Белгили спортчу

Дагъыстанны халкъыны ёхтемленирча кёб белгили адамы барды. Аланы бириди Али Зурканаевич Алиев.

Ол аварлыды. Али Алиев 1937-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 29-да Губин районну Чох элинде туугъанды. Орта школну тауусхандан сора Дагъыстанда медицина институтну бошагъанды. Андан сора, диссертациясын джетишимли джакълаб, «медицина илмуланы кандидаты» атха ие болгъанды.

Али Зурканаевични атын бютеу Дагъыстаннга айтдыргъан спорт джетишимлери болгъандыла. Ол эркин тутушдан СССР-ни спортуну махтаулу устасыды. Али эркин тутушдан дунияны чемпионатында беш кере биринчи оруннга чыкъгъанды. Айтыргъа, 1959-чу, 1961-чи, 1962-чи, 1966-чы, 1967-чи джыллада дунияны чемпионатларында хорлагъанды. Аны бла да къалмай, 1963-чю джыл спортну бу тюрлюсюнден дунияны чемпионатында кюмюш медаль бла саугъаланнганды. 1968-чи джыл Европаны чемпиону болуб, туугъан республикасына махтау келтиргенди. Залим спортчу 1959-чу, 1960-чы, 1961-чи, 1963-чю, 1965-чи 1966-чы, 1967-чи, 1968-чи, 1970-чи джыллада СССР-ни чемпиону болгъанды. 1962-чи джыл СССР-ни чемпионатында кюмюш медаль бла саугъаланнганды.

1963-чю джыл айтылыб тургъан спортчуну Дагъыстан Республиканы Баш Советине депутатха сайлагъандыла. 1988-чи джыл аны Дагъыстанны спортдан кърал комитетине председатель этиб салгъандыла.

2011-чи джыл дуниягъа айтылгъан атлет Иван Поддубныйни 140-джыллыгъына аталгъан къууанчда FILA штаб-квартирада Али Алиевге – биринчи болуб совет тутушчугъа - эсгертме ачылгъанды. 1998-чи джыл Махачкъалада Ленинчи комсомол атлы паркда анга эсгертме салыннганды. 2011-чи джыл Каспийскеде аны аты бла ишленнген спорт къаланы аллында анга эсгертме ачылгъанды.

Туугъан эли Чохда 2015-чи джыл анга эсгертме салыннганды.

Дагъыстан кесини онглу гёджебин унутмайды – джыл сайын аны аты бла турнир бардырылгъанлай турады. Аны кибик Махачкъалада сабий-джаш тёлю спорт школ аны атын джюрютеди.

 

Эресей Федерацияны халкъ артисти

Чечен Республиканы къой эсенг, бютеу Шимал Кавказны айтылыб тургъан режиссёрларыны бириди Руслан Шалаудинович Хакишев. Ол 1938-чи джыл элия (июль) айны 11-де Грозный шахарда туугъанды. 1962-чи джыл Ленинградда музыка бла кинематографияны кърал театр институтуну драма-санат факультетин тауусханды. 1964-чю джыл ол институтну режиссёр факультетине киргенди. 1968-чи джыл аны джетишимли тауусуб чыкъгъанды. Окъугъан кёзюуюнде СССР-ни халкъ артистлери Валентин Плучек эмда Евгений Симоновну башчылыкълары бла режиссёр лабораториялада ишлегенди, СССР-ни Ара телевидениесине бериуле хазырлагъанды.

1970-чи эмда 1990-чы джыллада Х. Нурадилов атлы Чечен-Ингуш драма театрны баш режиссёру болуб тургъанды. 1977-чи джыл «Песни вайнахов» деген спектаклни салгъаны ючюн РСФСР-ни Станиславский атлы кърал саугъасына тыйыншлы болгъанды.

Ол Эресейни кёб тюрлю театрларында режиссёр болуб ишлегенди: Махачкъалада, Брянскеде, Черкесскеде, Марискеде, Хакасскеде, къарачай эмда лак театрлада. Руслан Хакишев Идрис Базоркин атлы Ингуш кърал драма театрны къурагъанды.

Чечен Республикада къазауат баргъан джыллада Чечен театр Шимал Кавказны республикаларында эмда Краснодар крайда эвакуацияда тургъанды. Хакишев кесини нёгерлери бла театргъа не джаны бла да болушлукъ табдырыр ючюн къалмагъанды.

