Къыйынлыкъны, зауукълукъну да кёре келген зауаллы халкъыбыз, 1943-чю джылны абыстол айыны 2-син унутмагъанча, 1957-чи джылны хычаман айыны 3-сюн да унутмагъанды. Джазны ол сейирлик кюнюнде джуртуна къайтыб келген къарачай миллетни биринчи эшелону Черкесск шахарны станциясына келиб тохтагъанды. Халкъны бери ташыгъан эшелонла аны ызындан да талай болгъандыла, алай а биринчи биринчи болгъаны ючюн, бек эсде къалгъанды. Нарсаначы киши Алийланы Чорнаны джашы Солтан, хычаман айны 3-де Черкесскени темир джол вокзалында биринчи къарачай эшелонну аллына чыгъыб, хошкелди айтханланы ичинде болгъанды. Ол керти дуниягъа кетгенли алай кёб заман да болмайды. Джарыкъ джандетде джатсын. Ауушуруну аллы бла редакциягъа келиб, бу хапарны айтхан эди.


- 1957-чи джыл “кетемен” деген сёз хапардан ишге кёчюб, халкъ ёрелеб тургъан кёзюуде джууаблы къуллукъчуладан бир бёлек адамны бери, Кавказгъа, чакъырадыла. Алийланы Ракай, Акъбайланы Магомет, Къараланы Басханукъ, дагъыда алача онглу адамладан талайы келиб ишлеб тура эдиле. Аланы ызларындан келген экинчи къауум бла бирге мен да алтотур айны 18-де келиб тюшеме. Экинчи кюн огъуна «Къарачай» газетни редакциясына салыб барама, кабинетинг ма буду, ишле да башла, дейдиле да, ачхычны къолума тутдурадыла. Арттотур айны 10-да газетни биринчи номерин чыгъарабыз. Къарачай тилни билмеген орус наборщикле бла къыйын эди ишлеген, кече тангнга дери кюрешиб алай чыгъа эди газет.
Ол кёзюуде: “Эшелонла къачан келликдиле?” - деген сёз башланады. Аны бла бирге Черкесскеде джангыз джюрюмегиз деген оноу да этиледи. Шахарда анда-мында бир къарачайлы кёрюнеди да (ала да, башында айтханымча, иш бла келген къауум) алагъа тынгы бермейдиле. Къарачайлыла бизни урургъа-тюерге чабадыла деб, къазакъла провокация этиб кюрешедиле, ала келиб къоймайдыла деб айтдырыр ючюн, сылтау излейдиле. Гитче Къарачайдан, Зеленчук райондан, Черкесскеден, алагъа Карачаевскеден гюрджюле да къошулуб, тёрт делегация болуб, къарачайлыланы къайтармагъыз деб, Москвагъа кетиб турадыла. Насыбха, барын да Москва сууутуб къайтаргъан эди. Ворошилов гюрджюлюлеге: “Сизге джер джетмей эсе, целинада джер берейик, ол а аланы джерлериди”, - деб ашыргъанын эшитгенбиз. Биз Азияда заманда уа Грузиядан самолётла бла ташыб, юслерине эскича гюджю джазыула этиб, ташланы бизни чегетлеге атхандыла. Комиссияла келиб къарасала, ташланы табарла да, бу Грузияны джериди дерле деб мурат этгендиле. Кузнецов деб бир джаш историк “Вопросы истории” деген журналда джазыб (9-чу номери болур эди дейме), аланы чийлерин ачыб къойгъан эди.
Къарачай эшелонланы уа сакълайбыз. Азиягъа телефон уруб, хапар излеб кюрешебиз. Бир замандан Фрунзеден биринчи эшелон чыкъгъанды, хычаман айны 1-не ары джетерикди, деген хапар келеди. Алай а хычаман айны 1-де, 2-де да поезд джокъду, биз а асыры ашыкъгъандан кече джукъламайбыз.
Былайда бир сейир затны, айта кетейим. Эшелонла келир кюнлеге дери Къобан суу гитчечик эди. Биз Азияда заманда да: “Къобан къуруб къалгъанды”, - деб письмола джазгъанла бар эдиле. Ол кюн а адамла джагъаладан къараб: “Что случилось с Кубанью?” - деб сейирсине эдиле. Хазна джаугъан джокъ эди, не уа ол кюннге дери джаумаймы тургъанды дейсе. Билмейме.
Хычаман айны 3-сю джетеди. Поезд бери сагъат 10-да джетерикди дейдиле. Кече менде къалгъан Тохчукъланы Азрет деб бир джаш нёгерими да биргеме алыб, вокзалгъа барама. Киши къымылдагъан джокъ. Тегаран эки къарачайлы, келиб: “Эшелон келликди дегенлери кертимиди?” - деб соруб кетген эдиле.
Кюнортада, сагъат 2 бола, салады да келеди. Ол кёзюучюкде джюрегим ёрге уруб, кёзлерим джыламукъдан толуб, алай болгъан эдим. Башында юч байракъ: Къыргъызияны ЦК-сыны, Баш Советини, Министрлерини Советини. Къабыргъасында “Домой на Родину - Кавказ”, “Миру – мир” деб джазылыб, кёгюрчюнню сураты да салыныб... Вагонну эшиклери ачылгъанлай: “Хош келигиз джуртугъузгъа!” - деб бир сёлешейим десем, асыры къууаннгандан тилим тутулуб къалгъан эди. Эм алгъа вагондан бир къарт, секириб тюшдю да, аякъ юсюнде тебчилдеб, тесукъа этиб: “Джашла, Къобаннга къалай барыргъа боллукъду?” - деб сорду. “Азрет, элт муну Къобаннга”, - деб ийдим да, нёгерим алыб кетди. Айланыб келедиле. “Не болдугъуз?” - деб сордум. “Джабланыб суудан юч кере уртлады”, - деди Азрет. “Бир кере уртлаб къойсанг боллукъ тюлмю эди? Къобан ариуланнгандан сора иче-иче турур эдинг”, - дедим ойнагъан халда. “Тейри боллукъ эди, - деди къарт, - алай а Азиядан келалмай къалгъан эки хоншум, бизни ючюн да бирер уртларса деб аманат этген эдиле”. Ол къартха тёрт джыйырма джыл болгъан эди. Бети, сыфаты кёзюмден кетмейдиле, тегаран атын, тукъумун джазыб къоймагъаныма къыйналама. Поездден хар тюшген къарачайлы: “Минги Тау былайдан кёрюнемиди? Къобаннга къалай барыргъа боллукъду?” - деб сора эдиле.
1957-чи джыл Азиядан Черкесскени станциясына 22 эшелон келген эди. Барыны да картларын алдырыб баргъан эдим. Андан 16 эшелонну карты менде бюгюн да сакъланадыла. Объектни, вокзалны суратын алыргъа болмайды деб, органла меннге илиниб да айланнган эдиле.
Биринчи эшелонну эм биринчи Азрет нёгерим бла мен кёрген эдик. Бир кесекден адамла, бир-бирине телефон бла билдириб, алайгъа Тока улу, кёчгюнчюлеге къарагъан бёлюмню тамадасы Эбзе улу, алайдагъы колхозну председатели Деркачёв, облисполкомдан-затдан, бирси къуллукъчуладан да талайы келген эдиле. Той да болгъан эди. Сора хапчюкню ташыргъа машинала да берген эдиле...
Ма алайды биринчи эшелонну хапары.

 
{jcomments}