги перед Отечеством» деген II-чи дараджалы орденни медаллары бла саугъаланадыла. Джигит джашлагъа бу уллу кърал саугъаланы Къарачай-Черкес Республиканы ара шахары Черкесскеде ол кёзюуде Къарачай-Черкес Республиканы Президенти болуб тургъан Армияны генералы Семенланы Владимир къолу бла береди. Кълыч-Герийни, Дахирни, Муратны эмда Магометни атлары алтын харифле бла Къарачайны тарихине джазылгъандыла.

 

Сыромятников

Виктор,

КъЧР-ни эл мюлк министерствосуну алгъыннгы баш зоотехниги.

 

 
{jcomments}