Къарачай-Черкес орус кърал драмтеатрда Руслан Хакишев бёлек джылны баш режиссёр болуб ишлегенди. Ол салгъан спектакллени театрны артистлери Европаны талай шахарында кёргюзгендиле. Аны башламчылыгъы бла джаш чечен актёрладан Черкесск шахарда «Прометей» деген труппа къуралгъанды.

Руслан Шалаудинович 1990-чы джыл «РСФСР-ни санатларыны махтаулу къуллукъчусу» деген атха ие болгъанды. 2009-чу джыл анга «Эресей Федерацияны халкъ артисти» деген ат берилгенди.

2006-чы джылдан башлаб 2010-чу джылгъа дери Эресей Федерацияны Президентинде маданият бла санат советни члени болуб тургъанды. Бюгюнлюкде ол Ханпаши Нурадилов атлы Чечен драмтеатрны баш режиссёру болуб ишлейди.

 

Илмуланы Эресей академиясыны академиги

Ингуш кърал университетни «Общая физика» кафедрасыны тамадасы Ахмет Хасанович Матиевни бир аууздан Естественный илмуланы Эресей академиясына академик этиб сайлагъандыла.

Ахмет Матиев ингушлуланы ичлеринде физика-математика илмуланы биринчи докторуду. Ол 1948-чи джыл башил (январь) айны 25-де Къазахстанны Алма-Ата шахарында туугъанды. Орта школну алтын медалгъа тауусханды.

1966-чы джыл ол СССР-ни радиоспортдан устасы эмда СССР-ни футбол спортдан устасына кандидат болады. Ол джыл огъуна Москвада кърал университетни механика-математика факультетине киреди.

Бюгюнлюкде Ахмет Хасанович Ингуш кърал университетни «Общая физика» кафедрасына башчылыкъ этген бла бирге Грозныйде Миллионщиков атлы кърал нефть-техника университетни «Физика» кафедрасыны профессоруду.

Алим доктор диссертациясын джарым проводниклени юслери бла джакълагъанды. Илму бла кюрешгенли бери ол физика-математика илмуланы беш кандидатын хазырлагъанды. Аны илму ишлерини саны 270-ден асламды.

Арт беш джылны ичинде Ахмет Матиев физика бла байламлы тёрт окъуу китабны чыгъаргъанды – «Электричество», «Обработка результатов физического эксперимента», «Магнетизм. Колебания и волны», «Практикум по общей физике».

Бу китабла барысы да Эресей Федерацияны Окъуу бла илму министерствосуну мухуру бла чыкъгъандыла эмда баш окъуу заведениелени студентлерине окъуу пособие халда теджелгендиле.

 

Фахмулу дирижёр

Валерий Абисалович Гергиевни аты бизни къралдан тышында да белгилиди. Ол тегейлиди, 1953-чю джыл хычаман (май) айны 2-де Москвада туугъанды. Совет Союзну заманында огъуна белгили режиссёр болуб тургъанды. Ол, тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлеб, атын иги бла айтдырыб, уллу кърал саугъалагъа тыйыншлы болгъанды.

Айтыргъа, 1988-чи джылдан башлаб, Мариинский театрны суратлау джаны бла тамадасы эмда баш директоруду, Мюнхенде филармония оркестрни баш дирижёруду. 2007-чи джылдан 2015-чи джылгъа дери Лондонда симфония оркестрге башчылыкъ этиб тургъанды. Санкт-Петербургда кърал университетни санат факультетини деканыды. Бютеуэресей хор бирлешликни председателиди. Аны эгечи Лариса Абисаловна Гергиева Эресейни эмда Украинаны халкъ артисткасыды.

Гергиев Валерий бла аны юй бийчеси Наталья Дзебисованы эки джашлары бла бир къызлары бардыла: Абисал, Валерий, Тамара.

Музыка маданиятны ёсюмюне къошхан уллу юлюшю ючюн 1996-чы джыл «Эресей Федерацияны халкъ артисти» деген сыйлы атха ие болгъанды. Ол Эресей Федерацияны кърал саугъасын юч кере алгъанды – 1993-чю, 1998-чи, 2016-чы джыллада. 2015-чи джыл анга Эресей Федерацияны Правительствосуну саугъасы да берилгенди. Валерий Абисалович Санкт-Петербургда Люксембургну сыйлы консулуду.

2013-чю джыл хычаман (май) айны 1-де анга «Эресей Федерацияны Урунуууну Джигити» деген ат аталгъанды. 2003-чю джыл арттотур (апрель) айны 24-де «Къралыны аллында джетишимлери ючюн» деген ючюнчю дараджалы орден бла саугъаланнганды.

2008-чи джыл хычаман (май) айны 2-де «Къралыны аллында джетишимлери ючюн» деген тёртюнчю дараджалы орденнге ие болгъанды.

2016-чы джыл никкол (июнь) айны 4-де дуниягъа белгили дирижёр Александр Невскийни ордени бла саугъаланнганды.

2000-чи джыл арттотур (апрель) айны 12-де анга Шохлукъну ордени берилгенди.

 

Малкъарны уллу назмучусу

Малкъарны фахмулу назмучусу Зумакъулланы Танзиля, Мустафаны къызы, 1934-чю джыл элия (июль) айны 18-де Къабарты-Малкъар автоном областны Гирхожан (бусагъатда Тырныауз шахар) элинде туугъанды.

Ол 1940-чы – 1944-чю джыллада Гирхожан элни гитче классларында окъугъанды. Малкъар халкъны туугъан джуртундан зор бла кёчюргенден сора Зумакъулланы юйдегилери Къыргъызиягъа тюшедиле. Анда ол окъууун андан ары бардырады. Школда окъугъан кёзюуюнде огъуна назму джазыб башлайды.

Фахмулу къызны назмулары биринчи кере 1954-чю джыл басмаланадыла. 1957-чи джыл малкъар миллет тарих джуртуна къайтады. Эки джылдан Танзиляны «Къаяда гюлле» деген назму китабы чыгъады. 1961-чи джыл ол СССР-ни Джазыучуларыны союзуна киреди. 1968-чи джыл Москвада баш литература курсланы тауусуб чыгъады.

1957-чи джылдан башлаб, Танзиля къралны адабият эмда джамагъат джашауунда атын айтдырыб башлайды. 1989-чу джыл ол СССР-ни халкъ депутатына сайланады. Ол СССР-ни Джазыучуларыны союзуну ревизион комиссиясыны, РСФСР-ни Джазыучуларыны союзуну правлениесини члени болуб тургъанды.

Бюгюнлюкде Танзиля Къабарты-Малкъар Республиканы Джазыучалырыны союзуну правлениесине киреди, аны кибик ол Джазыучуланы союзларыны халкъла арасы бирлешлигини исполкомуну члениди.

«Танзиляны чыгъармачылыкъ фахмусун, джазгъан затларыны магъанасын, теренлигин, поэзиясыны онглулугъун дунияны эм уллу джазыучулары бла - А. Твардовский, М. Карим, Я. Смеляков, Д. Кугультинов, Зульфия дагъыда башхала бла - тенглешдирирге боллукъду», - деб джазады С. Баруздин.

1977-чи джыл Танзиля РСФСР-ни М. Горький атлы кърал саугъасына тыйыншлы болгъанды. Ол Нальчик шахарны сыйлы адамыды.

Зумакъулланы Танзиля Къабарты-Малкъарны эмда Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэтиди.

 

Армияны генералы — айтылгъан аскер башчы

Къарачай халкъны къой эсенг, бютеу Шимал Кавказны да атын айтдырыб, СССР-ни Джаяу аскерлерине эмда Эресей Федерацияны Джаяу аскерлерине башчылыкъ этген генерал Семен улу 1940-чы джыл никкол (июнь) айны 8-де Къарачай автоном областны (бусагъатда Къарачай-Черкес Республика) Хурзук элинде туугъанды.

1958-чи джылдан башлаб Семенланы Магометни джашы Владимир кесини джашауун аскер-къуллукъ бла байламлы этгенди. 1962-чи джыл ол Азейбарджан ССР-ни Баку шахарында Верховный Совет атлы аскер училищени тауусханды. 1970-чи джыл М.В. Фрунзе атлы аскер академияны бошайды. 1979-чу джыл Къоруулау Кючлени Баш штабыны К. Е. Ворошилов атлы аскер академиясын тауусуб чыгъады.

Урунуу джолун мотострелковый взводну командири болуб башлайды, андан сора ротагъа башчылыкъ этеди, андан сора батальонну, полкну командирлери болады.

1975-чи джыл Семен улуну мотострелковый дивизияны штабына тамада этедиле. 1979-чу джыл дивизияны командири къуллукъгъа салынады. 1982-чи джыл аскер корпусну командири болады. 1984-чю джыл Забайкал аскер округну 29-чу общевойсковой аскерини тамадасы къуллукъгъа теджеледи. 1986-чы джыл Забайкал аскер округну тамадасыны биринчи орунбасары болуб салынады.

1988-чи джылдан 1991-чи джылгъа дери Забайкал аскер округну аскерлерини тамадасы болады. 1984-чю джылны аууз-герги (октябрь) айында анга генерал-лейтенант чын бериледи. 1988-чи джыл абыстол (ноябрь) айда ол генерал-полковник чынны алады.

1991-чи джыл къыркъар (август) айны 31-де Семен улу СССР-ни Джаяу аскерлерини Баш командующийи, СССР-ни къоруулау министрини орунбасары болады.

1992-чи джылдан 1997-чи джылгъа дери Эресей Федерацияны Джаяу аскерлерини Баш командующийи къуллукъну баджаргъанды. 1999-чу - 2003-чю джыллада Къарачай-Черкес Республиканы Президенти болуб ишлегенди.

Бюгюнлюкде Эресей Федерацияны Къоруулау министерствосуну баш инспекторуду.

1989-чу – 1991-чи джыллада СССР-ни халкъ депутаты болуб тургъанды. Семенланы Магометни джашы Владимир Къызыл Байракъны ордени эмда «СССР-ни Къоруулау Кючлеринде Джуртуна къуллукъ этгени ючюн» деген 2-чи, 3-чю дараджалы, «Аскер джетишимлери ючюн» орденле бла саугъаланнганды.

 

Эресейни джыйым командасыны капитаны

1996-чы джыл XXVI-чы Олимпия оюнланы чемпиону Андрей Иванович Чемеркин 1972-чи джыл байрым (февраль) айны 17-де туугъанды.

Ставрополда милицияны баш школун тауусхандан сора да Ставрополда кърал аграр университетде окъугъанды.

Ол ауур атлетика бла кюрешеди. 1999-чу джыл аны ауурлугъу 180 килограмм болгъанды. Олимпия чемпионланы арасында ёмюрде андан ауур адам болмагъанды. Андрей Иванович дуния чемпионатлада эмда Олимпия оюнлада уллу джетишимлери себеблик этиб ауур атлетикадан Эресейни джыйым командасыны капитаны болгъанды.

Ол спортну махтаулу устасыды. Ич ишлени министерствосуну полковнигиди, 2000-чи джыл XXVII-чи Олимпия оюнлада джез медаль бла саугъаланнганды. 1995-чи, 1997-чи, 1998-чи, 1999-чу джыллада дунияны чемпиону атха тёрт кере ие болгъанды. 1994-чю джыл дунияны чемпионатында экинчи орунну алгъанды. 1993-чю эмда 2001-чи джыллада дунияны чемпионатында джез медалла бла саугъаланнганды.

Европаны чемпионатларында эки кере хорлагъанды – 1994-чю эмда 1995-чи джыллада. 1993-чю, 1998-чи джыллада Европаны чемпионатында экинчи орунлагъа чыкъгъанды. Алты кере дуния рекордну салгъанды.

1996-чы джыл Ётгюрлюк орден, 1997-чи джыл «Ётгюрлюк ючюн» медаль бла саугъаланнганды.

 

Чечен Республика Шимал Кавказда не джаны бла да иги айныб баргъан регионду. Мында социал комплекс артыкъ да иги джюрюш бла ёседи. Билим бериуню, маданиятны, саулукъ сакълауну, спортну айнытыуну ишлери да тири бардырыладыла.

Республиканы промышленносту бла эл мюлкюн ёсдюрюу а ЧР-ни башчылыгъы таймаздан баш магъана бериб тургъан санагъатладыла. Аланы ичинде алгъа уруб баргъан предприятиелени бирине нефтехимия комплекс саналады. Санагъатда баш орунну  «Грознефтегаз» ОАО алады. Бу предприятие былтыр 448,08 тонна продукция чыгъаргъанды. Ол а мында чыгъарылгъан продукцияны 91 процентиди.

Регионну халкъыны 60 проценти элчи адамладыла. Ол себебден республиканы башчылыгъы, аны эсге алыб, ишин анга кёре да къурайды. Аны себебли аны продукция бериую, 100,9 процентге ёсюб, 14,83 миллиард сом багъасы болгъанды.

 

 
{jcomments}